Literatura obowiązkowa:

Ćwikliński H (red.), 1997, Polityka Gospodarcza, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Literatura uzupełniająca:

Markowski K., 1992, Rola państwa w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa

Agenda 200. Unia Europejska rozszerzona i silniejsza, 1997, Monitor Intergracji Europejskiej, Komitet Integracji Europejskiej.

Program zajęć:

l. Pojęcie, geneza, przyczyny i cele gospodarczej interwencji państwa

2. Narzędzia polityki ekonomicznej państwa

3. Polityka finansowa państwa (polityka pieniężna i polityka budżetowa)

4. Polityka mikroekonomiczna (polityka rolna, polityka przemysłowa i polityka wspierania małej i średniej przedsiębiorczości)

5. Ingerencja w podział dochodów, oddziaływanie na rynek pracy oraz polityka regionalna

6. Strategia transformacji systemu gospodarczego Polski

7. Polityka gospodarcza w skali międzynarodowej

Pojęcie, geneza, przyczyny i cele gospodarczej interwencji państwa

1.1. System gospodarczy

Bezpośrednim celem działalności gospodarczej jest uzyskiwanie dochodu będącego rezultatem sensownie zorganizowanej pracy oraz zaangażowania kapitału, zasobów naturalnych i ludzkich umiejętności, jeśli działalność ta znajduje akceptację na rynku służąc zaspokojeniu odpowiednich potrzeb nabywców. Dochód ten jest jednocześnie warunkiem i czynnikiem sprawczym realizacji celu zasadniczego, jakim jest postęp w zakresie poziomu życia jednostek i społeczeństw. Wymaga to, aby nie było ograniczeń w zakresie zamiany uzyskanych dochodów na środki zaspokajania potrzeb ludzkich i kapitał.

Problem mierników poziomu życia ludności, problem mierników efektywności w skali makroekonomicznej (PKB na mieszkańca + ew. inne mierniki). Problemy kształtowania efektywności gospodarczej w skali makroekonomicznej ( określenie długookresowych celów gospodarczych), kreowanie odpowiadających tym celom mechanizmów gospodarczych (pieniądze, prawo, instytucje ), powstanie i rozwój struktur gospodarczych odpowiadających długookresowym celom, kształtowanie funkcji reakcji podmiotów gospodarczych w zgodzie z celami, obserwacja efektów i ich konfrontacja z założonymi celami.

W strukturze systemu najważniejsze są organizacje i jednostki. Organizacje to realne twory społeczne połączone dla wykonywania określonych funkcji ekonomicznych. Jednostki są tworami abstrakcyjnymi służącymi opisaniu procesów realnych i regulacyjnych zachodzących w systemie. Wszelkie działania w sferze regulacji wiążą się z przepływem informacji. Są to przepływy pieniądza, informacje cenowe, informacje niecenowe. Funkcje reakcji mają szczególne znaczenie, gdyż od nich zależy rodzaj podejmowanych decyzji; mogą dominować decyzje standardowe, tj. powtarzające się okresowo, wymagające niewielu informacji, lub decyzje podstawowe, które wymagają obfitej informacji i dłuższego okresu przygotowania. Przewaga decyzji podstawowych przesądza o dynamicznym charakterze jego funkcjonowania. Dynamiczny sposób funkcjonowania systemu gospodarczego można uznać za spełnienie postulatu efektywności, bowiem każdy system charakteryzuje się ograniczeniami: ze strony zasobów, ze strony popytu, finansowymi. Problemy systemów znajdujących się w warunkach ciśnienia i ssania (kryteria zróżnicowania).

1.2. Pojęcie i zakres polityki gospodarczej. Klasyfikacja ekonomicznych funkcji państwa

Definicje i zakres pojęcia

Najbardziej ogólnie: polityka ekonomiczna polega na określaniu celów danego systemu gospodarczego oraz stosowaniu metod, środków i sposobów prowadzących do osiągania tych celów (może to dotyczyć ugrupowań gospodarczych, państw, regionów, koncernów ponadnarodowych, podmotów gospodarczych). Polityka gospodarcza oznacza oddziaływanie władz państwowych na gospodarkę narodową, na jej dynamikę i strukturę, na stosunki ekonomiczne w państwie oraz na relacje gospodarcze z zagranicą. Problem właściwego zakresu oddziaływania państwa na gospodarkę.

Funkcje polityki gospodarczej

Funkcje gospodarcze sektora publicznego: bezpośrednie zaangażowanie sektora publicznego (funkcja stabilizacyjna i przedsiębiorstwa państwowe lub komunalne ), funkcje redystrybucyjne i alokacyjne sektora publicznego (modyfikowanie rynkowego podziału dochodów oraz kreowanie dóbr i usług publicznych, a także odnowa zasobów ogólnodostępnych).

Istotą funkcji stabilizacyjnej jest zapewnienie takiego ładu ekonomicznego, który będzie gwarantował efektywne funkcjonowanie systemu gospodarczego, a w szczególności długookresowy wzrost realnych dochodów indywidualnych i zbiorowych. Oczekiwania: trwałej przewagi w gospodarce ciśnienia, niskiej stopy bezrobocia ( 4%), zerowej stopy wzrostu cen, wysokiej stopy wzrostu PKB (3% ). Dalsze oczekiwania wiążą się z: stabilnością kursów walutowych, względną równowagą bilansu płatniczego i budżetu państwa. Funkcja stabilizacyjna polityki gospodarczej jest też najlepszym uzasadnieniem konieczności korygowania procesów rynkowych przez władze publiczne. Za praprzyczynę tej funkcji uznaje się fakt niedoskonałości rynku, związanych z występowaniem tzw. konkurencji niedoskonałej. Głównym narzędziem i regulatorem funkcji stabilizacyjnej jest pieniądz, którego przepływy muszą być ujęte w odpowiednie i trwałe ramy prawne. Uzupełnieniem takiego zespołu regulatorów muszą być instytucje sfery regulacyjnej: bank centralny, banki komercyjne, sądy, urząd antymonopolowy , fundusze ubezpieczeń.

Funkcje redystrybucyjna i alokacyjna. Można wyróżnić dwie podstawowe płaszczyzny realizacji tej funkcji przez władze publiczne: korygowanie naturalnego tj. rynkowego podziału wytworzonych w systemie dochodów, kreowanie dóbr i usług publicznych oraz odnowę zasobów ogólnodostępnych. Dobra publiczne odróżnia od dóbr prywatnych to, że ich użytkowanie przez jedną osobę nie oznacza, że równocześnie nie mogą być użytkowane przez innych ludzi. Występuje tu zasada niewyłączności ­niemożności odcięcia danej jednostki od szans korzystania z dóbr publicznych. Nie nadają się one do prywatnego wytwarzania. Są dostępne niezależnie od tego czy dany użytkownik partycypował w ich wytworzeniu (free riders). Kwestią najtrudniejszą jest określenie jakie produkty i usługi mogą by uznane za dobra publiczne oraz do jakiego stopnia obywatele mogą być traktowani jako free riders. Pewną pomocą przy rozstrzyganiu tych dylematów może być włączenie do rozważań kategorii efektów zewnętrznych. Wyróżniamy korzyści i koszty zewnętrzne. Problem dbałości o dobra publiczne.

Redystrybucja wynika z potrzeby pomocy ludziom chorym, bezdomnym, szerzej ograniczania ubóstwa (zobowiązania międzynarodowe, potrzeby cywilizacyjne ). Problem skali zróżnicowania dochodów i efektywności systemów pomocy społecznej .

Polityka makroekonomiczna i polityka mikroekonomiczna

Dla efektywnego fukcjonowania systemu gospodarczego najważniejsze znaczenie ma pierwsza z nich. W jej skład wchodzą: polityka monetarna, polityka fiskalna, polityka budżetowa, polityka kursu walutowego. We współczesnym świecie trudno byłoby znaleźć państwo, które nie posługuje się wymienionymi segmentami polityki makroekonomicznej. Ma to istotne znaczenie dla stabilizacji gospodarki, chociaż istnieją istotne kontrowersje na temat narzędzi i metod stabilizacji.

Większe kontrowersje są związane z polityką mikroekonomiczną. Jej przejawy mogą polegać na: państwowej lub komunalnej własności przedsiębiorstw ( dobra i usługi publiczne, kształtowanie korzystnych efektów zewnętrznych), regulacji struktury gospodarki (prywatyzacja i likwidacja przedsiębiorstw lub promocja małej przedsiębiorczości), ingerencji władz państwowych w ceny, wspomaganiu finansowym wybranych gałęzi gospodarki lub regionów, finansowaniu publicznych zamówień na opracowania naukowe lub innowacyjne, inne rodzaje finansowego wspierania pojedynczych wytwórców lub ich grup (eksporterów) czy ochrony ich przed konkurencją.

1.3. Podstawowe cele polityki gospodarczej państwa (wzrost gospodarczy, kontrolowanie inflacji, ograniczanie poziomu bezrobocia, redystrybucja dochodów)

Warunki sprawnego funkcjonowania gospodarki

Sprawne definiowanie praw własności,

Łatwość zawierania transakcji.

Inflacja a bezrobocie

Z nazwiskiem Phillipsa wiąże się teza o ujemnej zależności pomiędzy bezrobociem a inflacją. Przyczyniło się to do pewnej modyfikacji teorii Keynesa i miało wpływ na politykę ekonomiczną. W ostatnim okresie zwrócono uwagę na pewną potrzebę modyfikacji tej teorii bowiem: wymienność między inflacją a bezrobociem może istnieć tylko w krótkim horyzoncie czasu, a w długim okresie wymienność nie istnieje, jedynie przy stopie bezrobocia równej jej naturalnemu poziomowi możliwy jest stabilny poziom inflacji, wyższe lub niższe bezrobocie oznacza przyhamowanie lub przyspieszenie procesów inflacyjnych, w długim okresie rządy mogą wybierać między okresowo tylko niższym bezrobociem i ulegającym przyspieszeniu tempem inflacji­

Wzrost gospodarczy a inflacja

Wysoka inflacja generalnie nie sprzyja wzrostowi gospodarczemu którego podstawowym źródłem są innowacje technologiczne (produktowe i produkcyjne) i organizacyjne. Inflacja, a zwłaszcza zmienność jej tempa powoduje stałą zmienność warunków zaciągania i spłacania kredytów inwestycyjnych. Premiuje ona wtedy przede wszystkim działania nastawione na szybki obrót.

Wzrost gospodarki a dążenie do ograniczenia bezrobocia

Ta para celów jest skorelowana dodatnio. Bezrobocie oznacza niewykorzystanie potencjalnych zasobów. Wysoki wzrost gospodarczy wynika albo z większego zaangażowania czynników wytwórczych albo ze zwiększenia ich produktywności. Polityka doraźnego podnoszenia aktywności gospodarczej w celu zmniejszenia bezrobocia cyklicznego vs. polityka nakierowana na utrzymanie długookresowych warunków wzrostu w gospodarce. Ta pierwsza wiąże się z prowadzeniem aktywnej (dyslaecjonalnej) polityki fiskalnej. Polega to na tworzeniu warunków do zwiększania ogólnej kwoty wydatków w gospodarce; może się to odbywać poprzez zwiększanie wydatków rządu lub poprzez politykę ograniczania podatków. Wadą drugiego wariantu jest to, że nie cała kwota zostanie wydatkowana, a inwestorzy mogą nie być skłonni do zwiększenia wydatków inwestycyjnych.

Wzrost gospodarczy a redystrybucja dochodów

Z jednej strony państwo o dobrze rozwiniętym systemie opieki socjalnej może korzystnie wpłynąć na koszty zabezpieczenia własności i niższy poziom przestępczości. Państwo o dobrze rozwiniętym systemie opieki socjalnej może korzystnie wpłynąć na skłonność ludzi do pracy, oszczędzania i inwestowania, ponieważ będą mogli oni mniej środków wydawać na zabezpieczenie swojej własności. Z drugiej strony rozbudowany system redystrybucji dochodów wiąże się z ponoszeniem kosztów. Otrzymywanie zasiłków przez osoby żyjące w ubóstwie zwiększa ukrytą krańcową stoPę podatkową zniechęcając je do podejmowania pracy.

Redystrybucja dochodów a bezrobocie

Redystrybucja dochodów od osób o wysokich dochodach na rzecz osób o dochodach niskich może przyczynić się do przesunięcia dochodów do grup wykazujących większą krańcową skłonność do konsumpcji. Może to przyczynić się do poprawy koniunktury i przyśpieszenia ożywienia gospodarczego. Może to sprzyjać ograniczeniu bezrobocia. Z drugiej strony może to sprzyjać powstaniu subkultury zależności, osób zakładających wyłącznie życie z uzyskiwanych zasiłków.

Redystrybucja dochodów a inflacja

Każda zmiana stopy inflacji przynosi skutki redystrybucyjne. Najmniej s z e możliwości uchronienia się przed stratami mają osoby uzyskujące stałe dochody. Stosowanie progresji podatkowej jest w warunkach inflacji pośrednim źródłem przesuwania dochodów z sektora prywatnego do publicznego.

2. Narzędzia polityki ekonomicznej państwa

2.1. Narzędzia polityki ekonomicznej stosowane przez zwolenników podejścia popytowego

Generalna teoria Keynesa

Teoria Keynesa powstała jako bezpośrednia reakcja na wielki kryzys ekonomiczny lat 1929-1933. W okresie tym większość państw odnotowała gwałtowny wzrost bezrobocia i spadek PNB. W tej sytuacji teoria Keynesa wskazywała na rozwiązania zapewniające stabilizację gospodarki. Przedmiotem badań była gospodarka w stanie nierównowagi, charakteryzująca się niepełnym wykorzystaniem czynników wytwórczych (pracy i kapitału), przejawiająca cechy stagnacji. Wskazując na przyczyny Keynes zwrócił uwagę na stan nierównowagi występujący w gospodarce pomiędzy poziomem oszczędności a poziomem inwestycji. Owa nierównowaga była związana z pojęciem krańcowej skłonności do konsumpcji. W wyniku wzrostu dochodów zwiększa się stopa oszczędności, w rezultacie następuje stan stałej przewagi oszczędności nad inwestycjami, który prowadzi do długotrwałej depresji ekonomicznej i bezrobocia stając się przyczyną tendencji stagnacyjnych. Konieczne jest więc dostosowanie rozmiarów inwestycji do rozmiarów oszczędności.

Konsekwencje teorii Keynesa dla polityki gospodarczej

Zakwestionowanie tezy, iż w gospodarce zawsze działają mechanizmy samoregulacji, czyli że gospodarka pozostawiona sama sobie będzie popadać w ciągłe stany nierównowagi. Takie postawienie sprawy zrodziło poważne konsekwencje dla postrzegania roli państwa w gospodarce -potrzebna jest aktywna rola państwa w gospodarce. Tezy Keynesa odnośnie stabilizacyjnej roli państwa znalazły z powodzeniem zastosowanie w praktyce gospodarczej do połowy lat 70-tych. Głównym kierunkiem było zmniejszanie do minimum bezrobocia (krzywa Phillipsa). Niestety w latach 70-tych pojawiła się stagflacja - jednoczesne występowanie wysokiego bezrobocia i inflacji). Gospodarka popadła w fazę długotrwałej depresji.

Sterowanie popytem globalnym

Szkoła keynesowska położyła nacisk na analizę agregatowo ujmowanego popytu globalnego. Jego zwiększenie jest środkiem przyśpieszającym tempo wzrostu gospodarczego i likwidującym bezrobocie. Aby zapewnić stały rozwój gospodarczy, należy poprzez prowadzenie odpowiedniej polityki gospodarczej pobudzać wzrost globalnych wydatków. Jeżeli uda się utrzymać popyt na odpowiednio wysokim poziomie, to w gospodarce wystąpią bodźce do zwiększenia stopy inwestycji, a więc do zwiększenia produkcji i zatrudnienia. Interwencja państwa w procesy rynkowe zapewnia prawidłowe funkcjonowanie gospodarki. Gospodarka nie kierowana popadać będzie w stale występujące wahania cykliczne, co więcej mogą one kształtować się wokół zniżkowego trendu rozwoju gospodarczego. Rynek nie zapewnia wysokiego zatrudnienia, wyeliminowania wahań cyklicznych, ograniczenia procesów inflacyjnych oraz osiągnięcia równowagi zewnętrznej. Niepełne wykorzystanie czynników wytwórczych prowadzi bezpośrednio do powstania luki produktu narodowego brutto. Przekonanie keynesistów o słuszności stosowania aktywnej polityki stabilizacyjnej wynika z faktu, że wahania wielkości makroekonomicznych znacząco zmniejszają poziom dobrobytu społecznego i że państwo wie lepiej jak alokować zasoby.

Polityka fiskalno-budżetowa jako narzędzie regulacji popytu

Sterowanie przez państwo globalnym popytem odbywa się głównie za pomocą środków polityki fiskalno-budżetowej i polityki pieniężnej . Keynesiści proponują zwiększenie progresji opodatkowania wysokich dochodów przy jednoczesnym wzroście świadczeń społecznych na rzecz grup niżej uposażonych. W rezultacie przy niezmienionym poziomie dochodu narodowego powinno się osiągnąć pewne zwiększenie globalnej konsumpcji.

Drugi kierunek działania w ramach polityki fiskalnej to preferencje dla działalności inwestycyjnej polegające na obniżeniu stopy podatkowej od zysków przeznaczonych na inwestycje. Oprócz zmian w zakresie systemu podatkowego państwo może również, w celu pobudzenia zagregowanego popytu manipulować wielkością globalnych wydatków rządowych. Zwiększenie tych wydatków w okresie recesji przyczynia się do zwiększenia globalnego popytu poprzez bezpośrednie zasilanie finansowe niektórych grup społecznych oraz na inwestycje publiczne, przede wszystkim infrastrukturę (także zbrojenia). Efekt pierwotny pobudzania popytu spotęgowany zostanie dzięki mechanizmom mnożnikowym, przez co na dłuższy czas zostanie zapewniona odpowiednia wielkość popytu. W kwestii finansowania działalności interwencyjnej keynesiści proponują aby środki finansowe na ten cel pochodziły z budżetu państwa. Powstały w ten sposób deficyt budżetowy nie stanowi dla gospodarki zagrożenia w okresie kryzysu, lecz jest ważnym elementem polityki ożywienia. W długim okresie czasu polityka ta okazała się zabójcza dla gospodarki.

Aktywna polityka pieniężna jako narzędzie regulacji popytu

W zakresie polityki pieniężnej keynesiści stopniowo rewidowali swoje poglądy. Początkowo uważali oni, że polityka pieniężna powinna być dostosowywana do istniejącej i przewidywanej sytuacji gospodarczej w celu przeciwdziałania fluktuacjom koniunktury. Proponowali więc oni w okresie dekoniunktury podjęcie działań na rzecz zwiększenia zasobów pieniądza w gospodarce. Zwiększenie ilości pieniądza w obiegu zmniejsza skłonność do przechowywania go w formie płynnej. Należy jednak zaznaczyć, że keynesiści w odniesieniu do polityki pieniężnej byli nieco bardziej ostrożni niż w stosunku do polityki fiskalnej. Współcześni keynesiści przywiązują większą wagę do roli polityki pieniężnej. Stwierdzili, że niezbędne jest określenie optymalnej kombinacji polityki pieniężnej i budżetowej.

Zasadnicze założenie na jakim oparli się współcześni keynesiści określa, że zmiany podaży pieniądza wpływają nie tylko na poziom cen, ale także na wielkości realne takie jak poziom produkcji i zatrudnienie. Ostatecznie keynesiści przystali na politykę stałego tempa wzrostu podaży pieniądza, proponowanego przez monetarystów.

Polityka dochodowa

Narzędziem uzupełniającym politykę fiskalno-budżetową i pieniężną jest polityka dochodowa, której zastosowanie uznano za konieczne w celu rozwiązania dylematu stałych cen i pełnego zatrudnienia. Stagflacja spowodowała podważenie teorii. Wówczas przyjęto podażową interpretację zjawiska; oznacza to, że główną przyczyną inflacji pełzającej jest dążenie sprzedawców dóbr i siły roboczej do poprawienia własnej pozycji poprzez windowanie cen. Receptą na wyhamowanie zjawisk inflacyjnych jest odpowiednia polityka dochodowa. Polityka cen i dochodów zmniejsza oczekiwania inflacyjne, a tym samym oddziałuje na stopę procentową, porozumienia płacowe i inne decyzje gospodarcze, natomiast ekspansywna polityka pieniężna i fiskalna mają na celu zmniejszenie stopy bezrobocia. Postulat prowadzenia aktywnej polityki dochodów wywodzi się z przekonania, że jedną z głównych przyczyn niestabilności i wzrostowych tendencji inflacji jest mechanizm określania płac w ramach negocjacji płacowych. Płace stanowią w gospodarce rynkowej najistotniejszy element kosztów i dlatego jedną z głównych metod przeciwdziałania inflacji staje się polityka dochodowa. Polityka dochodowa może przybierać formę dobrowolnej i ustawowej. Przykładem polityki cenowo-dochodowej o charakterze dobrowolnym jest zachęcanie przez rząd do niepodnoszenia cen i płac powyżej pewnego poziomu. Najbardziej restrykcyjny charakter ma zamrożenie cen i płac. Tradycyjne sposoby kontroli cen i płac nie przyniosły sukcesu. Reakcją było ustalanie dopuszczalnej normy wzrostu płac, po której przekroczeniu na podmioty przekraczające ustalenia byłyby nakładane kary.

Polityka handlu zagranicznego

W wyniku pobudzania popytu dochodzi najczęściej do zakłócenia równowagi bilansu płatniczego. Przyczyniają się do tego zwiększony import i zmiana portfela oszczędności (dewizy). Dlatego uzupełniano keynesowski program polityki gospodarczej o instrumenty wspierania eksportu.

Cechy wyróżniające nurt keynesowski

Wynikają z odrzucenia neoklasycznego założenia o pełnej elastyczności rynków. Cechy te przedstawić można w następujący sposób: produkcja określana jest przez globalny popyt, czynniki podażowe odgrywają niewielką rolę, a także może wystąpić efekt mnożnikowy , będący łącznikiem między autonomicznymi zmianami w popycie a zmianami w produkcji.

Zmiany w ilości pieniądza w obiegu oddziałują na kształtowanie się wielkości realnych (wolumenu produkcji i/lub zatrudnienia).

Bezrobocie ma w zdecydowanej mierze charakter przymusowy, wynikający z niedostatecznego popytu.

Istnieje szerokie pole dla aktywnej polityki fiskalnej i monetarnej państwa.

2.2. Narzędzia polityki ekonomicznej proponowane przez neoklasyków .

Źródła

Nurt ten sięga do dorobku A.Smitha (Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów). Autor ten uważał że gospodarka każdego kraju, a zatem i bogactwo zależy od efektów pracy weryfikowanych przez wolny rynek. Indywidualne decyzje ludzi i podmiotów są najlepsze, a interwencja w mechanizmy rynkowe przez państwo jest z gruntu szkodliwa. Do tego poglądu nawiązują poszczególne teorie neoklasyczne.

Monetaryzm

Kierunek ten wiąże się przede wszystkim z dorobkiem M.Friedmana. Jego zdaniem podstawowe cechy gospodarki to: jest ona stabilna w długim okresie jeśli nie zakłóca się mechanizmu rynkowego, a decydującą rolę odgrywa polityka pieniężna i równowaga pieniężna. M.Friedman wyróżnił cztery sfery aktywności rządu: ochrona jednostek przed przemocą z zewnątrz, ochrona jednostek przed zagrożeniem ze strony innych współobywateli, ochrona i umacnianie wolnego społeczeństwa, opieka nad tymi członkami społeczeństwa których nie można uznać za jednostki odpowiedzialne. Według monetarystów aktywna polityka stabilizacyjna instytucji państwowych przynosi rezultaty odwrotne od zamierzonych (powiększenie stanu nierównowagi i opóźnienia czasowe ). W długim okresie czasu polityka nadmiernej reakcji polityki pieniężnej na zakłócenia osiąga jeden skutek ­wzrost cen. Według monetarystów inflacja jest przede wszystkim zjawiskiem pieniężnym. Dlatego walka z nierównowagą przejawiającą się w postaci inflacji jest podstawowym obowiązkiem polityki gospodarczej. Bieżąca polityka ekonomiczna powinna zapewnić odpowiednio stopień płynności w gospodarce. Należy zatem przyjąć stałe, niskie tempo wzrostu podaży pieniądza, odpowiadające wzrostowi PNB. Kurs walutowy powinien być określany przez relacje podaży i popytu w formie kursu płynnego. Gospodarowanie powinno opierać się na własności prywatnej. Monetaryści odrzucają manipulowanie stopą procentową. Podatki powinny by c obniżone do minimalnego poziomu.

Nowa ekonomia klasyczna czyli szkoła racjonalnych oczekiwań.

Najbardziej radykalna odmiana monetaryzmu (R.Lucas). Według tej szkoły ludzie formułują swoje oczekiwania co do przebiegu procesów gospodarczych opierając się na całej dostępnej im wiedzy, nie popełniając przy tym systematycznych błędów. Zakłócenia gospodarcze są natychmiast równoważone przez uczestników rynku. Fluktuacje wynikają z błędów popełnianych przez ludzi w ocenie sytuacji ekonomicznej. Opierając się na tych założeniach przedstawiciele tej szkoły uważają że wszelkie formy aktywnej polityki stabilizacyjnej są nieskuteczne z dwu powodów: podmioty gospodarujące podejmują decyzje wyłącznie na podstawie zmian wielkości realnych, przy formułowaniu oczekiwań dotyczących przyszłych procesów gospodarczych nie popełnia się systematycznych błędów. Instytucje państwowe powinny w sferze gospodarczej kłaść nacisk na utrzymywanie stabilności cen oraz stymulowanie strony podażowej gospodarki. W zakresie polityki budżetowej przedstawiciele tego nurtu są zwolennikami zapisu prawnego, obligującego władze do bilansowania budżetu. Instytucje państwa nie powinny angażować się w jakikolwiek sposób w realną działalność gospodarczą (także w sferze ubezpieczeń, ochrony zdrowia, szkolnictwa). Aktywność gospodarcza może opierać się wyłącznie na własności prywatnej .

Nowa szkoła austriacka

Przedstawiciele tego kierunku (F. von Hayek) uważają że procesy gospodarcze charakteryzują się dużą niepewnością i stałymi zakłóceniami równowagi. Informacja jest rozproszona wśród bardzo dużej liczby ludzi. W takich warunkach najlepszą instytucją koordynującą działania podmiotów gospodarczych jest rynek. Stanowi on najbardziej skuteczny mechanizm porządkowania informacji. Rynek umożliwia pozyskanie informacji poprzez mechanizm cenowy. Instytucje państwowe mają zbyt mało informacji, a pewnych ich kategorii nie posiądą w ogóle. Polityka pieniężna stanowi ważny czynnik oddziałujący na równowagę gospodarczą. Istotne znaczenie ma hamowanie ekspansji związków zawodowych: działalność związków zawodowych jest poważnym czynnikiem zwiększającym poziom inflacji oraz największą przeszkodą podnoszenia poziomu życia pracowników najemnych. Stabilizacja kursów walutowych ma przewagę nad kursami zmiennymi, ale rząd nie może stosować ograniczeń wymiany walut. Polityka gospodarcza rządu powinna być zorientowana przede wszystkim na respektowanie i ochronę mechanizmu wolnego rynku. Brak kontroli cen i zagwarantowanie wolności zawierania umów.

Teoria wyboru publicznego ( ekonomiczna teoria polityki)

Teoria wyboru publicznego dotyczy ekonomicznych analiz nierynkowych procesów decyzyjnych. Założenia: metodologiczny indywidualizm i racjonalne postępowanie jednostek, teoria stara się opisywać zjawiska polityczne za pomocą narzędzi opisujących rynek. Elementem tej teorii jest chorobliwe rozrastanie się instytucji państwowych. Instytucje państwowe rozrastają się także dzięki tzw. iluzji podatkowej, co występuje w sytuacji podatków pośrednich (V AT płaci ktoś inny nie ja). Negatywne konsekwencje dla gospodarki deficytu budżetowego. Tendencja biurokratów do maksymalizowania swoich korzyści poprzez maksymalizowanie skali działania swoich instytucji.

Podobnie zachowują się politycy. W celu utrzymania dostępu do środków publicznych starają się nie tyle służyć elektoratowi co manipulować nim. Polityczny cykl ekonomiczny, czyli takie manipulowanie polityką makroekonomiczną aby stworzyć najlepsze dla siebie warunki w okresie wyborów. Demokracja rozpatrywana jako polityczny rynek. Problemy zasad kolektywnego wyboru wyjaśniane za pomocą teorii dóbr publicznych. Grupy nacisku (małe grupy interesów) służące uzyskaniu jak największej części dóbr ogólnych dla siebie (wymuszanie specjalnych przywilejów i koalicje dystrybucyjne ). Grupy obejmujące, to znaczy działające wśród znacznej części społeczeństwa. Działalność grup interesów i koalicji dystrybucyjnych komplikuje stosunki społeczne i wzmacnia znaczenie rządu i innych instytucji publicznych, a to wpływa negatywnie na funkcjonowanie systemu ekonomicznego państwa. Instytucje państwowe mogą interweniować gospodarczo jedynie w tych dziedzinach w których wykażą, że mechanizm rynkowy stanowi droższe rozwiązanie.

Ekonomia podaży ( ekonomia strony podażowej)

Ostentacyjne nawiązanie do klasycznej teorii ekonomii (Smitha). Ekonomia podaży opiera się na dwu zasadniczych założeniach: o długookresowej stabilności systemu rynkowego i o decydującej roli jednostki w przebiegu procesów gospodarczych. Aby gospodarka mogła rozwijać się stabilnie i dynamicznie należy z niej usunąć balast państwa. W procesie zmniejszania nacisku państwa na gospodarkę szczególne znaczenie odgrywa polityka fiskalna. Relacje opodatkowania mają bezpośredni wpływ na relację cen i kosztów. Każdy podatek powoduje efekt akcyzowy, w konsekwencji obciążeń podatkowych następuje obniżenie poziomu aktywności gospodarczej, straty w produkcji i zmniejszenie zatrudnienia. W systemie podatkowym kluczowe znaczenie ma relacja krańcowych stawek opodatkowania względem przeciętnych.

A.Laffer sformułował cztery uwagi odnośnie polityki podatkowej: zmiany stawek opodatkowania oddziałują na produkcję -niższym stawkom odpowiada wyższa produkcja; zmiany stawek podatkowych oddziałują bezpośrednio na zatrudnienie obydwu czynników produkcji, układ stawek opodatkowania utrzymujący wpływy rządu na stałym poziomie oddziałuje na produkcję, to w jaki sposób podatki są zbierane jest równie ważne jak ich wysokość; zmniejszenie stawek opodatkowania doprowadzi zawsze do znacznie mniej szego spadku wpływów z podatków niżby to wynikało z matematycznej analizy.

Podażowcy skłaniają się do przyjęcia klasycznych zadań instytucji państwowych (opisanych przez Smitha), resztę działalności pozostawiaj ąc wolnej woli podmiotów gospodarujących. Zbytnia aktywność państwa p woduje także niekorzystny efekt wypierania. W zakresie polityki monetarnej szkoła ta akceptuje dorobek monetaryzmu, wskazując na potrzebę stabilnej podaży pieniądza. Nacisk na ograniczenie tak realnej jak i regulacyjnej roli państwa w gospodarce. Najważniejsze jest pomnażanie bogactwa, a nie sprawiedliwe dzielenie biedy.

3. Polityka finansowa państwa (polityka pieniężna i polityka budżetowa)

3.1. Polityka pieniężna

Rola polityki pieniężnej

Bezpośrednim celem polityki pieniężnej jest ograniczenie ilości pieniądza w systemie gospodarczym do wielkości niezbędnej dla właściwego spełniania przez pieniądz jego funkcji. Głównym celem pośrednim jest odpowiednia korelacja przyrostu podaży pieniądza z przyrostem produktu narodowego.

Pieniądz powinien spełniać trzy funkcje: miernika wartości, środka wymiany i środka płatniczego, środka przechowywania (tezauryzacji) wartości. Pieniądz wyłonił się w toku dziejów jako wygodny instrument ułatwiający przebieg procesów wymiany. Pieniądz występuje w formie gotówkowej i bezgotówkowej. Realizatorem polityki pieniężnej jest na ogół bank centralny. Wpływ rządu na bank centralny jest różny w poszczególnych krajach.

W Polsce bankiem centralnym jest Narodowy Bank Polski, do którego głównych zadań związanych z polityką monetarną należy zaliczyć: ustalanie podstawowych stóp procentowych, udzielanie kredytów refinansowych bankom, kształtowanie systemu rezerw obowiązkowych, kształtowanie zasad ustalania kursu walut obcych, regulacja obrotu dewizowego, prowadzenie gopodarki rezerwami dewizowymi, emisja własnych papierów wartościowych i obrót papierami wartościowymi emitowanymi przez skarb państwa, licencjonowanie banków i nadzór nad ich działalnością.

Podstawowe instrumenty polityki pieniężnej można podzielić na trzy główne grupy: instrumenty kontroli ogólnej (zmiany oficjalnej stopy redyskontowej, operacje otwartego rynku i system minimalnych rezerw obowiązkowych), instrumenty kontroli selektywnej (kontrola rozmiarów udzielonych pożyczek, kontrola stóp procentowych i polityka selektywnych wskaźników rezerwowych) oddziaływanie poprzez perswazję (przekazywanie sugestii w sprawie pożądanych kierunków polityki banków prywatnych).

Funkcje stopy procentowej (dochodowa, agregacyjna, informacyjna, rozdzielcza, motywacyjna i redystrybucyjna ). Manipulowanie stopami procentowymi ma istotny wpływ na gospodarkę.

Wpływ polityki pieniężnej na kurs walutowy .

Polityka pieniężno-kredytowa oparta o ujęcie popytowe

Aktywna polityka pieniężno-kredytowa jest oparta na doktrynalnych źródłach szkół interwencjonistycznych, wywodzących się z tzw. nurtu keynesowskiego. Gospodarka jest niestabilna i dlatego należy podejmować dyskrecjonalne działania stabilizujące ten rynek. Nie ma więc stałych reguł. Podaż pieniądza jest podporządkowana głównemu celowi interwencji ­pobudzeniu zagregowanego popytu. Dopuszczalna jest nie tylko interwencja w mechanizm rynkowy (kontrola ceny kredytu, ceny walut itd.), ale i sterowanie rozwojem poszczególnych branż poprzez kierowanie strumieniami finansowymi. Szczególną rolę odgrywa manipulacja ceną pieniądza tzn. stopą procentową. Założenie takiego manipulowania ceną kredytu, aby maksymalizować popyt nań, nawet w warunkach głębokiej nierównowagi pieniężnej. Inflacja jest w tym ujęciu ceną jaką trzeba zapłacić za wysoką dynamikę gospodarczą.

Dyskredycjonalne działania uprawiają na szeroka skalę banki centralne krajów Unii Europejskiej. Bezpośrednie instrumenty polityki pieniężnej banków centralnych Unii Europejskiej. Ilościowe: limity kredytowe i kontrola kredytu, kontrola emisji i pułapy emisji, ograniczenie obrotu pieniądza i kapitału z zagranicą, kontrola dewizowa, obligatoryjny zakup papierów wartościowych przez banki. Jakościowe: stała i maksymalna stopa procentowa, selektywne określenie stopy procentowej, jej indeksacja, kontrola emisji, obligatoryjny zakup papierów wartościowych przez banki, przepisy o udzieleniu kredytu (rodzaj, oprocentowanie, okres, udział finansowania kredytem).

Polityka pieniężna oparta o ilościową teorię pieniądza

Pasywna polityka pieniężna opiera się o ilościową teorię pieniądza. Popyt na pieniądz pozostaje w stałej relacji do zmian nominalnego produktu narodowego brutto. Mechanizm rynkowy ma skłonność do samoregulacji. Zatem polityka pieniężna powinna być ukierunkowana na realizację celów długookresowych, w celu utrzymania gospodarki w równowadze należy ustalić długookresowy wskaźnik przyrostu podaży pieniądza skorelowany z przyrostem PNB. Pasywna polityka pieniężno-kredytowa opiera się więc na zasadzie dostosowania wielkości podaży pieniądza do zmian w realnej podaży dóbr i usług. Można to osiągnąć za pomocą ilościowych oraz jakościowych pośrednich instrumentów polityki pieniężnej nie naruszających mechanizmu rynkowego. Pośrednie narzędzia ilościowe i jakościowe są wykorzystywane dla kontroli stabilności ogólnej podaży pieniądza. Obawa przed inflacją, która jest źródłem recesji, a następnie bezrobocia. Kontrola podaży pieniądza jest zatem istotnym czynnikiem stabilizacji gospodarki. Podstawowe znaczenie ma ograniczenie rozmiarów sektora publicznego do minimum, a także redukcja wydatków publicznych. Ogranicza to zjawiska wypychania sektora prywatnego przez publiczny. Reasumując pieniądz jest podstawowym reglatorem procesów w rynkowym systemie gospodarczym, a zatem zasadniczym narzędziem polityki gospodarczej .

Polityka kursowa i wymienialność walut

Całokształt działań instytucji publicznych związanych z kształtowaniem kursu walutowego oraz warunków działania rynku walutowego nazywany jest polityką kursową. Nie stanowi ona części polityki pieniężnej, ale jest odrębnym narzędziem polityki gospodarczej. Musi być jednak rozpatrywana w ścisłym związku z instrumentami polityki pieniężnej. Od zasad polityki kursu walutowego uzależniony jest system walutowy określonego obszaru, a w konsekwencji reguły obrotu i wymienialności walut. Polityka ta realizowana jest w środowisku międzynarodowego systemu walutowego.

Waluty można klasyfikować z punktu widzenia ich znaczenia na waluty twarde i waluty miękkie. Pierwsze można dowolnie wymieniać na inne, w przypadku drugich podlegają one różnorodnym restrykcjom administracyjnym.

Historia rozwoju światowego rynku walutowego. Po I wojnie światowej miały miejsce: era waluty złotej, era ograniczonej waluty złotej, system waluty kierowanej. Po II wojnie światowej światowej systemy walutowe opierały się na zasadach porozumienia z Bretton Woods (zasada stałych kursów przy ustanowieniu dolara USA jako waluty wiodącej). Po dwudziestu latach poprawnego funkcjonowania system ten załamał się, czego ostatecznym aktem było zawieszenie wymienialności dolara USA na złoto. Od tego czasu obowiązują kursy elastyczne.

We współczesnie realizowanej polityce kursowej podstawowe znaczenie zajmuje wymienialność własnej waluty. W szerokim rozumieniu wymienialność sprowadza się do możliwości wymiany pieniądza jednego kraju na uważany za wymienialny pieniądz innego kraju, według jednolitego kursu walutowego. We współczesnych stosunkach finansowych można wyróżnić trzy standardy wymienialności: wymienialność zewnętrzną, wymienialność według zaleceń MFW, wymienialność całkowitą. Drugi z nich jest stosowany w roku 1996 wokoło 130 krajach, w tym w Polsce, co polega na: niestosowaniu ograniczeń dewizowych w zakresie transakcji bieżących, nieuczestniczeniu w dyskryminujących inne kraje porozumieniach walutowych, posługiwaniu się polityką jednolitego kursu walutowego, wykupie własnej waluty przedstawionej im przez władze monetarne innego kraju MFW przy założeniu, że pochodzi ona z transakcji bieżących. Wymienialność według standardu MFW zezwala na stosowanie restrykcji walutowych w zakresie transakcji kapitałowych. Waluta całkowicie wymienialna charakteryzuje się nieograniczoną zdolnością do wypełniania funkcji międzynarodowych. Kraj waluty całkowicie wymienialnej praktycznie nie stosuje żadnych ograniczeń dewizowych bez względu na to kto dokonuje wymiany i jakiej transakcji ona dotyczy, w 1996 roku 44 kraje dysponowały walutami całkowicie wymienialnymi.

W ramach polityki kursowej władze gospodarcze rozstrzygają następujące kwestie: reguły kształtowania poziomu kursu, zmienność kursu, jednolitość kursu, zakres ograniczeń nałożonych na transakcje walutowo-dewizowe. Możliwości ustalania kursu walutowego sprowadzają się do wyboru między regulacją zapewniającą równowagę płatniczą a kursem wyższym lub niższym od rzeczywistej wartości danej waluty. W zakresie regulowania zmienności kursu władze gospodarcze mogą wybierać rozwiązania na płaszczyźnie zawierającej się pomiędzy kursem stałym a kursem w pełni płynnym.

w roku 1995 polskie władze monetarne ostatecznie wprowadziły wymienialność złotówki zgodnie z zaleceniami statutowymi MFW.

Najważniejszym i składnikami nowych regulacji były: rozszerzenie dopuszczalnych odchyleń kursów złotego wobec innych walut, zmiana sposobu utrzymywania kursów rynku międzybankowego w granicach dozwolonych odchyleń, wprowadzenie instytucji fixingu dewizowego, zezwolenie bankom komercyjnym na stosowanie dowolnych kursów w rozliczeniach z klientami. Mankamenty tego modelu to: kurs jest wyznaczany przez czynniki rynkowe, ale jego punktem odniesienia jest arbitralnie ustalany kurs centralny, kurs centralny j es t także punktem odniesienia dla kursów rynku międzybankowego, kursy tego rynku mają wyraźnie określone, a jednocześnie wąskie granice odchyleń, przy ustalaniu cen waluty fixing jest mniej efektywny od systemu notowań ciągłych, kursy wyrażają tylko krajowe czynniki podaży i popytu, z uwagi na wewnętrzny charakter polskiego rynku dewizowego. W związku z dostosowaniem do Unii Europejskiej powinno nastąpić dostosowanie polityki kursowej do ES W, i do podstaw Unii Walutowej .

3.2. Polityka budżetowa

Znaczenie nowoczesnej polityki budżetowej

Polityka ta oznacza gromadzenie i wydatkowanie środków budżetowych dla realizacji celów polityki społeczno-gospodarczej państwa. Może być rozumiana wąsko lub szeroko z uwzględnieniem polityki podatkowej oraz polityki wydatków budżetowych.

Polityka ta stanowiąc pieniężne ujęcie zadań polityki gospodarczej ma istotne znaczenie dla programowania działań rządu, kontroli bieżących decyzji, korygowania działań realizacyjnych oraz porównania działalności państwowej w czasie. Budżet jest więc instrumentem polityki społeczno­ekonomicznej państwa.

Budżet stanowi instytucjonalną formę gromadzenia funduszy publicznych umożliwiających wypełnianie funkcji publicznych (administracja, obrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne, wymiar sprawiedliwości), funkcji socjalnych ( ochrona zdrowia, oświata, działalność socjalno-kulturalna) oraz gospodarczych związanych z działaniami regulacyjnymi państwa.

Gromadząc dochody państwo sięga do dochodów innych podmiotów systemu gospodarczego. Z punktu widzenia pochodzenia dochody można podzielić na krajowe i zagraniczne, bieżące i majątkowe (ze sprzedaży i dzierżawy , odsetki od pożyczek i lokat), podatkowe (dochodowe, majątkowe i konsumpcyjne) i niepodatkowe (własność publiczna, dywidenda).

Podatki definiowane jako przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pobierane przez państwo celem pokrycia obciążeń publicznych stanowią podstawowy instrument i główne źródło pozyskania dochodów

budżetowych (około 85% dochodów). Różne jest znaczenie podatków bezpośrednich ( dochodowe i majątkowe) i pośrednich (konsumpcyjne ). W krajach UE podatki bezpośrednie stanowią ok. 35%, podatki pośrednie ok. 30%, a składki na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne ok. 35% dochodów

podatkowych.

Wydatki budżetowe można podzielić na: bieżące (konsumpcyjne) i inwestycyjne (majątkowe), finalne (na zakup towarów i usług) oraz redystrybucyjne (emerytury , renty, zasiłki, subsydia), związane z klasycznymi zadaniami publicznymi, socjalne, na obsługę długu publicznego oraz związane z oddziaływaniem na gospodarkę (inwestycje publiczne, subsydia)

Istotne znaczenie mają wskaźniki dochodów i wydatków budżetu do poziomu produktu krajowego brutto. Wskaźniki te kształtują się w krajach UE na poziomie nieco poniżej 50% (od 35% do 60% w poszczególnych krajach tej organizacji), w OECD 41% (w Japonii najmniej bo 26%).

Funkcja alokacyjna

Istotą alokacyjnej funkcji polityki budżetowej stanowi alokowanie poza mechanizmem rynkowym pewnej części dóbr i usług. Funkcja ta polega więc na oddziaływaniu na strukturę angażowanych czynników produkcji, a więc na strukturę wytwarzanego produktu społecznego.

Zadania alokacyjne polityki budżetowej polegają na: kształtowaniu podziału czynników wytwórczych i dóbr materialnych między sektor publiczny i sektor prywatny, kształtowaniu podziału czynników wytwórczych w ramach sektora publicznego, oddziaływaniu na alokację zasobów w ramach sektora

prywatnego.

W ramach sektora publicznego alokacji dokonuje się poprzez bezpośrednie określenie wielkości środków przeznaczanych na finansowanie poszczególnych rodzajów usług publicznych. Są to dwie kategorie: świadczenia publiczne konieczne (administracja, obrona narodowa, bezpieczeństwo) i świadczenia publiczne pożądane ( ochrona zdrowia, oświata). Mogą być one wytwarzane przez sektor prywatny. W systemie zachęt i ograniczeń dla sektora prywatnego szczególne znaczenie zajmują podatki i subsydia.

Funkcja redystrybucyjna

Polega na korygowaniu przez państwo podziału dochodów, jaki ustala się pierwotnie w wyniku procesów rynkowych oraz na świadomym oddziaływaniu na ich kształt ostateczny. Efektem jest "spłaszczenie" struktury dochodów i realizacja preferowanych celów społecznych.

Bezpośrednia redystrybucja dochodów pieniężnych dokonuje się za pomocą systemu podatków i pieniężnych transferów socjalnych. Metody pośrednie dotyczą bezpłatnego lub częściowo tylko odpłatnego zaspokajania potrzeb w ramach usług społecznych lub też różnicowania obciążeń podatkami konsumpcyjnymi różnych dóbr.

Redystrybucyjna funkcja polityki budżetowej realizowana jest na podstawie systemu podatkowo-transferowego. W systemie podatkowym podstawowym instrumentem są podatki bezpośrednie, zwłaszcza progresywny podatek dochodowy. Pieniężne transfery socjalne stanowią formy świadczeń związanych z różnymi sytuacjami życiowymi i tytułami uprawniającymi do ich uzyskania. Obejmują transfery zastępujące dochód (renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych) i transfery uzupełniające dochody (zasiłki rodzinne, świadczenia pomocy społecznej).

Funkcja stabilizacyjna

Stabilizacyjne zadania polityki budżetowej polegają na wykorzystaniu instrumentów budżetowych do oddziaływania poprzez kształtowanie poziomu zagregowanego popytu na procesy gospodarcze w skali makroekonomicznej, w celu zapewnienia zrównoważonego wzrostu gospodarczego w warunkach wysokiego stopnia wykorzystania potencjału gospodarki, stabilności cen oraz równowagi zewnętrznej. Podstawę stanowi teoria Keynesa. Można ją podzielić na aktywną i pasywną.

Aktywna (dyskrecjonalna) polityka budżetowa polega na stosowaniu przez rząd wybranych środków w celu przeciwdziałania fluktuacjom wzrostu oraz ograniczania bezrobocia i stabilizacji ogólnego poziomu cen. Cechą tej polityki jest wspieranie procesów rynkowych w celu zapewnienia ogólnego wzrostu gospodarczego. Głównymi narzędziami aktywnej polityki budżetowej są zmiany: w poziomie opodatkowania (zmiany stawek i struktury podatków), wydatków budżetowych, zwłaszcza inwestycyjnych. Zmiany w obciążeniach podatkowych w zależności od sytuacji koniunkturalnej uważane są przez zwolenników podejścia popytowego za najbardziej efektywne narzędzie aktywnej polityki budżetowej. Podatkowe instrumenty regulowania popytu konsumpcyjnego polegają na okresowych zmianach, w zależności od stanu koniunktury , poziomu opodatkowania. Istotne jest aby polityka podatkowa nie ograniczała możliwości rozwojowych gospodarki, stąd specjalne rozwiązania dla inwestycji. Bieżące wydatki budżetowe są znacznie słabszym narzędziem, gdyż cechuje je znaczna sztywność. Rodzajem wydatków budżetowych szczególnie sprzyjających potrzebom stabilizacyjnej polityki budżetowej są wydatki inwestycyjne. Mogą to być inwestycje bezpośrednio produkcyjne czy też pośrednio ( infrastruktura) .

Skuteczność oddziaływania na gospodarkę instrumentów fiskalno­budżetowych osłabia występowanie opóźnień w reakcji systemu gospodarczego na zastosowane bodźce. Związane jest to z potrzebą rozpoznania sytuacji oraz procedurami administracyjnymi ich uruchamiania. Dlatego często mają odwrotny efekt od zamierzonego.

Koncepcja automatycznych stabilizatorów koniunktury. Są nimi te elementy przychodów i wydatków budżetowych, które mają właściwości automatycznego, a więc nie poprzedzonego wcześniejszymi decyzjami władz reagowania na zmiany sytuacji gospodarczej w kierunku wyzwalania przeciwstawnych, kompensujących wahania popytu impulsów. Zalicza się do nich: podatki dochodowe, podatki pośrednie, zasiłki z tytułu bezrobocia i inne świadczenia społeczne, programy pomocy dla rolnictwa. Podstawową zaletą automatycznych stabilizatorów koniunktury jest samoczynny charakter stabilizacji oraz szybkość reagowania na zmiany sytuacji gospodarczej. Ich słabością jest to, że są całkowicie bezradne wobec zakłóceń typu strukturalnego .

Polityka pasywna. Odziaływując na przebieg procesów gospodarczych, zdaniem monetarystów państwo powinno używać przede wszystkim instrumentów polityki pieniężnej. W ich ujęciu polityka budżetowa ma jedynie znaczenie redystrybucyjne. Stabilizujące przedsięwzięcia są zatem zbędne. Nie zmienia to faktu, że zwolennicy pasywnej polityki budżetowej także przywiązują duże znaczenie do stabilizacji gospodarki w długim czasie. Największe znaczenie ma stabilizowanie przewidywań właścicieli przedsiębiorstw. Dlatego czyniąc starania o to aby ograniczając skalę skażenia sygnałów rynkowych przez działania o charakterze dyskrecjonalnym doprowadzało to przynajmniej do stabilizacji zastanego poziomu inflacji i do odbudowania zdolności gospodarki do samoregulacji. Pasywna polityka budżetowa ma niezaprzeczalne walory, zapewniając warunki harmonijnego wzrostu gospodarczego. Pasywność tej polityki nie oznacza zwykłego zaniechania, jest natomiast wyrazem uzasadnionej koncepcji.

Deficyt budżetowy

Idea aktywnego wpływania na procesy gospodarcze za pomocą polityki budżetowej zakłada możliwość zróżnicowanego kształtowania się deficytu budżetowego w zależności od fazy cyklu koniunkturalnego (Keynes ). Idea ta oznacza odrzucenie tradycyjnej koncepcji budżetu zrównoważonego, mówiąc że problem ten powinien być rozpatrywany w długim horyzoncie, a formalne zrównoważenie dochodów i wydatków jest często szkodliwe dla rozwojugospodarczego.

Problem mierzenia deficytu budżetowego. Deficyt budżetowy nie zależy wyłącznie od decyzji podejmowanych w ramach polityki budżetowej. W znacznej mierze stanowi on rezultat automatycznej reakcji dochodów i wydatków budżetowych na zmiany sytuacji gospodarczej .

Negatywny wpływ deficytu budżetowego polega na wypychaniu inwestycji i wydatków prywatnych oraz jego inflacyjnym oddziaływaniu. Jednak ocena wpływu deficytu budżetowego na gospodarkę nie może być analizowana w oderwaniu od stanu koniunktury gospodarczej, stopnia wykorzystania zdolności wytwórczych, a zwłaszcza sposobu finansowania deficytu budżetowego.

Finansowanie deficytu budżetowego za pomocą zadłużenia wewnętrznego, sięgając do oszczędności, obciąża inwestycje prywatne, podczas gdy finansowanie z źródeł podatkowych, obniżając dyspozycyjne dochody podmiotów prywatnych, obciąża konsumpcję prywatną. Wzrost zadłużenia zagranicznego chociaż nie pociąga za sobą tych skutków prowadzić może do kryzysu zadłużenia z równie negatywnymi dla gospodarki konsekwencjami. Pożyczki mogą być zaciągane w sektorze bankowym i pozabankowym (bony skarbowe, obligacje ). Deficyt budżetowy i walka z nim stały się trwałym elementem krajobrazu nowoczesnej gospodarki rynkowej.

Zależność pomiędzy deficytem budżetowym a inflacją. Najbardziej neutralnym źródłem finansowania deficytu budżetowego jest emisja obligacji na wolnym rynku. Na możliwości finansowania deficytu budżetowego wpływa poziom rezerw dewizowych określający możliwości dodatkowej kreacji pieniądza.

Problem finansowania deficytu budżetowego jest związany z określeniem dopuszczalnych granic zadłużenia. Na ogół uważa się, że rozmiary zaciągniętego długu powinny być określone przez możliwości jego obsługi. Stopień zadłużenia określany jest przez stosunek długu publicznego do wartości produktu narodowego brutto. W krajach OECD poziom ten wynosi ok. 60%.

Zadłużenie publiczne we współczesnych gospodarkach rynkowych

Dług publiczny może być rozumiany jako zobowiązania skarbu państwa wynikające z zaciągniętych kredytów w krajowych i zagranicznych instytucjach finansowych, pozostających do wykupienia papierów wartościowych oraz innych tytułów np. bieżących i dłuoterminowych rozliczeń z bankami, kredytów infrastrukturalnych itp. Dług publiczny jest jednym z czynników decydujących nie tylko o rozmiarach aktualnych wydatków państwa, ale także jest czynnikiem determinującym długofalową politykę fiskalno-budżetową oraz stopień redystrybucji dochodów poprzez budżet.

4. Polityka mikroekonomiczna (polityka rolna, polityka przemysłowa, polityka wspierania małej i średniej przedsiębiorczości)

4.1. Polityka rolna

Zakres polityki rolnej i przyczyny szerokiego zakresu interwencji państwa w tej sferze

Polityka rolna jest to zespół środków, regulacji i działań państwa mających na celu kształtowanie rozmiarów produkcji rolnej i utrzymanie jej opłacalności, kreowanie przeobrażeń agrarnych zmierzających do koncentracji i specjalizacji w rolnictwie, przyspieszanie postępu technicznego i agrotechncznego oraz wpływanie na procesy demograficzne na wsi. Podstawą jest traktowanie rolnictwa jako istotnego elementu struktury gospodarki stanowiącego podstawę utrzymania znaczącej części społeczeństwa. Polityka ta pełni dwie zasadnicze funkcje: ochronną i stymulującą rozwój .

Interwencja przed konkurencją zewnętrzną

Jest realizowana za pomocą ceł nakładanych na importowane towary, opłat wyrównawczych, regulacji ilościowych przywozu oraz dotacji do eksportu. Każde z tych narzędzi przyczynia się obok ochrony rodzimych producentów do wzrostu cen produktów rolnych oraz pociąga za sobą możliwość wystąpienia nadprodukcji. Sposobem rozwiązania tego problemu jest dotowanie eksportu.

Interwencj a na rynku wewnętrznym

Najpowszechniejszym sposobem interwencji wewnętrznej jest stosowanie cen gwarantowanych, mających zapewnić producentom stosowny poziom dochodu. Gdy ceny spadają poniżej ich poziomu, po tych właśnie cenach upoważnione instytucje skupują produkty rolne. Przy ich stosowaniu znajduje zbyt każda ilość towaru.

Kolejnym instrumentem są limity wielkości produkcji, wprowadzane w sytuacji gdy ceny wewnętrzne są wyższe od światowych, a ilość produkcji wewnętrznej przewyższa wewnętrzny popyt. Jest to forma administracyjnego ograniczania produkcji.

Metodą stosowaną dla stabilizowania podaży artykułów rolnych jest tworzenie zapasów "buforowych". Zapasy te, gromadzone w okresach wysokiego urodzaju, będące swego rodzaju pulą interwencyjną, na wypadek nieurodzaju zapobiegać mają zwyżce cen produktów rolnych.

Regulowaniu podaży produktów rolnych i stabilizowaniu dochodów w rolnictwie służą kredyty, umożliwiające rolnikom magazynowanie nadwyżek i wstrzymywanie się ze sprzedażą do czasu zwyżki cen.

Szczególną formę interwencji na rynku wewnętrznym stanowią subwencje stosowane do produktów, środków produkcji i do konsumpcji. Istotne znaczenie ma przyśpieszenie postępu technicznego oraz modernizacji rolnictwa.

Do innych sposobów oddziaływania na rynek rolny zaliczyć należy te, których celem jest przeciwdziałanie odpływowi ludności ze wsi. Zaliczyć do nich można pomoc dochodową, ulgi podatkowe, system zabezpieczenia socjalnego rolników, instrumenty stymulowania wielofunkcyjnego rozwoju terenów wiejskich.

Ewolucja celów interwencji państwa

Początkowo celem było stymulowanie wzrostu produkcji rolniczej dla osiągnięcia poziomu zapewniającego co najmniej samowystarczalność żywnościową. Sukces tej polityki doprowadził do pojawienia się nadwyżki produktów rolnych oraz ukształtowanie poziomu cen przewyższającego poziom światowy. Rozwiązaniem jest promocja konsumpcji, dotowanie eksportu oraz ograniczanie podaży żywności.

Ingerencja prowadzi do zakłócenia mechanizmów rynkowych, wpływa na dystrybucję dochodu narodowego, tempo i proporcje wzrostu gospodarczego, wreszcie na samo rolnictwo. Ochrona rolnictwa stawała się coraz bardziej kosztowna, w miarę upływu lat wkład rolnictwa w gospodarkę maleje, natomiast ponoszone na jego ochronę nakłady są coraz wyższe. Mimo wysokich nakładów nie udało się dotąd rozwiązać problemów dochodowych rolnictwa.

Przyszłość polityki rolnej

Problemem sposoby wyjścia z dotychczasowych form interwencji. Zmiana celów polityki rolnej z celów produkcyjnych na ogólnospołeczne.

Dotychczasowy priorytet instrumentów rynkowych, rozwiązujących problemy bieżące, ustępuje miejsca tezie o konieczności rozwiązywania problemów rolnictwa środkami właściwymi polityce strukturalnej. Problemy politycznego lobby.

4.2. Polityka przemysłowa .Cele polityki przemysłowej

Zwiększanie zdolności konkurencyjnej przemysłu na rynkach zagranicznych, stymulowanie zmian strukturalnych w przemyśle, poprawę efektywności wykorzystania zasobów poprzez właściwą ich alokację, pobudzanie aktywności innowacyjnej w przemyśle.

Dwa podstawowe kierunki polityki przemysłowej: polityka pasywna obejmuje działania chroniące i wspomagające sektory schyłkowe, polityka aktywna obejmuje oddziaływanie na rozwój gałęzi nowych, przyszłościowych, wiodących technologicznie, należących do wysoko opłacalnych, istotnych dla konkurencyjności danego kraju na rynkach światowych.

Ewolucja historyczna polityki przemysłowej w krajach gospodarki rynkowej . Po II wojnie światowej priorytetem była rekonstrukcja zniszczonych przemysłów podstawowych, w latach 60-tych i 70-tych wspieranie schyłkowych gałęzi i ochrona rynku krajowego. Współczesną politykę przemysłową cechują działania ofensywne ukierunkowane na czynnikowo­produktową restrukturyzację przemysłu. Polityka przemysłowa opierała się na silnym sektorze publicznym, obejmującym duże przedsiębiorstwa państwowe.

Instrumenty polityki przemysłowej .

Subsydia (subwencje). Polegają one na selektywnie udzielanej pomocy w formie dotacji, wszelkiego rodzaju ulgach, zaniechaniach pobrania świadczeń należnych władzom publicznym. Poprzez subsydia państwo dokonuje odmiennej od rynkowej alokacji zasobów produkcyjnych. Celem jest wspomaganie inwestycji, pomoc sektorowa i regionalna oraz promocja eksportu.

Instrumenty podatkowe mające postać: ulg podatkowych, zróżnicowanych stóp opodatkowania, odroczeń w płaceniu podatków. Sprzyjają wspomaganiu aktywności innowacyjnej i badawczo-rozwojowej,

Zróżnicowane normy amortyzacyjne. Jest to instrument charakteryzujący się stosunkowo wąskim zakresem przeznaczenia i dzięki temu umożliwia wyjątkowo selektywne oddziaływanie. Podwyższone stawki amortyzacji oznaczają możliwość szybszego odpisywania wartości maszyn i urządzeń co zmniejsza masę zysku podlegającą opodatkowaniu.

Fundusze depozytowe (rezerwowe) są tworzone z części zysku przedsiębiorstw. Są one wolne od obciążeń fiskalnych, pod warunkiem przeznaczenia na realizację pożądanych z punktu widzenia tej polityki przedsięwzięć.

Wśród instrumentów kredytowych wymienić należy przede wszystkim kredyty subsydiowane, czyli kredyty o preferencyjnej stopie oprocentowania, obniżonej w stosunku do poziomu rynkowego. Podobny charakter mają pożyczki udzielane ze środków budżetowych.

Coraz częściej stosowanym instrumentem są gwarancje kredytowe, stanowiące zobowiązanie państwa do sfinansowania ewentualnych strat.

Instrumenty ekonomiczne bywają uzupełniane innymi formami oddziaływania takimi jak: bezpośrednia działalność organizacyjna państwa lub regulacja zasad działalności podmiotów gospodarczych. Państwo może również uczestniczyć w różnego rodzaju przedsięwzięciach naukowo­wdrożeniowych oraz prowadzić własną politykę naukowo-techniczną.

Inne to: nieformalne oddziaływanie na decyzje podmiotów gospodarczych, oddziaływanie na strukturę ekonomiczną przedsiębiorstw (popieranie konkurencji i przeciwdziałanie monopolizacji), oddziaływanie przkształcenia własnościowe (prywatyzacja sektora państwowego ).

Dla prowadzenia efektywnej polityki przemysłowej podstawowe znaczenie ma istnienie stabilnego otoczenia ekonomicznego ( systemy i parametry podatkowe, polityka celna, legislacja, struktury instytucjonalne ).

Nowoczesna polityka przemysłowa oznacza przesunięcie od instrumentów polityki sektorowej do środków oddziałujących w szerokim zakresie, wspierających warunki funkcjonowania różnych podmiotów gospodarczych. Te cechy charakteryzują proponowane przez Unię Europejską instrumenty polityki przemysłowej: warunki wstępne, katalizatory i akceleralory .Warunki wstępne obejmują czynniki determinujące wzrost konkurencyjności, takie jak konkurencyjne otoczenie, stabilne środowisko ekonomiczne, ograniczenia pomocy rządowej, ochrona środowiska przyrodniczego. Do katalizatorów zalicza się m.in. europejskie standardy wyrobów, zamówienia rządowe oraz otwieranie rynków na konkurencję zagraniczną. Funkcję akcelelatorów pełnią narzędzia tzw. programy horyzontalne, takie jak polityka wspierania małych i średnich przedsiębiorstw, pobudzanie aktywności innowacyjnej, wspieranie badań naukowych i rozwoju technologicznego, programy usług informacyjnych i doradczych wspomagających przedsiębiorstwa w zakresie zarządzania, marketingu itd.

Polityka przemysłowa ma swoich zagorzałych zwolenników i przeciwników. Negując potrzebę tej polityki wychodzi się z założenia, że same mechanizmy rynkowe oraz polityka makroekonomiczna są wystarczające dla kształtowania przemian strukturalnych i adaptacyjnych przemysłu. Argumenty krajów Dalekiego Wschodu które osiągnęły sukcesy stosując aktywną politykę przemysłową. Wymuszało to stosowanie tej polityki także w krajach stosujących doktrynę neoliberalną (USA, Wielka Brytania). Przeciwnicy wskazują, że polityka ta (szczególnie jej wersja defensywna) próbowała utrzymać wbrew mechanizmom rynkowym branże podupadające opóźniając niezbędne zmiany strukturalne. Podejmowanie decyzji strukturalnych następuje w oparciu o arbitralne wybory.

4.3. Polityka wspierania małej i średniej przedsiębiorczości

Kryteria zaliczania przedsiębiorstw do grupy małych i średnich (ilościowe i

funkcjonalne );

Przesłanki o charakterze politycznym -potrzeba tworzenia klasy średniej ; .Przesłanki cywilizacyjne -wzrost znaczenia sektora usług w nowoczesnej gospodarce rynkowej, podwójne sprzężenia zwrotne w układzie rozwój usług -rozwój małych przedsiębiorstw;

Przesłanki ekonomiczne -elastyczność działania (szybkość reagowania na zmienność sytuacji na rynku, szybkość wprowadzania usprawnień organizacyjnych i technologicznych), większy udział pracowników bezpośrednio produkcyjnych, wykorzystywanie lokalnych surowców i pracowników;

Sposoby wspierania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw

Kredyty preferencyjne, ulgi podatkowe, gwarancje kredytowe, przyspieszona amortyzacja, szkolenia, doradztwo, inkubatory i parki przedsiębiorczości.

5. Ingerencja w podział dochodów, oddziaływanie na rynek pracy oraz polityka regionalna.

5.1. Ingerencja w podział dochodów

Doktryna państwa opiekuńczego

Zwolennicy tzw. państwa dobrobytu (welfare state -G.Myrdal) koncentrują swoją uwagę na regulowaniu podziału nowych wartości wytworzonych w systemie, czyli sprawiedliwości społecznej, a w szczególności równości w podziale dochodów. Tworzenie takiego państwa musi się odbywać w warunkach nadrzędnej, koordynacyjnej, interwencjonistycznej i planistycznej działalności organów publicznych. Decydujący wpływ na rozwój tej doktryny miały tradycyjna skłonność środowisk lewicowych do urządzania świata od góry oraz kataklizmy XX wieku (wojny światowe, wielki kryzys ekonomiczny).

.Cechy krajów welfare state: powszechny i rozbudowany system ubezpieczeń socjalnych, dostarczanie przez państwo wielu bezpłatnych usług, utrzymanie pełnego zatrudnienia bez względu na koszty, postępujące równanie dochodów z pracy na skutek zwiększającej się progresji opodatkowania, zachowanie dominacji własności prywatnej przy rosnącym jednak udziale własności państwowej przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych. Rozwój koncepcji państwa opiekuńczego najlepiej przedstawić na przykładzie Szwecji. Państwo szwedzkie zbudowano na kilku podstawowych zasadach: każdemu według potrzeb a od każdego według jego możliwości, potrzeby każdego obywatela w podstawowych dziedzinach życia muszą być zaspokojone, tylko równomierny podział dochodu narodowego gwarantuje istnienie bezkonfliktowego społeczeństwa, przemysł, zwłaszcza ciężki, jest głównym źródłem dochodów państwowych, produkcja dóbr opiera się na efektywnych zasadach gospodarki kapitalistycznej, ale ich podział następuje zgodnie z ideą socjalizmu. Równolegle z systemem odbierania ludziom dużej części zarobionych pieniędzy wykształcił się potężny system oddawania ich w postaci najprzeróżniejszych zasiłków przyznawanych według uznania władzy. Ten polityczny i administracyjny system ingerencji w ekonomię sprawił, że polityka płac w niewielkim stopniu oparta była na systemie wynagradzania za pracę. Wyniki: bezsens podejmowania dobrze płatnego zajęcia, obniżanie się jakości usług publicznych, spirala inflacyjna, dewaluacja waluty krajowej. Okazało się, że nie ma tzw. trzeciej drogi rozwoju gospodarczego.

Neoklasycy wobec welfare state

W świetle faktu niewydolności finansowej państwa opiekuńczego coraz większego znaczenia nabierają neoklasyczne zalecenia dotyczące funkcji redystrybycyjnej i alokacyjnej państwa. Neoklasycy negują progresywne opodatkowanie dochodów osobistych, gdyż ich zdaniem jest ono niesprawiedliwe, posiada niskie możliwości egalitaryzujące oraz wywiera

niekorzystny wpływ na procesy gospodarcze. Negatywne konsekwencje to tzw. efekty substytucji polegające na: zastępowaniu czasu pracy czasem wolnym i rekreacją, obniżanie intensywności pracy, podejmowanie działań typu "zrób to sam", powiększanie udziału produkcji przeznaczonej do wymiany barterowej, wzrost atrakcyjności zatrudnienia powiązanego z wysokimi korzyściami niepieniężnymi, erozja rzetelności podatkowej, spadek nakładów w sferze "kapitału ludzkiego", spadek mobilności pracowników, ucieczka ludzi o najwyższych dochodach do innych krajów, zmniejszenie zainteresowania oszczędzaniem, zastępowanie lokat bankowych i zakupu akcji, lokacyjnymi wydatkami natury konsumpcyjnej. Rozwiązaniem jest liniowy podatek dochodowy .

Innym postulatem jest radykalne obniżenie bardzo wysokiego poziomu podatków. Doświadczenia USA wskazują, że gwałtowne obniżenie poziomu opodatkowania nie przynosi w efekcie spadku wpływów budżetowych.

Zdanie neoklasyków co do transferów także zdecydowani odbiega od poglądów zwolenników państwa opiekuńczego; transfery są źródłem tak wielu zagrożeń i negatywnych skutków ubocznych, że stanowi to dostateczne uzasadnienie dla dążenia do radykalnego ograniczenia, a nawet całkowitej likwidacji państwowego systemu redystrybucji w tej postaci którą przybrał on w welfare state. Argumenty rozłożone są na dwu płaszczyznach: aksjologicznej i ekonomiczno-społecznej. W pierwszej podkreśla się, że transfery stanową zagrożenie dla wolności i sprawiedliwości, gdyż są one przyznawane w drodze arbitralnych decyzji urzędników państwowych. Jednocześnie państwo posługuje się przymusem w celu ich realizacji. Równocześnie społeczeństwo, które stawia równość przed wolnością nie zrealizuje ani równości ani wolności. Wolne społeczeństwo wyzwala w ludziach energię i umiejętności w realizacji własnych celów. Jako przykład podaje się powszechność i przymusowość systemu emerytalnego państwa opiekuńczego. Nie do zaakceptowania jest również sam system ubezpieczeń funkcjonujący na zasadzie tzw. transferów międzypokoleniowych. Tak więc dla neoklasyków system emerytalny powinny tworzyć konkurencyjne prywatne fundusze, które na imiennych kontach kapitalizowałyby część dochodów poszczególnych ludzi, zwracając je im po określonym czasie w postaci emerytur. Przesocjalizowanie nie tylko hamuje wzrost i rozwój gospodarki oraz przyczynia się do kryzysu finansów publicznych, ale również może prowadzić do tzw. pułapki bezrobocia. Pojawia się ona, gdy zasiłki są zbyt wysokie w porównaniu z możliwym zarobkiem i gdy można z nich długo korzystać. Jeśli bezrobotny po utracie zasiłku może korzystać z niewiele mniejszej i bezterminowej pomocy socjalnej, pułapka bezrobocia zostanie utrwalona, co doprowadzi do powstania pułapki trwałego uzależnienia się od zasiłku.

Najpoważniejszym problemem jaki pojawia się jako uboczny skutek rozwoju systemu transferowego jest erozja postaw wobec pracy i spadek znaczenia samej pracy. Najgorętszymi orędownikami transferów są przdstawiciele tzw. nowej klasy -biurokraci rządowi. Głosząc idee egalitaryzmu sami należą do najlepiej opłacanych ludzi w społeczeństwie. Tak więc w społeczeństwie pojawiają się silne grupy pasożytujące.

Problem działalności filantropijnej -również w sferze nauki, kultury i sztuki; zdaniem neoklasyków rynek może poprawnie rozwiązać ten problem. Problem finansowania z budżetu państwa dóbr i usług publicznych do których zalicza się przede wszystkim publiczne szkolnictwo i służbę zdrowia. Neoklasycy proponują rezygnację z państwowego monopolu na powszechną oświatę i służbę zdrowia. Prywatne placówki moga bowiem świadczyć te usługi publiczne efektywniej. Równocześnie np. bezpłatne szkolnictwo wyższe prowadzi do przepływu dochodów od biednych do bogatych.

Istotnym elementem państwa opiekuńczego jest ustawowa płaca minimalna. M.Friedman dostrzega w płacy minimalnej złamanie zasady wolnego rynku, co musi stać się źródłem negatywnych skutków ubocznych takich jak: zmniejszenie zatrudnienia w firmach prywatnych i związane z tym zwiększenie wydatków budżetowych na zasiłki dla bezrobotnych oraz pogłębienie procesów stagnacyjnych w gospodarce. Wzrost płac minimalnych zawsze jest pochodną wzrostu rynkowych przeciętnych wynagrodzeń, niesłuszne jest ich zadekretowanie. Polityka rządu powinna raczej zachęcać do osiągania zysków, co skłoni pracodawców do rozszerzenia działań i inwestycji pozwalających zwiększać produktywność, co przyczynia się w konsekwencji do wzrostu płac.

5.2. Oddziaływanie na rynek pracy

Problemy nowoczesnej gospodarki rynkowej w sferze zatrudnienia

Wskutek specyfiki społeczeństwa postindustrialnego permanentną cechą stało się wysokie strukturalne bezrobocie nękające te wszystkie kraje. Jako rozwiązanie przyjęto prowadzenie konsekwentnej polityki służącej zwiększaniu popytu na siłę roboczą oraz zmniejszaniu podaży tej siły.

Polityka zwiększania popytu na siłę roboczą.

Aktywna rola państwa w zakresie tworzenia miejsc pracy pozwala uniknąć płacenia nadmiernych zasiłków dla bezrobotnych. Trzy główne kierunki to: subwencjonowanie płac i zatrudnienia mające na celu utrzymanie albo zwiększenie zatrudnienia w przedsiębiorstwach prywatnych, tworzenie nowych miejsc pracy w sektorze państwowym oraz sprzyjanie szeroko rozumianej przedsiębiorczości.

Subwencjonowanie może być uzależnione od liczby pracowników przyjętych do pracy oraz w relacji do liczby zatrudnionych. Z dotowaniem płac wiąże się jednak wiele problemów: istnieje niebezpieczeństwo, że przedsiębiorstwa będą stosowały nieuczciwe praktyki w celu otrzymania dotacji. Istnieje także zjawisko nadmiernej redukcji zatrudnienia poza sferami wspieranymi. Malejące znaczenie ma jako instrument wspieranie zatrudnienia w sektorze państwowym, chociaż historycznie spełniało istotne znaczenie. Natomiast rosnące znaczenie ma popieranie przedsiębiorczości indywidualnej. Zaliczamy tutaj: zapewnianie warunków rozwoju przedsiębiorczości prywatnej, specjalne programy rządowe popierające samozatrudnienie, rozwój małych i średnich przedsiębiorstw oraz lokalne incjatywy w dziedzinie zatrudnienia. Szczególne znaczenie mają obecnie programy wspierania przedsiębiorczości, czego wyrazem jest m.in. : system zasiłków dla przedsiębiorstw, tworzenie specjalnych stref ekonomicznych, stref przedsiębiorczości, inkubatorów przedsiębiorczości. Szczególne znaczenie ma wspieranie lokalnych inicjatyw: stowarzyszenia o celach niezarobkowych, spółdzielnie spożywców, towarzystwa wzajemnej pomocy, koła gospodarcze, spółdzielnie sąsiedzkie, przedsiębiorstwa rodzinne.

Polityka zmniejszania podaży siły roboczej

W tym celu mogą być podejmowane dwa typy działań: zmniejszanie rozmiarów siły roboczej oraz zmniej szaniu liczby przepracowanych godzin. Służą temu m.in.: wcześniejsze przechodzenie na emeryturę, przedłużenie okresu kształcenia, sprzyjanie okresowemu osłabieniu aktywności zawodowej, skrócenie dnia lub tygodnia pracy, wydłużenie urlopu, zmniejszenie liczby godzin nadliczbowych, zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy.

Ukierunkowanie polityki przeciwdziałania bezrobociu.

Szczególną uwagą tej polityki cieszą się grupy społeczne długookresowo bezrobotnych, młodzież, kobiety, mieszkańcy regionów o wysokim strukturalnym bezrobociu. Podstawowym założeniem jest kreowanie płynnego mechanizmu ponownego wchodzenia bezrobotnych na rynek pracy.

5.3. Polityka regionalna

Dobra i usługi publiczne na poziomie lokalnym.

Szereg dóbr i usług jest finansowanych na poziomie regionalnym i lokalnym. Założeniem jest aby wydatki na dobra i usługi publiczne były ponoszone na możliwie najniższym szczeblu administracji publicznej. Szkolnictwo podstawowe, policja, straż pożarna, ścieki, wywóz śmieci, parki i tereny rekreacyjne, parkingi, biblioteki są najczęściej domeną władz lokalnych. Opieka społeczna, szpitale, szkolnictwo średnie, zakłady karne są najczęściej domeną władz regionalnych.

Polityka regionalnego rozwoju gospodarczego

Polityka ta miała następujące formy: wspieranie finansowe regionów najbardziej upośledzonych gospodarczo, wspieranie tych regionów które miały szczególnie korzystne warunki aby stać się biegunami wzrostu, ponoszenie nakładów na restrukturyzację starych i monokulturowych regionów gospodarczych, inwestycje w sferze infrastruktury, planowanie przestrzenne rozumiane jako zespół racjonalnego gospodarowania przestrzenią, łączenie kapitału publicznego z prywatnym przy podejmowaniu inwestycji ważnych w regionie, współfinansowanie zakładania pozarządowych instytucji publicznych służących rozwojowi lokalnemu, finansowanie programów edukacji, szkoleń i kursów zawodowych, udział w przedsięwzięciach promujących region w środowiskach kapitału krajowego i zagranicznego.

Można wyróżnić politykę interregionalną prowadzoną na poziomie państwa oraz politykę intraregionalną prowadzoną na poziomie regionów. Wyraźną tendencją występującą współcześnie we wszystkich państwach gospodarki rynkowej jest przesuwanie odpowiedzialności za prowadzenie tej polityki z poziomu krajowego na regionalny.

Wnioski w zakresie nowoczesnej polityki gospodarczej na poziomie lokalnym

Posiada ona następujące cechy:

Jest zorientowana na pomoc w układzie przestrzennym, a nie tradycyjnym układzie sektorowym gospodarki;

Wspierane są przede wszystkim nowoczesne sektory gospodarki, nie zaś przemysły tradycyjne;

Uznaje się znaczenie promowania przedsięwzięć nie tylko w przemyśle, ale przede wszystkim gwarantujących rozwój usług;

Polityka zorientowana jest przede wszystkim na małe i średnie przedsiębiorstwa, a nie na wielkie zakłady i obiekty;

Promowany jest rozwój oparty na własnych zasobach i predyspozycjach rozwojowych (indigeneus develoment);

W celu skutecznego rozwiązywania problemów społecznych pomoc kieruje się prawie wyłącznie przesłankami ekonomicznymi;

Decydujące znaczenie mają podmioty i inicjatywy lokalne przy malejącej roli administracji centralnej w określaniu lub finansowaniu programów lokalnych;

Decyzje i środki centralne są koncentrowane na niewielkich obszarach kraju o relatywnie największych problemach gospodarczych;

Znacznie silniej niż dawniej wspierany jest rozwój infrastruktury, w tym także instytucjonalnej, która powinna tworzyć korzystne otoczenie zewnętrzne dla działalności gospodarczej ;

Promowana jest prywatyzacja gospodarki oraz wspólne przedsięwzięcia sektora publicznego i prywatnego;

Stosowana jest zasada montażu finansowego polegajaca na współfinansowaniu poszczególnych przedsięwzięc ze środków lokalnych, regionalnych i centralnych.

Strategiczne wyzwania w sferze rozwoju regionalnego stojące przed Polską Dostosowanie modelu polityki regionalnej do standardów Unii Europejskiej; Upodmiotowienie układu regionalnego;

W spieranie wzrostu konkurencyjności regionów;

Kształtowanie polityki państwa wobec zróżnicowań regionalnych; Wykorzystanie szans położenia geopolitycznego Polski;

Tworzenie instrumentów i instytucji finansowania nowoczesnej polityki rozwoju regionalnego.

6. Strategia transformacji systemu gospodarczego Polski

6.1. Przyczyny załamania się państwowo-monopolistycznego gospodarowania w Polsce

Charakterystyka doktrynalna systemu

Zasada społecznej własności ( ograniczanie zakresu własności prywatnej), zasada planowania centralnego (mechanizm alokacji zamiast rynku), zasada podziału według ilości i jakości pracy (niedopuszczanie dochodów z kapitału), zasada celu gospodarki socjalistycznej (zaspokojenie potrzeb społecznych, faktycznie utrzymanie centralistycznego sposobu sprawowania władzy).

Charakterystyka strukturalna tego systemu gospodarki

Struktura własności środków produkcji, struktura organizacyjna (centralizacja zarządzania), struktura wielkości organizacji gospodarczych (dominacja dużych, niedorozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw), struktura rzeczowa (asortymentowa) produkcji (niedorozwój usług).

Czynniki koniunkturalne przypieczętowujące skutki chronicznej niewydolności systemu.

Przyczyny ekonomicznej katastrofy w Polsce

Brak motywacji do pracy, brak istnienia nowoczesnego rynku, ułomności pieniądza (niewymienialność wewnętrzna i zewnętrzna), niedobór zasobów (w tym naturalnych), dominacja ssania w systemie gospodarczym, centralistyczny system sprawowania władzy przez monopolistyczną grupę.

6.2. Strategia transformacji systemu gospodarczego Polski

Przezwyciężanie inflacji połączonej z niedoborami

Pakiet Balcerowicza (uwolnienie większości cen, jednolity kurs wymienny złotego, ruchoma miesięczna stopa oprocentowania kredytów, emisja kolejnych serii obligacji).

.Kierunki i sposoby długofalowych przekształceń strukturalnych

Zmiana struktury własności, zmiana struktury wielkości przedsiębiorstw, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, zmiany na rynku pracy (w tym bezrobocie ), rozwój instytucji otoczenia biznesowego.

Zarys najważniejszych efektów pierwszych lat okresu transformacji

Zasadnicza redukcja stopy inflacji, przełamanie po dwu latach tendencji spadkowych gospodarki, dynamiczny rozwój sektora prywatnego, istotne przekształcenia w sektorze instytucj i finansowych, istotne zmiany struktury

gałęziowej gospodarki.

Problemy dalszych przekształceń instytucjonalnych

Koszty i problemy społeczne ( bezrobocie i zróżnicowania warunków życia), równoważenie budżetu państwa, zmiany struktury gospodarki wiejskiej, zmiany struktury rzeczowej gospodarki, trudności stabilizacji wysokiej stopy wzrostu gospodarczego.

7. Polityka gospodarcza w skali międzynarodowej -Agenda 2000 Unii Europejskiej

7.1. Uwagi wstępne

Unia Europejska programuje politykę ekonomiczną w wieloletnim horyzoncie czasowym, a najbliższy obejmuje lata 2000-2006. Najpoważniejszym wyzwaniem przed jakim stoi w tym okresie ta organizacja jest jej rozszerzenie o kraje Europy Środkowej. Problemy te szczegółowo charakteryzuje przygotowany przez Komisję Europejską w 1997 roku dokument: "Agenda 2000. Unia Europejska rozszerzona i silniejsza". Dokument ten składa się z trzech części zatytułowanych: polityka Unii Europejskiej, wyzwania związane z poszerzaniem Unii Europejskiej oraz nowe ramowe założenia finansowe na lata 2000-2006. Towarzyszą mu dwa teksty omawiające strategię przedakcesyjną oraz efekty różnych polityk Unii dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej w warunkach rozszerzenia tej organizacji. Ponieważ Polska najprawdopodobniej stanie się członkiem Unii Europejskiej jeszcze w tym okresie budżetowym niezbędna jest dokładna wiedza na temat podstawowych założeń reformy funkcjonowania tej organizacji.

7.2. Podstawowe założenia dotyczące polityki tej organizacji.

W części tej zawarte są założenia dotyczące: polityki ekonomicznej, spójności ekonomicznej i społecznej, wspólnej polityki rolnej oraz roli Unii w świecie.

Polityka ekonomiczna Unii Europejskiej rozwija się w sposób ewolucyjny. W dokumencie określono najważniejsze warunki umożliwiające osiągnięcie zrównoważonego wzrostu gospodarczego i wzrostu poziomu zatrudnienia. Podstawowe znaczenie ma ustanowienie Unii Ekonomicznej i Monetarnej. Wprowadzenie euro zapewni nowe możliwości w zakresie zarządzania makroekonomicznego w Europie. Jednolity Rynek znakomicie poprawia konkurencyjność gospodarki Europy na płaszczyźnie globalnej .

Uzupełniające znaczenie ma: rygorystyczne egzekwowanie zasad konkurencji, wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw oraz rozwój transeuropejskich sieci infrastrukturalnych. Priorytetem Unii stała się wiedza co oznacza, że szczególne znaczenie dla przyszłości tej organizacji mają: badania naukowe, wynalazczość, edukacja i szkolenia. Aby wzrost gospodarczy i konkurencyjność przyniosły maksimum korzyści konieczna jest modyfikacja polityki w zakresie rynku pracy i zatrudnienia. Niezbędne są silne bodźce dla tworzenia nowych miejsc pracy oraz reforma systemu emerytalno-rentowego i opieki zdrowotnej. Poprawa warunków życia ludności wymaga poprawy standardów ochrony zdrowia i ekologii oraz skutecznego eliminowania patologii społecznych.

Spójność ekonomiczna i społeczna. Zakłada się ograniczenie listy celów tej polityki do trzech.

Podstawowy powinien pozostać w dalszym ciągu cel 1; czyli oddziaływanie na obszarach zacofanych w rozwoju społeczno-ekonomicznym, przy jeszcze bardziej konsekwentnym niż dotąd stosowaniu jako podstawowego kryterium ich identyfikacji poziomu produktu krajowego brutto na mieszkańca poniżej 75% w stosunku do średniego poziomu Unii Europejskiej. Regiony tego celu powinny pozostać podstawowym obszarem koncentracji uwagi i środków polityki strukturalnej tej organizacji, skupiając około 2/3 całości nakładów przeznaczanych na tę interwencję w tej sferze. Wynika to z priorytetu dla działań służących umocnieniu spójności (kohezji) wewnętrznej w ramach całej Unii Europejskiej. Dodatkowo przewiduje się zastosowanie w ramach tego celu specyficznych rozwiązań dla obszarów cechujących się wyjątkowo niską gęstością zaludnienia.

W odniesieniu do wszystkich regionów stojących przed wyzwaniami (potrzebami) głębokiej restukturyzacji społeczno-ekonomicznej zaproponowano "nowy" cel 2. Jego zakres dotyczy obszarów dotkniętych zmianami w sferze przemysłu, usług i rybołówstwa oraz obszarów wiejskich i wysoko zurbanizowanych dotkniętych regresem społeczno-ekonomicznym oraz przeżywających problemy związane z adaptacją do zmienionych warunków. W przypadku tego celu powinna nastąpić koncentracja przestrzenna środków na obszarach znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji oraz ograniczenie zasięgu przestrzennego w porównaniu ze "starym" celem 2.

Komisja Europejska proponuje kreowanie nowego celu 3, jedynego zorientowanego także horyzontalnie, służącego wspieraniu działań w regionach nie uwzględnionych w zakresie celu 1 i 2, a dotyczących adaptacji i modernizacji ich systemów edukacyjnych, szkoleniowych oraz zatrudnienia. Oznacza to koncentrację uwagi i środków na problemach modernizacji rynków pracy. Podstawą działań ma być, tak jak na innych obszarach problemowych, wieloletni plan przedsięwzięć podejmowanych w regionie w sferze zatrudnienia. Cel 3 ma promować działalności prowadzone w czterech obszarach, a dotyczące go działania wspierania:

pozytywnych dostosowań społeczno-ekonomicznych,

tworzenia systemów szkolenia i edukacji obejmujących cały okres życia zawodowego,

rozwijania aktywnych polityk na rynku pracy skierowanych przeciwko wysokiemu bezrobociu,

walki o ograniczenie sytuacji wykluczenia z rynku pracy znaczących grup społeczeństwa oraz dyskryminacji różnych grup ludności.

Pomimo wcześniejszych stwierdzeń o tymczasowym charakterze Funduszu Kohezyjnego zaproponowano jego dalsze funkcjonowanie po roku 1999 przy zasadniczo tej samej formule, a więc koncentracji na rozwoju transeuropejskich sieci transportowych oraz na ochronie środowiska przyrodniczego. Środki tego funduszu mają, tak jak dotąd, zostać skoncentrowane w krajach o poziomie produktu krajowego brutto na mieszkańca nie przekraczającym 90% wielkości przeciętnej w całej Unii Europejskiej.

Pewna istotna zmiana jest proponowana w odniesieniu do Inicjatyw Wspólnoty, których ma pozostać tylko trzy. Mają one dotyczyć: współpracy transgranicznej zarówno w aspekcie przygranicznym jak i regionalnym, wielofunkcyjnego rozwoju terenów wiejskich oraz doskonalenia jakości zasobów ludzkich. Środki przeznaczane na Inicjatywy Wspólnoty mają zostać ograniczone do 5% całego budżetu Funduszy Strukturalnych ( obecnie stanowią 9%).

W okresie tym planuje się wzrost budżetu Funduszy Strukturalnych i Funduszu Kohezyjnego z 28,6 mld ECU średniorocznie w latach 1994-1999 do 39,3 mld ECU średniorocznie w latach w latach 2000-2006 (w cenach stałych z 1997 roku), co stanowi wzrost o ponad 37%. Oznacza to dalszy wzrost udziału nakładów na politykę rozwoju regionalnego, do około 0,46% produktu krajowego brutto całej Unii Europejskiej. Wydatki na rzecz polityki strukturalnej będą stanowiły około 38% budżetu tej organizacji.

Najważniejsza dla nas wiadomość to informacja, że w ramach tej edycji Funduszy Strukturalnych przewiduje się alokowanie 45 mld ECU dla państw Europy Środkowej, z czego 7 mld ECU dla jedenastu krajów Phare jako środki pre-akcesyjne, a 38 mld ECU dla nowych krajów członkowskich, które przed rokiem 2006 przystąpią do Unii Europejskiej. Wsparcie dla starych i nowych krajów członkowskich nie będzie mogło przekraczać poziomu 4% ich produktu krajowego brutto.

Wspólna Polityka Rolna (Common Agriculture Policy -CAP) pozostaje w dalszym ciągu podstawową sferą działalności interwencyjnej Unii Europejskiej ze względu na wielkość wydatków budżetowych. Komisja Europejska wskazuje na konieczność sformułowania propozycji przebudowania Wspólnej Polityki Rolnej i przygotowania jej do wyzwań nadchodzącego stulecia. Pozytywnie ocenia się osiągnięcia w zakresie kształtowania równowagi rynku rolnego po reformie dokonanej w roku 1992 oraz efekty wysiłków zmierzających do włączenia polityki rolnej w szerszy kontekst sytuacji społeczno-ekonomicznej terenów wiejskich.

Perspektywy długoterminowe na głównych rynkach rolniczych świata są pomyślne dla państw-eksporterów, co dotyczy przede wszystkim wysokich cen na produkty rolne. Mimo tych sprzyjających warunków w skali światowej perspektywy dla artykułów rolnych na poziomie europejskim nie są najlepsze, bowiem poj awią się nadwyżki produktów których eksport nie będzie możliwy .

Kontynuowanie dotychczas stosowanych mechanizmów CAP w warunkach rozszerzenia Unii o kraje Europy Środkowej nie jest możliwe.

Rozszerzenie Unii o te kraje powoduje z jednej strony zwiększenie liczby konsumentów o ponad 100 milionów osób, z drugiej strony powierzchnia użytków rolnych zwiększy się o ponad połowę, zaś liczba zatrudnionych w rolnictwie wzrośnie dwukrotnie. Dokumentuje to głębokość niezbędnych zmian strukturalnych w rolnictwie tych krajów.

Aby rolnictwo europejskie mogło korzystać z pozytywnych tendencji na rynku światowym zmiany w CAP muszą doprowadzic do wzrostu konkurencyjności rolnictwa Unii na rynku wewnętrznym i zewnętrznym. Aspekty konkurencyjności to nie tylko ceny, ale także bezpieczeństwo żywności i jej jakość. Jednym z podstawowych celów CAP jest zapewnienie rolnikom godziwych warunków życia i w miarę stabilnych dochodów z gospodarstw rolnych. Coraz większe znaczenie ma włączenie celów związanych z ochroną środowiska do W spólnej Polityki Rolnej .

Coraz ważniejszym elementem Wspólnej Polityki Rolnej są działania służące wielofunkcyjnemu rozwojowi terenów wiejskich. Umożliwia to rolnikom i ich rodzinom uzyskiwanie alternatywnych bądź komplementarnych dochodów i zatrudnienia. Tereny wiejskie odgrywają coraz większą rolę związaną z ekologią i rekreacją. Dlatego w nadchodzących latach ważną funkcję będą pełnić instrumenty polityki agroekologicznej wspierające zrównoważony rozwój terenów wiejskich, a równocześnie umożliwiające reagowanie na rosnący popyt na usługi ekologiczne.

Założenia dotyczące obecności Unii Europejskiej w świecie zakładają, że będzie ona elementem stabilizującym relacje społeczno-ekonomiczne w skali światowej. Oznacza to, że organizacja ta musi być szeroko otwarta na świat. W interesie Unii Europejskiej leży m.in.: odgrywanie roli politycznej proporcjonalnej do jej siły ekonomicznej, utrzymanie potencjału handlowego Unii, zapewnienie komplementarności polityki wewnętrznej i zewnętrznej , określenie jasnego stanowiska wobec najważniejszych problemów ponadnarodowych oraz zwiększenie przejrzystości i dokładne określenie procedur pomocy dla krajów trzecich.

7.3. Najważniejsze wyzwania związane z poszerzeniem Unii Europejskiej.

W trakcie konferencji w Kopenhadze zostały sformułowane podstawowe kryteria które muszą spełniać państwa kandydujące do członkostwa. Kryteria polityczne to: stosowanie w życiu codziennym zasad demokracji i rządów prawa, przestrzeganie praw człowieka oraz poszanowanie praw mniejszości narodowych. Kryteria ekonomiczne to istnienie sprawnej gospodarki rynkowej i zdolność sprostania presji konkurencji i sił rynkowych wewnątrz Unii. Inne obowiązki wynikające z członkostwa w Unii to: akceptacja celów unii politycznej, ekonomicznej i monetarnej, przyjęcie dorobku prawnego Unii Europejskiej (acquis) oraz przebudowanie administracji i sądownictwa umożliwiające zastosowanie acquis.

Podstawowe problemy na drodze rozszerzenia Unii Europejskiej to: rolnictwo; polityka spójności ekonomicznej i społecznej; wprowadzenie zasad jednolitego rynku; wprowadzenie standardów w dziedzinie środowiska naturalnego; transport; bezpieczeństwo atomowe; wolność, bezpieczeństwo i wymiar sprawiedliwości; spory graniczne oraz stosowanie reguł W spólnoty przed przystąpieniem do Unii Europejskiej. Nie wszystkie te problemy dotyczą naszego kraju.

W rolnictwie podstawowe problemy Polski to: znacznie niższy poziom cen na wyroby rolnicze, słaba struktura rolnictwa (przeciętna wielkość gospodarstw rolnych) co utrudnia efektywne włączenie się do systemu Wspólnej Polityki Rolnej oraz niedostateczne zaawansowanie procesów modernizacyjnych w sektorze przetwórstwa żywności.

W sferze polityki spójności ekonomicznej i społecznej podstawowy problem to kreowanie w Polsce odpowiedniego potencjału absorpcyjnego umożliwiającego wykorzystanie potencjalnie dostępnych środków pomocowych Unii Europejskiej służących wspieraniu rozwoju regionalnego.

W pełni funkcjonujący Jednolity Rynek Europejski otworzy przed nowymi państwami członkowskimi nowe możliwości wzrostu gospodarczego oraz kreowania nowych miejsc pracy. Podstawowe znaczenie ma wprowadzenie Jednolitego Rynku Europejskiego bez korzystania z instrumentów kontroli granicznej pomimo problemów związanych z handlem produktami rolnymi oraz swobodnym przepływem pracowników i osób.

Wprowadzenie standardów Unii Europejskiej w sferze ochrony środowiska przyrodniczego jest szczególnie trudne, co wynika z wieloletnich zaległości w tej dziedzinie. Doprowadzenie stanu wód, powietrza i powierzchni ziemi w krajach Europy Środkowej do standardów Unii Europejskiej będzie wymagało olbrzymich nakładów i prowadzenia konsekwentnej polityki przez wiele lat. Problemem są także nagromadzone w poprzednich dekadach zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego będące wynikiem gospodarki centralnie planowanej .

W krajach ubiegających się o przyjęcie do Unii należy przeznaczyć bardzo duże środki na rozbudowę transportu, tak aby móc korzystać w pełni z pożytków jakie daje integracja europejska. Szczególne znaczenie dla spójności kontynentu ma rozwój transeuropejskich sieci infrastrukturalnych.

Wszystkie kraje ubiegające się o przyjęcie do Unii Europejskiej stoją wobec problemu walki z zorganizowaną przestępczością, terroryzmem, handlem kobietami i handlem narkotykami. Szczególne znaczenie ma sprawna kontrola granic zewnętrznych tak aby uniknąć niebezpieczeństwa "importowania" problemów swoich sąsiadów. Z tego punktu widzenia przed Polską posiadającą najdłuższą granicę zewnętrzną rozszerzonej Unii Europejskiej o największej intensywności powiązań stoją wyjątkowe wyzwania.

Szczególne znaczenie ma stosowanie reguł Wspólnoty jeszcze przed przystąpieniem do Unii. Związane to było z przedkładaniem przez niektóre kraje kandydujące do Unii norm prawa międzynarodowego ponad postanowienia układów stowarzyszeniowych i swoje przyszłe zobowiązania związane z członkostwem w Unii, co jest sprzeczne z założeniem stopniowego przyjmowania acquis communautaire.

Trzeci rozdział tej części zawiera założenia strategii na rzecz rozszerzenia Unii Europejskiej. Unia Europejska nie dopuszcza sytuacji członkostwa różnej kategorii. Dlatego nowe kraje członkowskie muszą od początku, otrzymując odpowiednie prawa podjąć także wszystkie obowiązki. Oznacza to, że acquis zostanie przyjęte przez te kraje w chwili przystępowania do Unii. Wynikają z tego następujące zasady dotyczące negocjacji w sprawie przystąpienia do Unii:

nowi członkowie przyjmą na siebie prawa i obowiązki wynikające z członkostwa na podstawie takiego acquis, jakie będzie obowiązywało w chwili, gdy będą one przystępowały do Unii;

oczekuje się, że po uzyskaniu członkostwa nowo przyjęte kraje będą wdrażać, stosować i przestrzegać acquis, w szczególności zaś powinny one zastosować natychmiast niezbędne środki, aby mogły uczestniczyć w Jednolitym Rynku Europejskim;

w uzasadnionych przypadkach podczas negocjacji można uzgodnić, że zastosowane będą środki przejściowe, które nie będą miały jednak charakteru derogacyjnego.

Unia Europejska dopuszcza okresy przejściowe w wyjątkowych przypadkach, a ich zakres dotyczy takich dziedzin jak rolnictwo i swoboda przemieszczania się.

Unia Europejska zakłada wzmocnienie strategii przedczłonkowskiej poprzez: określenie ram ogólnych różnych form wsparcia w postaci Partnerstwa na rzecz Członkostwa. (Accession Partnership) oraz zapoznanie krajów kandydujących z zasadami i procedurami Unii poprzez umożliwienie im uczestnictwa w programach Wspólnoty na zasadzie państwa członkowskiego. Partnerstwo na rzecz Członkostwa obejmuje dokładny wykaz obowiązków krajów kandydujących (przyjmowanie acquis, priorytety) oraz mobilizację wszystkich dostępnych Wspólnocie środków na rzecz przygotowania tych krajów do członkostwa. Począwszy od roku 2000 kraje te otrzymają poza pomocą ze strony Phare w wysokości 1,5 mld euro rocznie, pomoc strukturalną w wysokości 1 mld euro rocznie oraz pomoc na rozwój rolnictwa w wysokości 0,5 mld euro rocznie. Uczestnictwo w programach Wspólnoty dokumentuje dojrzałość tych krajów do podjęcia wszystkich praw i obowiązków państw członkowskich.

W końcowej partii tej części zawarte są zalecenia dotyczące rozpoczęcia negocjacji dotyczących przyjęcia do Unii Europejskiej z: Cyprem, Czechami, Estonią, Polską, Słowenią oraz W ęgrami. Bardzo wysoko w tym dokumencie został oceniony nasz kraj, który obok Węgier został uznany za najbardziej dojrzały do członkostwa.

7.4. Założenia finansowe polityki Unii Europejskiej na lata 2000-2006

Uwzględniają one pewną ewolucję priorytetów polityki Wspólnoty, a równocześnie zakładają zaspokojenie potrzeb nowych krajów członkowskich. Założenia finansowe powinny spełniać trzy podstawowe wymagania: dotyczyć dostatecznie długiego okresu, być w stanie zaspokoić podstawowe potrzeby finansowe Unii oraz gwarantować racjonalne zarządzanie finansami publicznymi.

Jako kolejny okres programowania przyjęto relatywnie długi okres siedmiu lat bowiem pozwala to na uwzględnienie: wpływu prawdopodobnych zmian na pewne sfery polityki Wspólnoty, wpływu pierwszego rozszerzenia UE oraz konieczności zwiększenia pomocy przedczłonkowskiej dla krajów kandydujących do Unii.

Obecnie państwa członkowskie zgodne są co do potrzeby utrzymania jako priorytetu spójności ekonomicznej i społecznej. Inne priorytety Unii których następstwa finansowe będą musiały zostać uwzględnione w nowych ramowych założeniach finansowych to: rozwój wielu kierunków polityki wewnętrznej, nadanie Unii większej wyrazistości na scenie światowej orazfinansowanie unowocześnionej administracji Wspólnoty. Reforma Wspólnej Polityki Rolnej powinna przyczynić się do stabilizacji poziomu nakładów na rolnictwo. Przewiduje się, że wydatki budżetowe Unii w latach 2000-2006 nie powinny przekroczyć pułapu 1,27% produktu narodowego brutto tej organizacji.

Potrzeby w sferze wydatków zostały oszacowane na podstawie ewolucji sytuacji w sześciu najważniejszych kategoriach. Nakłady na najważniejszą obecnie pozycję budżetu, którą jest Wspólna Polityka Rolna mają być systematycznie ograniczane. W jej ramach stopniowo mają się zwiększać nakłady przeznaczone na rozwój terenów wiejskich, kosztem wspierania cen produktów rolnych. Wydatki na rolnictwo dla państw kandydujących obejmą: pomoc przedczłonkowską szacowaną na około 0,5 mld euro rocznie oraz środki dla nowych państw członkowskich związane z uzyskaniem przez nie dostępu do wspólnotowej organizacji rynku (1,1 -1,4 mld euro rocznie) oraz na rozwój terenów wiejskich ( od 0,6 do 2,5 mld euro rocznie).

Na drugą najważniejszą sferę wydatków, którą jest polityka strukturalna ma zostać przeznaczone 0,46% produktu narodowego brutto UE, co oznacza wzrost z 200 mld euro do 275 mld euro (w cenach z 1997r.). Z kwoty tej na potrzeby państw kandydujących przewiduje się przeznaczenie 45 mld euro, z czego 7 mld euro jako pre-strukturalne fundusze, natomiast 38 mld euro jako wsparcie dla tych krajów po osiągnięciu członkostwa. Pierwszoplanowym celem powinna być pomoc w doprowadzeniu infrastruktury tych krajów do standardów unijnych, szczególnie w dziedzinie transportu i środowiska przyrodniczego.

Kolejne trzy pozycje wydatków to: polityka wewnętrzna, działania zewnętrzne oraz wydatki na administrację. W sumie wydatki te powinny rosnąć nieco wolniej niż produkt narodowy brutto Unii Europejskiej. Przewiduje się także zmniejszenie rezerw walutowych zgromadzonych przez tę organizację w poprzednich latach.

Uzgodnienia dotyczące finansowania zakładają, że poszczególnych państw do budżetu Unii będą w maksymalnym skorelowane z udziałem w łącznym produkcie narodowym brutto.

7.5. Najważniejsze konsekwencje rozszerzenia Unii Europejskiej

Problemowi temu zostało poświęcone specjalne opracowanie zawarte w dokumencie "Agenda 2000". Istotne znaczenie ma identyfikacja problemów wymagających szczególnej uwagi. Sąto zdaniem Komisji Europejskiej:

Korzyści wynikające z rozszerzenia i ich wpływ na polityki Wspólnoty.

Szeroko rozpowszechniona w obiegu społecznym jest informacja na temat kosztów rozszerzenia Unii Europejskiej. Istnieje potrzeba promowania informacji na temat korzyści rozszerzenia występujacych na płaszczyźnie politycznej, społecznej, ekonomicznej i kulturowej.

Dostosowawcze trudności i ich implikacje. Powiększenie Unii Europejskiej będzie nieuchronnie prowadziło do zakłóceń aktualnie stosowanych polityk. Niezbędne będą znaczące zasoby aby podjąć kwestie socjalne, regionalne zróżnicowania, nieadekwatność podstawowej infrastruktury, problemy restrukturyzacji przemysłowej i wiejskiej. Trudności te mogą powodować nawrót tendencji protekcjonistycznych.

Bezpośrednie implikacje budżetowe i finansowe. Rozszerzenie Unii będzie miało bardzo ważne konsekwencje budżetowe. W przypadku Wspólnej Polityki Rolnej nie jest możliwe kontynuowanie dotychczasowej polityki po przyjęciu nowych państw Europy Środkowej. W przypadku polityki strukturalnej niezbędne jest uruchomienie mechanizmów umożliwiających stopniową koncentrację środków na terenie nowych państw członkowskich. W sferze innych polityk wewnętrznych niezbędna będzie koncentracja środków na ograniczonej liczbie programów o największych efektach zewnętrznych.

Ryzyko wynikające z opóźnionej lub nieadekwatnej adaptacji do acquis Wspólnoty. Kraje Europy Środkowej będą miały dużo problemów z adaptacją acquis, szczególnie w zakresie środowiska przyrodniczego, bezpieczeństwa i higieny pracy, bezpieczeństwa nuklearnego i energetycznego, zdrowia publicznego. Założeniem jest pełna adaptacja przez te kraje acquis Wspólnoty. Pozycja Unii Europejskiej nie dopuszcza permanentengo zróżnicowania pomiędzy starymi i nowymi krajami członkowskimi i ich obywatelami. Nieadekwatna implementacja acquis mogłaby prowadzić do zakłócenia konkurencyjności w krajach nie przestrzegających norm ochrony środowiska przyrodniczego, socjalnych, pomocy państwa itd. W szczególnych przypadkach mogłoby to mieć negatywny wpływ na funkcjonowanie rynku wewnętrznego oraz zdrowie i bezpieczeństwo mieszkańców Wspólnoty. Istotne znaczenie ma w tej sytuacji efektywna ochrona granic zewnętrznych Unii przez nowe kraje członkowskie.

Dostosowania, reforma i dalszy rozwój polityk Wspólnoty. Z jednej strony polityki te trzeba dostosować do zmienionej sytuacji uwzględniając także potrzeby nowych państw członkowskich. Z drugiej strony Unia Europejska nie może rezygnować z prowadzenia szerokiej palety polityk wybiegających daleko poza uwarunkowania i potrzeby krajów Europy Środkowej i Wschodniej .

Wpływ trudności administracyjnych w instytucjach Unii. Powiększenie organizacji o kilka nowych krajów to blisko podwojenie liczby oficjalnych języków. Unia Europejska podjęła już prace nad reformą instytucji politycznych i administracyjnych, tak aby organizacja ta mogła efektywnie funkcjonować w nowych warunkach.

Znaczenie okresu przedakcesyjnego. Ze względu na złożoność procesu dostosowawczego kraje Europy Środkowej nie mogą zmarnować kilku najbliższych lat. Państwa te większość nakładów związanych z niezbędnymi dostosowaniami muszą ponieść same, jednak Unia Europejska wesprze ten proces niezbędną pomocą techniczną i finansową. Istotne znaczenie mają przygotowane przez tę organizację założenia wzmocnienia strategii przedakcesyjnej .

1

1

---