WYMOWA IDEOWA I WARTOŚCI ARTYSTYCZNE „NOCY I DNI”
'Noce i dnie' to jedno z najznakomitszych dzieł prozy polskiej. Mimo, iż od publikacji minęło wiele lat i powieść stała się już pozycją klasyczną, po dziś dzień nie straciła nic na poczytności i zainteresowaniu.
'Noce i dnie' są powieścią rzeką. Kompozycja tego rodzaju utworu jest z samego założenia swobodna. Zarzucano jej jednakże nadmierne rozluźnienie, zbytnią rozlewność, powstanie w powieści osobnych powieści, co działało opóźniająca na tok powiadania.
Źródłem, z którego wypływa powieść rzeka jest Serbinów dom państwa Niechciców. Podobnie jak w 'Lalce' Prusa wędrujemy po Warszawie, śladami 'Syzyfowych prac', 'Puszczy jodłowej' i innych utworów Żeromskiego podróżujemy po ziemi świętokrzyskiej, tak 'Noce i dnie' mogą prowadzić nas po Kaliszu i po okolicy. Wątek miłosny jest w powieści bardzo ważny, choć zarysowany niezwykle dyskretnie. Autorka posłużyła się najnowszymi zdobyczami psychologii, dzięki którym powstały główne postacie powieści: Bogumił i Barbara. Kontrast charakterów i postaw między Bogumiłem a panią Barbarą jest niezwykle jaskrawy. Bogumił to ekstrawertyk, czyli człowiek otwarty na zewnątrz. Pani Barbara jest typowym przykładem introwertyczki, czyli osoby skupionej na swoich przeżyciach, marzeniach i myślach.
Mimo tak różnych charakterów tworzą zgodne i udane małżeństwo. Dwie sprzeczne postawy, ekstrawertyzm i introwertyzm, połączone w całość składają się na pełny obraz sprawy najważniejszej: człowieczeństwa i rodzinnego szczęścia.
Bogumił Niechcic wyraża ideały pisarki. Żyje zgodnie z ideałami, które autorka pragnie, by przemawiały. O wartości tego bohatera decyduje przede wszystkim praca. Bogumił świetnie wyraża szczęście, jakie daje praca traktowana jako 'dobrowolny obowiązek'. Posiada cechy bohaterów okresu pozytywizmu: organicznikowskie poglądy na rozwój społeczeństwa, pozytywistyczny kult dla wiedzy zawodowej i pozytywistyczną niechęć do polityki. Jednak przyziemna, pozytywistyczna praca u podstaw, gospodarcza na polskiej ziemi, nabrzmiała jest doświadczeniem i pasją moralną, dającymi jej zestrój znacznie wznioślejszy i bardziej uniwersalny od pozytywistycznego dorabiania się i bogacenia.
Barbara Niechcic to idealistka wychowana wśród literatury pięknej, żyje ciągle w świecie marzeń. Jest kapryśna i zmienna, nie jest jednak bohaterką negatywną. Pani Barbara, podobnie jak jej mąż to wielka patriotka. Żyje nieustannie pamięcią o zrywie powstańczym, wspomnieniem patriotycznych wzniesień kalinieckiego środowiska.
Niechcicowie idą przez życie wspierając się wzajemnie. Dla nich herbem stała się walka o wolność, praca, demokratyzm. Są to wartości, ku którym zmierzają. Nadają one sens życiu, a także nowy wyraz ideowy całej powieści.
Pod względem treściowym 'Noce i dnie' są utworem wielozakresowym i wielopiętrowym. Mimo kompozycji otwartej, epickiej, nie tracą spoistości.
Osobną i ważną kwestią jest sprawa czasu w 'Nocach i dniach'. Porównując poszczególne części uwagę zwraca fakt, że jedne okresy potraktowane są tam skrupulatnie i szczegółowo, inne ogólnikowo. Dozowanie i umiarkowanie przez narratora czasu powieściowego jest tak mistrzowskie, że czytelnik ma wrażenie ciągłości i potoczności.
Dąbrowska porusza w swej powieści wiele problemów, przede wszystkim skupia się na ukazaniu życia zubożałej szlachty. Zajmuje się korzeniami polskiej rzeczywistości. Ukazuje, jak te korzenie są wątłe i splątane, jak nędzna i zacofana jest wieś, jak walą się czworaki. Serbinów jest ostoją polskości w kraju rozdrapanym przez zaborców, a także miejscem zwyczajnej codzienności, naocznym świadkiem radości i trosk człowieka, jego 'nocy i dni'. Dla Marii Dąbrowskiej był on przede wszystkim 'księgą polskiego domu'. Dwór serbinowski ma zatem dwa oblicza: jedno podniosłe, uwznioślające, drugie bardziej pospolite. Jest on dworem szczególnym, chociażby dlatego, że nie ma właściciela. Rozporządza nim człowiek pozbawiony przywileju władzy i tych wszystkich korzyści, jakie z niego płyną. Bogumiłowi Niechcicowi zdaje się to jednak nie przeszkadzać. Niechcic jest człowiekiem nowych czasów, myśli nowocześnie, potrafi wyzwolić się z okowów staroszlacheckiej mentalności, nakazującej przywiązanie do własnego herbu i własnego majątku. Dzięki konsekwentnym wysiłkom Bogumiła dwór w Serbinowie odzyskuje stopniowo dawną świetność i spełnia nowe, społeczne i cywilizacyjne funkcje wobec wsi. Nie są to, jak w przypadku 'Nad Niemnem', zabiegi edukacyjne, uczące chłopów nowych sposobów gospodarowania, ale konkretna pomoc objawiająca się przede wszystkim budową chłopskich czworaków.
Dwór serbinowski przedstawia się zatem nie jako synonim egoizmu, zdzierstwa i bezduszności dziedzica, lecz jako miejsce przyjaźni, otwartości i współczucia. Dwór ten jest również miejscem kultu czasów powstania styczniowego.
I wreszcie Serbinów to przede wszystkim ośrodek życia rodzinnego, miejsce 'wiecznego zmartwienia', kłopotów i trosk życia codziennego, ale także małych radości i większych uniesień. Tutaj na świat przyszły dzieci Niechciców, ale również zmarła matka Barbary i wuj Klemens, tutaj po długiej tułaczce swoje miejsce na ziemi odnalazł Bogumił, ale Barbara przeżywała chwile życiowej klęski, obawiając się schłopienia i utraty intelektualnych ambicji. Dla jednych był więc Serbinów czymś w rodzaju prywatnej ojczyzny, dla innych miejscem niespełnionych marzeń. Myślę więc, że dwór serbinowski jest w powieści symbolem człowieczego losu, znakiem ludzkiego doświadczenia wpisanego w rytm 'nocy i dni'.
Z perspektywy czasu wyraźnie rysuje się miejsce 'Nocy i dni' w literaturze światowej. Dzięki przekładom na wiele języków cykl Marii Dąbrowskiej zdobył sobie prawo obywatelstwa w dorobku dwudziestowiecznej prozy.
Od powstania 'Nocy i dni' minęło wiele lat. Historia polska przebrnęła w tym czasie niejeden wstrząs i niejedno rozdroże... Tę próbę czasu 'Noce i dnie' pokonały bez uszczerbku i są wciąż dziełem niewyczerpanym i żywym.