Istota polityki pieniężnej
SPIS TREŚCI
ISTOTA POLITYKI PIENIĘŻNEJ...........................................................................2
FUNKCJE BANKU CENTRALNEGO.....................................................................3
CEL POLITYKI PIENIĘŻNEJ.................................................................................5
INSTRUMENTY POLITYKI PIENIĘŻNEJ............................................................6
KREACJA PIENIĄDZA GOTÓWKOWEGO W BANKU CENTRALNYM..........11
SPIS TREŚCI………………………………………………………………………13
ISTOTA POLITYKI PIENIĘŻNEJ
Pieniądz jest podstawą funkcjonowania gospodarki opartej na społecznym podziale pracy. Nic, więc dziwnego, że podaż pieniądza i jego cechy były i są stałym przedmiotem oddziaływań państwa, a także szeregu międzynarodowych organizacji. Polityka pieniężna jest współcześnie jedną z najważniejszych dziedzin makroekonomicznych. W literaturze istnieje wiele definicji polityki pieniężnej. Według B. Winiarskiego „polega ona na użyciu podaży pieniądza jako instrumentu realizacji ogólnych celów polityki gospodarczej”. W.L. Jaworski określa ją jako „całokształt rozwiązań i działań, które są podejmowane w gospodarce narodowej w celu zaopatrzenia jednostek gospodarujących w pieniądze i kredyty, a także w celu regulowania wielkości pieniądza.” W teorii rozpatruje się również politykę pieniężną w szerszym znaczeniu i w znaczeniu węższym:
Szersze znaczenie polityki pieniężnej to przedsięwzięcie mające na celu kształtowanie ustroju (systemu) monetarnego kraju.
Węższe znaczenie oznacza taką kombinację celów i środków, której zadaniem jest sterowanie procesem gospodarowania pieniądzem. Proces ten charakteryzuje się zmianami podaży i popytu pieniądza na rynku w czasie, jak i zmieniającymi się nieustannie relacjami między tymi wielkościami.
Instytucją publiczną, za pośrednictwem, której państwo prowadzi politykę pieniężną jest bank centralny.
FUNKCJE BANKU CENTRALNEGO
Bank centralny spełnia trzy funkcje:
Po pierwsze jest bankiem emisyjnym, jako, że tylko on w kraju posiada przywilej emisji pieniądza gotówkowego. Jest jednocześnie odpowiedzialny za organizację obiegu pieniężnego i regulację podaży pieniądza. Według W. Dębskiego funkcja ta „polega na emisji znaków pieniężnych, tj. banknotów, monet, a także centralnego pieniądza rezerwowego. Dzięki tej funkcji bank centralny zawsze jest wypłacalny, co oznacza, że złożone w nim wkłady są zawsze bezpieczne. Spełnienie tej funkcji pozwala bankowi w pełni kontrolować realizację nadrzędnego celu, jakim jest stabilizowanie waluty krajowej”
Po drugie jest bankiem banków, gdyż staje się bankiem dla banków komercyjnych, które mają w nim swoje rachunki i odprowadzają na nie rezerwy obowiązkowe. Banki komercyjne mogą także zaciągać w banku centralnym kredyty, jeżeli mają zbyt mało środków na prowadzenie akcji kredytowej.
Bank centralny jest, więc dla banków komercyjnych bankiem rezerwowym. Ich działalność zależy, bowiem od podaży pieniądza w banku centralnym.
W ramach tej funkcji bank centralny prowadzi następującą działalność:
przyjmuje rezerwy gotówkowe banków komercyjnych i udziela im kredytów,
wpływa na potencjał kredytów banków komercyjnych poprzez instrumenty polityki pieniężnej
reguluje wielkość tworzonego przez banki komercyjne pieniądza oraz płynność systemu bankowego
przechowuje papiery wartościowe innych banków i zarządza nimi
prowadzi konta walutowe banków oraz kupuje i sprzedaje po urzędowych cenach najważniejsze waluty wymienialne
stwarza warunki do zapewnienia prawidłowego obrotu płatniczego w kraju i za granicą
Po trzecie jest bankiem państwa. Z tą funkcją wiąże się wykorzystanie istotnych usług bankowych na rzecz rządu, który prowadzi określoną politykę gospodarczą. Generalnie w tym zakresie bank centralny powinien dbać o stabilność waluty krajowej oraz tak oddziaływać na gospodarkę narodową, aby następował jej ustawiczny rozwój.
Będąc bankiem państwa NBP prowadzi działalność dewizową realizując politykę państwa w odniesieniu do kursu walutowego i rezerw międzynarodowego środka płatniczego. Bank centralny udziela także rządowi kredytu, prowadzi obsługę długu publicznego i obsługę kasową budżetu.
Jako bank gospodarki narodowej steruje obiegiem pieniądza krajowego oraz dba o zachowanie równowagi bilansu płatniczego.
W przypadku Polski NBP nie może udzielić rządowi kredytu na finansowanie deficytu budżetu, natomiast może pełnić rolę agenta emisji bonów skarbowych oraz organizować i prowadzić przetargi na ich sprzedaż.
CEL POLITYKI PIENIĘŻNEJ
Według H. Ćwiklińskiego „bezpośrednim celem polityki pieniężnej powinno być ograniczenie ilości pieniądza w systemie gospodarczym do wielkości niezbędnej do właściwego spełnienia przez pieniądz jego funkcji.” Ogłoszenie celu bezpośredniego nie eliminuje wyznaczenia celów pośrednich. Polityka pieniężna wymaga sformułowania wielu celów pośrednich, służących realizacji wyżej wymienionego celu bezpośredniego.
Głównym celem pośrednim jest odpowiednia korelacja przyrostu podaży pieniądza z przyrostem produktu narodowego. Do innych celów pośrednich można zaliczyć oddziaływanie na poziom kursu walutowego i poziom stóp procentowych. W przypadku wyznaczenia celów bezpośrednich pozostałe cele przybierają charakter celów operacyjnych umożliwiających realizację zadania głównego
Celem polityki pieniężnej realizowanej przez Narodowy Bank Polski jest obniżanie inflacji, a w dalszej perspektywie stabilizacja cen, co jest niezbędne do zbudowania trwałych fundamentów długofalowego wzrostu gospodarczego.
Od 1999 r. NBP dąży do realizacji tego celu, wykorzystując tzw. Strategię Bezpośredniego Celu Inflacyjnego. W jej ramach bank centralny określa cel inflacyjny w postaci liczbowej, a następnie dostosowuje poziom oficjalnych stóp procentowych tak, by maksymalizować prawdopodobieństwo jego osiągnięcia. NBP utrzymuje poziom stóp procentowych spójny z realizowanym celem inflacyjnym, wpływając na wysokość nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych rynku pieniężnego. Stopy rynku pieniężnego oddziałują na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych.
Zdobyte doświadczenia w realizacji Strategii Bezpośredniego Celu Inflacyjnego oraz nowe wyznania stojące przed polityką pieniężną po 2003 roku wymuszają pewną modyfikację prowadzonej strategii polityki pieniężnej. Podstawowym zadaniem nowej strategii jest członkostwo Polski w strefie euro, które zdaniem Rady powinno nastąpić w możliwie najszybszym terminie. Biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania celem polityki pieniężnej po 2003 roku jest ustabilizowanie stopy inflacji na poziomie 2,5 % z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy.
INSTRUMENTY POLITYKI PIENIĘŻNEJ
Polityka kursu walutowego - w praktyce gospodarczej banku centralnego nie traktuje tego kursu jako celu nadrzędnego, któremu podporządkowana jest podaż pieniądza czy poziom stóp procentowych. Gdy zaistnieje sprzeczność między interesem gospodarki wewnętrznej, jakim jest optymalna produkcja i zatrudnienie, a kursem walutowym na ogół stawia się na pierwszym miejscu te pierwsze parametry.
Teoretycznie w krajach gospodarki otwartej, o dużym udziale handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu narodowego, wysokość kursu walutowego ma istotny wpływ na gospodarkę wewnętrzną, a zwłaszcza na ceny krajowe. Zmiany kursu powodują, bowiem zmiany cen wewnętrznych. Stabilizacja tych ostatnich wymaga, zatem prowadzenia stałego kursu walutowego.
Problem związku cen wewnętrznych z kursem walutowym jest również istotny w krajach o wysokiej inflacji. Hamując deprecjację waluty krajowej, może ograniczyć inflację wewnętrzną. Problem jednak w tym, że zdecydowana większość krajów traktuje kurs walutowy nie jako instrument polityki pieniężnej, lecz przede wszystkim jako instrument polityki handlowej. Kurs walutowy służy zwłaszcza równoważeniu bilansu płatniczego i symulowaniu eksportu.
Wyjątkiem mają być kraje UE, które dążą do ostatecznego wprowadzenia stałych kursów między walutami krajów członkowskich, a także do wprowadzenia jednolitej waluty ponadnarodowej. Ten cel będzie wymagał we wszystkich krajach członkowskich bezwzględnego podporządkowania podaży pieniądza oraz poziomu wewnętrznych stóp procentowych pożądanemu poziomowi i strukturze kursów walut krajów UE.
Polityka refinansowania banków polega na udzieleniu przez bank centralny bankom komercyjnym kredytów: redyskontowego, lombardowego i innych kredytów refinansowych. Bank centralny refinansując banki komercyjne wypełnia funkcję określoną powszechnie terminem „kredytodawca ostatniej instancji”.
Kredyt redyskontowy jest w gospodarce rynkowej podstawową formą zasilania finansowego banków komercyjnych przez bank centralny. Operacja redyskonta polega na zakupie przez bank centralny weksli, których termin wykupu jeszcze nie nadszedł, z potraceniem od nominalnej sumy weksla procentu, określonego stopa redyskontową za okres, który jeszcze pozostaje do dnia płatności. W wyniku redyskonta powiększają się aktywa banku centralnego oraz zwiększa się podaż pieniądza bankowego, pozostającego do dyspozycji banków komercyjnych. Podwyższenie przez bank centralny stopy redyskontowej oznacza realizowanie polityki trudnego pieniądza; obniżenie jej - odwrotnie. Praktyczne możliwości stosowania tego instrumentu uzależnione są od istnienia obrotu papierami wartościowymi przyjmowanymi przez bank centralny do redyskonta. Papierami tymi są z reguły weksle handlowe (pochodzące z obrotu gospodarczego). W ilościowej polityce redyskontowej wykorzystuje się tzw. Kontyngenty redyskonta. Ustalane są one w sposób zindywidualizowany dla każdego banku komercyjnego odrębnie i określają kwotę, na jaką mogą maksymalnie opiewać weksle handlowe przekazane banku centralnemu do redyskonta.
Obok kredytu redyskontowego bank centralny może udzielać bankom komercyjnym kredytu lombardowego. Kredytu lombardowego udziela się bankom komercyjnym na bardzo krótkie terminy pod zastaw papierów wartościowych, zwykle do wysokości 75% ich wartości nominalnej. Banki korzystają z tej formy refinansowania dla przezwyciężenia krótkookresowej utraty płynności, gdy redyskonto lub odsprzedaż papierów wartościowych w ramach operacji otwartego rynku jest nieopłacalna. Kredyt lombardowy jest droższy od kredytu redyskontowego.
Lokata terminowa banków w NBP (depozyt na koniec dnia)
Narodowy Bank Polski oferuje bankom komercyjnym możliwość składania przez nie krótkookresowego (jednodniowego) depozytu w banku centralnym. Lokaty przyjmowane są przez bank centralny do końca dnia operacyjnego, a zwrot kwoty depozytu wraz z należnymi odsetkami ma miejsce w następnym dniu operacyjnym.
Oprocentowanie lokat (stopa depozytowa) będzie niższe od minimalnego oprocentowania operacji otwartego rynku z 28-dniowym terminem zapadalności (stopy referencyjnej).
Lokaty terminowe w NBP pozwalają bankom komercyjnym na zagospodarowanie nadwyżek płynnych środków. W efekcie przeciwdziałają spadkowi krótkookresowych stóp na rynku międzybankowym poniżej stopy depozytowej.
Lokaty oprocentowane są według stopy zmiennej ustalanej przez Radę Polityki Pieniężnej.
Jednym z najczęściej wykorzystywanych narzędzi kontroli administracyjnej jest zazwyczaj limitowanie akcji kredytowej. Wiele krajów o gospodarce rynkowej w pewnych okresach i sytuacjach wprowadzało limity kredytowe jako bezpośrednią metodę oddziaływania na system bankowy oraz narzędzie kontroli sytuacji pieniężnej. Instrument ten działał zazwyczaj jako bezpośrednia instrukcja informująca o wysokości maksymalnej kwoty, do jakiej poszczególne banki są uprawnione zwiększać udział kredytów w swoich portfelach. Limity kredytowe jako prawny instrument działania banku centralnego w Polsce, zostały wprowadzone w 1992 roku, ale faktycznie były stosowane wcześniej (od 1989 r.) pod różnymi nazwami (plafony, pułapy itp.) w zasadzie instrument ten nie jest stosowany w Polsce w chwili obecnej.
Na wprowadzenie limitów kredytowych decydowały się w różnych okresach zarówno kraje o wysokim poziomie rozwoju jak i kraje zaliczane do grupy tzw. rynków wschodzących.
Doświadczenia tych krajów wskazują, że najczęściej stosowany instrument bezpośredniego oddziaływania w postaci administracyjnego ograniczenia przyrostu kwoty kredytów może być skuteczny tylko wtedy, gdy łącznie zachodzą ściśle określone warunki: okres jego obowiązywania powinien być krótki, a stopień rozwoju i liberalizacji rynku finansowego szczególnie w zakresie przepływów kapitałowych, nieznaczny. Wprowadzenie limitów można racjonalnie uzasadnić wyłącznie zagrożeniem stabilności makroekonomicznej. W innych warunkach rozwiązanie to staje się nie skuteczne, prowadząc do wystąpienia niekorzystnych zjawisk, w efekcie, których następuje osłabienie systemu finansowego
Oddziaływanie przez perswazję z pozoru mało skuteczna, w praktyce okazuje się powszechnie stosowaną formą realizacji celów polityki pieniężnej. Jest to metoda tym skuteczniejsza, im mniej banków funkcjonuje w danym kraju, przy czym należy zaznaczyć, że środki te (np. zalecenia prezesa NBP) nie mają mocy obowiązującej, wskazują jedynie pożądany kierunek działalności banku. Jeżeli bankom zależy na poprawnym ułożeniu własnych stosunków z bankiem centralnym, to ulegają zaleceniom, zdając sobie sprawę z możliwości zastosowania przez bank centralny odpowiednich środków administracyjnych w celu wyegzekwowania odpowiednich zachowań.
Operacje otwartego rynku
Operacje otwartego rynku to transakcje prowadzone przez bank centralny z bankami komercyjnymi, dokonywane z inicjatywy banku centralnego. Poprzez operacje otwartego rynku bank centralny staje się aktywnym i równorzędnym uczestnikiem rynku pieniężnego. W zakres operacji otwartego rynku wchodzą: warunkowa i bezwarunkowa sprzedaż lub kupno papierów wartościowych czy dewiz, a także emisje własnych papierów dłużnych przez bank centralny.
Operacje otwartego rynku wpływają na poziom krótkoterminowych stóp procentowych na rynku międzybankowym. W konsekwencji równoważą popyt i podaż środków utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym.
Najprostszą formą operacji otwartego rynku jest operacja bezwarunkowa. W ramach tego typu operacji bank centralny może kupić bądź sprzedać papiery wartościowe. Zakup papieru wartościowego przez bank centralny dostarcza płynności (dodatkowych środków) systemowi bankowemu, natomiast sprzedaż papieru wartościowego tę płynność absorbuje.
Najczęściej stosowanym przez banki centralne rodzajem operacji otwartego rynku są natomiast operacje warunkowe. W ramach operacji warunkowych bank centralny może kupić (repo) lub sprzedać (reverse repo) papiery wartościowe. Operacja warunkowego zakupu polega na zakupie papieru przez bank centralny od banku komercyjnego, z jednoczesnym zobowiązaniem banku komercyjnego do odkupienia tego papieru wartościowego po określonej cenie i w określonym terminie. Zakup papieru wartościowego przez bank centralny w ramach operacji warunkowej jest odpowiednikiem zabezpieczonego kredytu udzielonego bankowi komercyjnemu przez bank centralny. Operacja warunkowej sprzedaży polega na sprzedaży papieru przez bank centralny bankowi komercyjnemu, z jednoczesnym zobowiązaniem banku komercyjnego do odsprzedania tego papieru wartościowego po określonej cenie i w określonym terminie. Sprzedaż papieru wartościowego przez bank centralny w ramach operacji warunkowej jest odpowiednikiem lokaty złożonej przez bank komercyjny w banku centralnym.
W ramach operacji otwartego rynku bank centralny może także emitować własne papiery dłużne, za pomocą, których absorbuje nadwyżki płynnych środków z banków komercyjnych.
Rezerwa obowiązkowa
Bank centralny nakłada na banki obowiązek utrzymywania rezerwy obowiązkowej. Rezerwa ma na celu łagodzenie wpływu bieżących zmian płynności systemu bankowego na stopy procentowe rynku międzybankowego. Odgrywa ona również rolę w ograniczaniu nadpłynności sektora bankowego.
Rezerwę obowiązkową stanowi wyrażona w złotych część środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych, środków uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez bank, podlegających zwrotowi, z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a także pozyskanych z zagranicy, na co najmniej 2 lata.
Rezerwa obowiązkowa utrzymywana jest na rachunkach w NBP.
Wysokość stopy rezerwy obowiązkowej ustalana jest przez Radę Polityki Pieniężnej. Od 28 lutego 2002 r. stopa rezerwy obowiązkowej wynosi 4,5% dla wszystkich rodzajów depozytów, będących podstawą naliczania rezerwy.
Środki rezerwy obowiązkowej nie są oprocentowane. NBP może zwolnić bank realizujący program postępowania naprawczego z obowiązku utrzymywania rezerwy obowiązkowej. Za zwolnione środki rezerwy banki zobowiązane są zakupić papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa lub NBP.
KREACJA PIENIĄDZA GOTÓWKOWEGO W BANKU CENTRALNYM
Mechanizm kreacji środków pieniężnych w banku centralnym jest podobny jak w każdym innym banku. Rozmiary kreacji pieniądza określa podaż pieniądza.
Podaż pieniądza to środki, które znajdują się w depozycie podmiotów niebankowych (jednostek gospodarczych, gospodarstw domowych) będące w obiegu oraz na rachunku bankowym. Podaż pieniądza zależy od wielkości emisji pieniądza przez bank centralny (emisyjny), a także od wielkości kredytów udzielanych przez banki komercyjne dla podmiotów gospodarczych i innych klientów. Podaż pieniądza jest sterowana przez bank centralny, który za pomocą instrumentów finansowych wpływa na działalność kredytową banków. Działanie to ma na celu utrzymanie równowagi na rynku pieniężnym pomiędzy podażą pieniądza a popytem na pieniądz. Nadwyżka pieniądza w obiegu prowadzi do wzrostu cen towarów, a tym samym obniżenia siły nabywczej pieniądza.
Popyt na pieniądz jest rozumiany jako zapotrzebowanie na środki płatnicze ze strony jednostek gospodarczych i gospodarstw domowych. Popyt na pieniądz zależy m.in. od preferencji, jaką uczestnik rynku daje pieniężnej formie lokowania środków. Można zauważyć pewną zależność, że jeżeli ryzyko korzyści z lokowania środków jest mniejsze, to popyt jest większy, zaś gdy ryzyko korzyści jest większe, to popyt na pieniądz jest mniejszy.
W banku centralnym kreacja pieniądza jest wynikiem wzrostu akcji kredytowej i dokonywania zakupu walut obcych. To powoduje, że pojawiają się nowe środki płatnicze na rachunkach klientów. Klientami banku centralnego są w większości banki komercyjne i rząd.
Bank centralny w procesie kreacji pieniądza jest stroną bierną. Kontroluje on ilość środków w obiegu do wysokości wymaganych płynnych rezerw na rachunkach banków i budżetu centralnego. Kreacja pieniądza gotówkowego ma następujący przebieg:
Banki komercyjne część swoich środków ulokowanych na rachunkach bieżących w banku centralnym zamienia na gotówkę.
Banki dokonują wypłat gotówkowych na rzecz swoich klientów, dzięki tym transakcją pieniądz trafia do obiegu. Aby pieniądza w obiegu znalazło się nie za dużo, bank centralny uruchamia instrumenty finansowe
Podstawowymi instrumentami za pomocą których odbywa się regulacja ilości środków na rachunkach bieżących banków (pośrednio ilość kreowanego pieniądza gotówkowego) są kredyty refinansowe oraz operacje otwartego rynku.
LITERATURA
Ćwikliński H., Polityka gospodarcza., UG, Gdańsk 2001r.
Dębniewska M., Bankowość., WSIiE TWP, Olsztyn 1999 r.
Dębski W., Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyki., PWN, Warszawa 2001 r.
Jaworski W.L., Bankowość. Podstawowe założenia., Poltext, Warszawa 1997 r.
Jaworski W.L., Krzyżkiewicz Z., Kosiński B., Banki, rynek, operacje, polityka., Poltext, Warszawa 1993 r.
Krzyżkiewicz Z., Podręcznik do nauki bankowości., Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1995 r.
Szpunar P., Polityka pieniężna. Cele i warunki skuteczności., Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000 r.
Winiarski B., Polityka gospodarcza., PWN, Warszawa 2000 r.