OŚWIECENIE (lata 40. XVIII - 1822); Empiryzm - (prekursor: Francis Bacon) nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata; odrzuca wszystko, czego nie da się potwierdzić doświadczalnie; Racjonalizm - (Kartezjusz: "Rozprawa o metodzie" - 'cogito ergo sum') głosi rozumowy pogląd na świat, odrzuca wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawiciele: Wolter, Diderot; materializm - kierunek wywodzący się z założenia, iż świat istnieje obiektywnie, niezależnie od świadomości, która jest wtórna; Deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; uznawał istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawał też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucał objawienie i wyznaniowe formy wiary (deiści: Diderot, Wolter); Ateizm - (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Boga (Paula Holbacha); sensualizm - zaufanie wobec zmysłów ludzkich jako najlepszej metody poznawania i badania świata; libertynizm - początkowo znaczył dążenie do wolności. W trakcie epoki nabrał negatywnego zabarwienia postawy ludzi bez moralności, rozpustnych, ucztujących i wyszydzających świętości; wolterianizm - (Wolter) istotą tej koncepcji jest wolnomyślicielstwo, tolerancja, prawo do posiadania i głoszenia swoich poglądów przy szacunku dla postaw innych ludzi; Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najważniejszy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm (skłonność do dostrzegania przede wszystkim dodatnich stron życia), krytycyzm; pod koniec XVIII: irracjonalizm; FILOZOFIA: John Locke źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, człowiek rodzi się rodzi się jako "czysta karta" (tabula rasa), nie mając doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad, które kształtują się dopiero w ciągu życia; kontynuator Dawid Hume: 'rozum ludzki ma nieograniczone możliwości'; Immanuel Kant - twórca nowej etyki, której podstawowym prawem stał się imperatyw kategorialny "Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie", człowiek powinien wypracować w sobie system moralny, który nie krzywdzi innych; pod koniec XVIII Jan Jakub Rousseau - traktat "Umowa społeczna", wpłynął na powstanie sentymentalizmu ("nowa Heloiza"); Wolter - racjonalista, deista, libertynista, za tolerancją religijną, autor powiastek filozoficznych ("Kandyd czyli optymizm" - konfrontacja optymizmu z rzeczywistością ukazuje jego niedorzeczność); Encyklopedyści (dzieło: "Encyklopedia" Diderota, Woltera, Rousseau, Monteskiusza, d'Alamberta); TWÓRCY FRA - Diderot ("Kubuś Fatalista i jego Pan"; problemy człowieka i jego wolnej woli, rola przeznaczenia;), La'Fontaine (bajki), Rousseau ("Nowa Heloiza": 'Miłość pozbawiona uczuciowości traci swój największy powab', "Traktat Społeczny"), ENG - Defoe ("Robinson Cruzoe"), Stern ("Podróż sentymentalna"), Swift ("Podróż do wielu odległych narodów świata"); ITA - Pamiętniki Casanovy; WZORCE człowiek ogładzony (barok, ośw., romantyzm) - elita intelektualna, obyty, światowiec, wykwintne maniery, wszechstronnie wykształcony, choć nieco powierzchowny, towarzyski, błyskotliwy, pełen uwielbienia dla kobiet; czł. oświecony (wykreowany przez "wiek filozofów") - empirysta, racjonalista, encyklopedysta, wolnomyśliciel, wróg ciemnoty, zabobonów, fanatyzmu, zakłamania, tolerancyjny, czasem deista lub ateista, optymista wierzący w "królestwo rozumu"; czł. rewolucyjny (Wlk Rewol. FRA) - hasła: wolność, równość i braterstwo, wróg absolutyzmu królewskiego, zwolennik republiki, radykał, działacz społeczny, dąży do reform, porywający mówca (np. Danton); czł. sentymentalny - (pod koniec XVIII), kieruje się sercem, uczuciami, wrażliwością (człowiek łzawy), lubi prostotę, sielskość, szczery, dobrotliwy, religijny, szukający wytchnienia na łonie natury, współczuje ludowi; wolnomularstwo (rozpowsz. pod koniec XVIII) - masoneria, tajna organizacja powstała w Londynie, propaguje deizm, równość, kult wiedzy i filantropię; OŚWIECENIE w POL - charakter reformatorski, skonsolidowany wysiłek wielu światłych umysłów, plany reform wielu dziedzin życia, aby zapobiec upadkowi RP; pod koniec dynastii Sasów: upadek władzy ustawodawczej i wykonawczej (za Augusta III brak sejmów), brak armii, brak $, załamanie handlu, upadek szkolnictwa, kultury, moralności, rokosze, zajazdy, weto; postulowano: wzmocnienie władzy króla (dziedziczność), zniesienie liberum veto, wolna elekcja, zamiana pańszczyzny na oczynszowanie, rozbudowa wsi i miast, rozwój handlu, głęboka reforma szkolnictwa i prawodawstwa, skarbu, stała 100-tys. armia, walka o czystość języka i odnowę moralną; Stanisław KONARSKI 1740 - zakłada Collegium Nobilium - szkoła dla dzieci bogatej szlachty z językiem wykładowym POL, odejście od scholastyki, szeroki zakres nauk przyrodniczo-matematycznych, nauka praktycznego zawodu; 1766 - z inicjatywy Poniatowskiego powstaje Szkoła Rycerska (Korpus Kadetów), ma kształcić kadrę oficerów dla zreformowanej armii, pierwszym komendantem został ks. A. Czartoryski, hymn - "Święta miłości" Krasickiego, wychowankowie: Kościuszko, Bem, Puławski, Niemcewicz; 1773 - sejm powołał do życia Komisję Edukacji Narodowej, pieniądze uzyskano z sekularyzacji zakonu Jezuitów; zreformowano Akademię Krakowską i Wileńską; siecią szkół gminnych objęto całą RP, do nauki dopuszczono dzieci chłopskie, mieszczańskie i dziewczęta; Próby wpływu na zmianę prawa: Leszczyński ("Głos wolny wolność ubezpieczający" - zamiana pańszczyzny na oczynszowanie), Konarski ("Volumina Legum" - propozycja uporządkowania prawodawstwa); "O skutecznym rad sposobie" - reforma oświaty; 1753 - "Ustawy szkolne"; medal Sapere auso; Publicystyka: "Monitor" (1765-86, wzorowany na "Spektatorze" - ENG; pocz. redagowany przez Krasickiego, artykuły Bohomolca, Konarskiego, Czartoryskiego i Naruszewicza; krytykował zacofanie Sarmatów, postulował typ oświeconego szlachcica, bronił mieszczan i chłopów, poruszał problemy gospod. i polityczne, walczył o tolerancję relig., ostrożnie wprowadzał koncepcje Locka, Woltera, Rousseau, zajmował się też kulturą), "Zabawy przyjemne i pożyteczne" (Krasicki, Bohomolec, Naruszewicz, Kołłątaj); TEATR na pocz. XVIII sceny prywatne (w Puławach ks. Izabeli Czartoryskiej i Scena Baletowa Branickich w B-stoku); 1765 - pierwszy publiczny z inicjatywy króla (gmach d. Operalni Saskiej, 1. sztuka - "Natręci" Bielawskiego); Autorzy komedii: Bohomolec (tłumaczenia z FRA), Zabłocki ("Fircyk...", "Sarmatyzm"), Niemcewicz ("Powrót..."); nazwiska z kluczem; krytykowano ciemnotę, konserwatyzm szlachty, zgubne skutki złotej wolności, ośmieszano modę na cudzoziemszczyznę, pańszczyznę; Wojciech Bogusławski (1757-1829), aktor, reżyser, autor sztuk, w 1783 zreformował teatr (na Narodowy), został jego dyrektorem, otworzył Studium Aktorskie; Ignacy KRASICKI (literatura, czasopiśmiennictwo, teatr; bp warmiński): satyry (utwór krytykujący negatywne przejawy życia społecznego, politycznego przybierając formę metafory literackiej, kpina, komizm, sarkazm, ironia): "Do króla", "Pijaństwo", "Świat zepsuty", "Żona modna"; Bajki (utwór dydaktyczny epicki lub liryczny, alegoryczny, maski, morał): "Szczur i kot", "Jagnię i wilcy" ("Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie"), "Ptaszki w klatce", "Malarze", "Filozof", "Wół minister", "Lis i kruk" ("Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym"), "Wstęp do bajek", "Lew pokorny", "Monachomachia" (ośmieszenie zachowania mnichów, krytyka instytucji klasztoru i zakonników; "Nie wszystko złoto, co się świeci"; "Prawdziwa cnota krytyk się nie boi"; "I śmiech niekiedy może być nauką jeśli się z przywar, nie z osób natrząsa"), "Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki" (Wyspa Nipu - utopia); Adam NARUSZEWICZ oda "Balon" (lot balonem nad W-wą Blancharda w 1789; "Rozum człowieczy wszędy przechodzi, niezłomny pracą i czasem"); satyra "Chudy literat" ("Któż się nad tym zdziwi, że wiek jeszcze głupi? Rzadko kto czyta księgi, rzadko kto je kupi"); SEJM 4-LETNI: stronnictwa: obóz królewski (Czartoryscy, S.A. Poniatowski; reformatorzy; fuzja ze str. patriotycznym); hetmańskie (staroszlacheckie, konserwatywne; hetman Branecki, Seweryn Rzewuski, Szczęsny-Potocki, Sapieha); Kuźnica Kołłątajowska - klub polityczny (Kołłątaj, Staszic, Jezierski -na rzecz reform); Julian Ursyn NIEMCEWICZ: dramat wystawiony w przerwie obrad "Powrót posła" (1791); dewiza Podkomorzego: "Dom zawsze powinien ustępować krajowi"; Starosta: "Człek Jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni"; Walery - poseł; Podkomorzyna; Starościna - żona modna; Franciszek ZABŁOCKI: komedia "Fircyk w zalotach", Fircyk - modny kawaler, Podstolina - wdowa, siostra Arysta; Aryst - Sarmata, ale nie zacofany; Klarysa - jego żona; Franciszek KARPIŃSKI (sentymentalizm): cykl sielanek miłosnych ("Do Justyny", "Tęskność na wiosnę", "Laura i Filon"), pieśni religijne ("Pieśń poranna", "Pieśń wieczorna" - "Wszystkie nasze dzienne sprawy"); Dionizy KNIAŹNIN (sentymentalizm): oda "Do wąsów"; Publicystyka Staszic: "Uwagi nad życiem J. Zamoyskiego" (ukrócenie anarchii szlacheckiej - liberum veto; wzmocnienie władzy i siły militarnej; zmiana modelu edukacji społeczeństwa); "Przestrogi dla Polski": wini możnowładców za upadek RP, chce zniesienia pańszczyzny; Kołłątaj: "O przyszłym sejmie...", "Prawo polityczne narodu polskiego" (zniesienie weta, prawa dla mieszczan, wolność dla chłopów); Jezierski: satyra "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego" (uwł. chłopów, likw. veto, rozwój oświaty) ### "Prawda nie sprawia w świecie tyle dobrego, ile złego sprawiają jej pozory" /La Rochefoucauld/