ROMANTYZM Chronologia zach. Europy: XVIII/XIX - 40. XIX; kolebka: GER (preromant.), dalej FRA, ITA, ENG; 2 oblicza "buntu młodych" - I. buntownicze, żywiołowe, optymistyczne, walka o przywrócenie wielkiego cesarstwa Narodu Niemieckiego; muzyka Wagnera, - to postawa burzy i naporu; II. "weltschmerz" - ból świata, Werter (GER), "Spowiedź dziecięcia wieku" Alberta Musseta (FRA), "Giaur" Byrona (ENG); postawa pesymistyczna, dalej buntownicza; POL - 1818-22 - preromantyzm (walka klasyków z romantykami); prądy irracjonalizm - antyrozumowy ogląd świata; intuicjonizm - widzenie świata przez pryzmat uczucia, wiary; spirytualizm - duchowy charakter rzeczywistości, romantycy zakładali ponadzmysłowe widzenie, słyszenie; mistycyzm - prąd religijno-filozof. uznający możliwość pozazmysłowego, bezpośredniego kontaktu człowieka z Bogiem przez intuicję; mesjanizm - wiara w przyjście Mesjasza (dla POL - "44"); aktywizm - tylko działając aktywnie można zmienić świat; transcendentalny absolut - byt niezależny od innych, bez przyczyny, doskonały, poza obszarem ludzkiego doświadczenia, mógł do niego dotrzeć prosty lud nieskażony cywilizacją, dzieci, ludzie chorzy, opętani; romantycy uważali, że świat to jedność antynomii (sprzeczności, np. widzialna materia+sfera ducha, dobro+zło); Idealizm rewolucyjny HEGLA (1770-1831) dzieje świata - pochód ducha świata - Weltgeista (byt idealny i absolutny, wciela się w wielkie jednostki, ducha narodowego, historycznego, sztuki, kultury, to najwyższy poziom rozwoju ducha absolutnego), byt=duch(teza)+przyroda(antyteza), byt(idea+duch)+przyroda=duch absolutny; tym 3 postaciom bytu odpowiadają: logika, filozofia przyrody i ducha (triada heglowska); dialektyczna metoda rozwoju świata (teza-synteza-antyteza), systemem triady rozwija się świat (kultura, przyroda, państwa, społeczeństwa, prawa, religie, sztuka, nauka), każda postać bytu - niezbędne ogniwo rozwoju (teza-antyteza); wniosek: najbardziej uniwersalna filozofia (nieograniczona ufność w abstrakcyjne siły umysłu ludzkiego), najwyższy przejaw Weltgeista - państwo, sztuka, religia, filozofia; "państwo jest boską ideą istniejącą na ziemi, państwo jest rzeczywistością idei moralnej, państwo jest uzasadnieniem racjonalnej wolności"; "Co jest rzeczywiste, to jest rozumne"; obraz historiograficzny: okresy: wschodni, grecki, rzymski, germański; piekno - synteza idei i zjawiska, rzeczywistości i myśli, treści i formy; dzieje sztuki - układ triady - sztuka wschodu (symboliczna), starożytna (klasyczna), romantyczna (chrześcijańska); istota heglizmu: idealizm, obiektywizm, logiczność, ewolucjonizm, konstrukcja; obyczajowość - skupienie uwagi na jednostce, wyobcowanie, wiara w siły nadprzyrodzone, przepowiednie; upodabnianie się do bohaterów, niechęć do służby wojskowej (kamizelki, długie włosy); kobieta - zwiewna, piękna, gorset, dekolty, szale, obiekt kultu, zdradzieckie - przyczyna wszelkiego zła; zarwano z tendencjami klasycystycznymi, nowy gat. patriotyzmu - naród=byt idealny, doskonałość etyczna; atrybuty - sztanbuch, list miłosny, amulet (medalion); dziwne, asymetryczne fryzury, bokobrody; powrót do wiary ludowej, wieści gminnej; emigracja po powst. list.: Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej (1831) Komitet Narodowy Polski (Joachim Lelewel: powiązanie sprawy polskiej z rewolucjami w Europie); obóz Czartoryskiego (Hotel Lambert - wyżsi oficerowie, arystokracja, inteligencja: zniesienie pańszczyzny, uprawnienie mieszczan, POL: monarchia konstutycyjna, liczyli na pomoc ENG i FRA w przygot. powst.); leleweliści (środowiska wierne tradycji powst. list. "za naszą i waszą wolność"; Lelewel: zniesienie pańszczyzny, demokracja, wystąpienia rewolucyjne w Paryżu rozwiązanie partii - 1832 tajna org. Zemsta Ludu); Tow. Demokrat. Polskie (Krępowiecki, Pułaski; "Mały Manifest" - zasady programowe, żądali walki wyzwoleńczej przy pomocy ludu i innych państw; 1836 - Wlk Manifest - POL musi walczyć własnymi siłami, chłopi uwłaszczeni w razie powstania); Gromady Ludu Polskiego (Grudziąż - w Londynie: równouprawnienie stanów; Humań - Praga); bohater werterowski nadwrażliwy, uczuciowy, patrzy na świat przez pryzmat uczucia, serca i wiary; egotyk, skupiony na własnej osobowości, wyalienowany, miłość - uczucie destruktywne, platoniczny charakter miłości, odrzucenie jej wzmaga determinację, reżyseruje własną śmierć - "romantyczna sztuka umierania"; atrybuty - listy, pistolety, werterowski strój); bohater byroniczny - Giaur: buntownik, spontaniczny, podlega impulsom zewn., zdecydowany, konsekwentny, tajemniczy, egotyk, dręczony przez dylematy egzystencjalne, rozdarty wewnętrznie, brak przyjaciół, zdarzenia życiowe spowodowały, że poważył się na czyn nieetyczny, żyje w obcym kulturowo państwie; nie popełnia samobójstwa z miłości, ale poświęca się idei nadrzędnej, nie mogąc odnaleźć szczęścia osobistego walczy o równość, niepodległość, sprawiedliwość; odrzuca postawę weltschmerzu, postawa buntownicza, agresywna wobec życia; POLSKA - wstęp: preromantyzm (1818-20) - walka romantyków (J. P. Woronicz, Wybicki, Godepski, Antoni Malczewski, Niemcewicz, Bohdan Zalewski) z klasykami (L. Osiński, Kajetan Koźmian, Alojzy Feliński, Jędrzej Śniadecki - nazwał lit. romant. szkołą zdrady i zarazy), 1822 - ballada "Romantyczność" - zwycięstwo romantyków; Adam MICKIEWICZ (1798 - 1855) - 1817 - zakłada tajne Towarzystwo Filomatów (Miłośników Nauki) i Towarzystwo Filaretów (Miłośników Cnoty); 1824 - zesłanie w głąb Rosji, 29 - ucieczka z Rosji, 31 - przybycie do Polski, pocz. emigracji; Oda do młodości (1820) klasyczna forma ody (ton podniosły, godnościowy), oświeceniowe wartości ("rozumni szałem"), kpina z przesądów, ciemnoty, samolubstwa, wątki mitologiczne; el. romant: typowe antynomie, propagowanie idei wolności, równości, braterstwa, altruizmu, będą ofiary, ale to zaszczytna śmierć w obronie ideałów; Ballady i romanse (historyzm+orientalizm+natura, lud nie skażony cywilizacją dociera do prawd żywych kierując się sercem i uczuciem, 22) - Romantyczność: "Czucie i wiara silniej mówi do mnie, niż mędrca szkiełko i oko"; "Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu, Miej serce i patrzaj w serce"; Świteź: Bóg ukarał wrogów śmiercią za atak na kobiety i dzieci; moralistyka: rzeczą żołnierską jest walka przeciw żołnierzom, nie wolno mścić się na kobietach i dzieciach; Świtezianka: największą zbrodnią dla romantyków jest złamanie przysięgi wierności; Lilie - żona rycerza chcąc uniknąć kary za zdradę zabija go, rola sprawiedliwego (wymierza karę) - przyroda; Dziady II (1823) - charakter społeczny - ludowe obrzędy z UKR, LIT, BAL; nastrój grozy, tajemniczości; 3 kat. duchów: lekkie (dzieci, "Kto nie zaznał goryczy ni razu, ten nie zazna słodyczy w niebie"), ciężkie (dziedzic, "Kto nie był człowiekiem ni razu, temu człowiek nic nie pomoże"), średnie (pasterka Zosia, "Kto ni razu nie dotknął ziemi, ten nigdy nie może być w niebie"); wniosek: kanon moral., lud., wiara w świat pozazmysłowy (Shakespeare: "Są rzeczy na niebie i ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom"); Dziady IV (1823) - upiór, zjawa - Gustaw (kochał i został odrzucony, poeta, nieszczęśliwy kochanek) pojawia się w domu swojego nauczyciela - księdza; godz. miłości 3 rodz. śmierci: ciała, jednego z kochanków (godzi w oboje), śmierć ducha; g. rozpaczy - "Ty dla mnie ziemię piekłem zrobiłeś, i rajem, A to jest tylko ziemia"; g. przestrogi - "Kto za życia choć raz był w niebie, ten po śmierci nie trafi od razu"; Dziady III (1832) - wielki dramat narodowowyzwoleńczy, "Nasz naród jak lawa, z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi, plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi"; poezja to siła twórcza, płynie wprost z serca; wlk-imp Gustaw Konrad, "Ja i ojczyzna to jedno, nazywam się milijon, bo za milijony kocham i cierpię katusze", idea prometejska - indywidualistyczna, szlachetna idea buntu; przyczyny klęski K.: alienacja, samotność, pogarda dla ludzi, maksymalizm, nie umiał zapanować nad uczuciami, rola profety (wodza) głoszącego ideały tyrtejskie (pobudzanie zapału poezją, śpiewem), ale nie udźwignął tego emocjonalnie; wizja ks. Piotra: mesjanistyczne idea niepodległości Polski "Z matki obcej, krew jego dawne bohatery, a imię jego będzie 40 i 4" - zapowiedź zmartwychwstania, nakaz oczekiwania na cud; Sonety krymskie (1825) Stepy Akermańskie, Burza, Grób Potockiej, Pielgrzym, Ajudah (góra-niedźwiedź), Czatyrdah (góra-namiot), Bakczysaraj; A.M. tęskni do Litwy, słyszy jej głos; Konrad Wallenrod (1828) - bohater byroniczny; działanie indywidualne, podstępne, nieetyczne metody na rzecz wolności ojczyzny, płaci wysoką cenę, walka metodą lwa i lisa; "Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie"; poezja to skarbnica pamiątek narodowych, wymiar tyrtejski, "arka przymierza" między przeszłością i przyszłością; Pan Tadeusz (1833) "PT był kamieniem grobowym położonym na dawnej Polsce szlacheckiej" (Henryk Worcell); Jacek Soplica (boh. romantyczny nowego typu) - 1. szabla na LIT, zabijaka, autorytet, odważny, sławny; skazany na banicję i infamię po zabójstwie Stolnika; emigracja: poświęcenie się działalności patriotycznej, postać kwestarza - ks. Robaka, więziony, katowany, przygotowuje powst. na LIT; "Za mało miejsca na 2 orły w 1 gnieździe" - vs armii Napoleona; szlachta: dworska (pKom, Sędzia, PT, J. Soplica), gołota (Wojski, Gerwazy), zaściankowa (Dobrzyńscy); cechy: kult tradycji, tytułów, starszeństwa, patriotyzm, kosmopolityzm, pieniactwo, awanturowanie, dezorientacja polityczna; Skład zasad postulaty: tolerancja religijna, wolność słowa i osobista, równość ob. wobec państwa i urzędów, równouprawnienie Żydów i Słowian, kobiet; JULIUSZ SŁOWACKI (1809-1847) Kordian (1833) krytyka przywódców powst. list. (Józef Chłopicki - rokował z carem, Jan Skrzynecki - nieudolny, Jan Krukowiecki - poddał W-wę; politycy: M. Mochnacki, J. U. Niemcewicz, A. J. Czartoryski - przyjaciel cara, J. Lelewel); krytyka poglądów AM, pogląd: poezja spełnia swe zadanie, gdy pomimo klęski narodu potrafi dostarczyć narodowi siły i przechować wartości (nie prorokować i politykować), poeta: służący narodowi śpiewak, minstrel; Kordian: romantyczny kochanek werterowski skażony "chorobą wieku", patrzący przez pryzmat uczuć; w podróży pozbywa się dziecięcych złudzeń co do świata (o wszystkim decydują pieniądze) (Mt. Blanc) bojownik o sprawę narodową - polski Winkelried, zbuntowany przeciw rzeczywistości, gotów samotnie walczyć z wrogiem; "Polska Winkelriedem narodów!" - odrodzenie świata możliwe poprzez klęskę i upadek Polski i Polaków; działanie w pojedynkę - skazane na niepowodzenie; samotność, wyobcowanie - zabójcze dla K.; "Cóż ty wiesz, że nie jesteś jak ci obłąkani, Ty chciałeś poświęcić się za widmo, za nic"; Grób Agamemnona (1840) obraz Polski, którą zamieszkują niewolnicy, a "dusza anielska" (szczytne ideały) została uwięziona w czerepie rubasznym (zdrada, wstecznictwo); "Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą, pawiem narodów byłaś i papugą, a teraz jesteś służebnicą cudzą", "Boś ty jedyny syn Prometeusza - sęp ci wyjada nie serce - lecz mózgi", po spełnieniu ofiary "naród się podniesie i ludy przelęknie"; Beniowski - poemat dygresyjny; "Chodzi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa", 'nie pójdę z wami waszą drogą kłamną, - pójdę gdzie indziej! - I lud pójdzie za mną!", Kocham lud więcej niż umarłych kości... Kocham... lecz jestem bez łez, bez litości", pożeganie z AM "Bądź zdrów! A tak się zegnają nie wrogi, lecz dwa na słońcach swych przeciwne Bogi"; poeta pragnie przewodzić narodowi; Testament mój "Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode; A póki okręt walczył - siedziałem na maszcie, A gdy tonął - z okrętem poszedłem pod wodę", "Lecz zaklinam, niech żywi nie tracą nadziei, I przed narodem niosą oświaty kaganiec; A kiedy trzeba - na śmierć idą po kolei, Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec"; poezja: "siła fatalna", która "was, zjadaczy chleba w aniołów przerobi", Genezis z ducha istota świata - charakter duchowy, materię tworzą duchy, duch: twórczość, kreacyjność, burzenie, postęp ku dosk. (przez burzenie starych form - rewolucyjność); najdoskonalsze duchy - Polska - jeśli rozwój świata opiera się na gen. procesie hist. to my jesteśmy wzorem dla innych narodów - genezyjski wariant mesjanizmu; ZYGMUNT KRASIŃSKI (1812-59) Nie-boska komedia dramat rodzinny - poeta (błogosławiony: nie oddziela się od poezji przepaścią słowa, identyfikuje się z poezją, "On będzie kochał ludzi i wystąpi mężem pośród braci swoich"; nieszczęśliwy: życie to zaprzeczenie ideałów poezji, puste poetyzowanie), poezja (dziewica) wodząca męża na pokuszenie to szatan, odrywa Hr. od rodziny, "Błogosławoiny pośród stworzeń kto ma serce - on jeszcze zbawion być może"; sąd ZK: bycie poetą romantycznym uczyniło Hr. egoistą, odizolowało od problemów, rodziny, poezja - siła nieszcząca; dramat społeczny - rewolucjoniści chcą stworzyć nowy świat, muszą być ofiary (Pankracy); fanatyzm religijny, utworzenie sekty (Leonard), "Nam jedno - szlachtę czy bydło - rżnąć", frenetyzm romantyczny: mieszanina potworności, gwałtów, makabry, grozy; romantyczny prowidencjalizm: zakłada, że historia jest zaplanowana przez Boga; rewolucja nie przynosi sukcesu (Pankracy ginie: "Galilae victisi"), bo brakuje w niej miłości; ZK: powściągliwość w namawianiu do rewolucji; CK NORWID (1821-83) nurt internacjonalistyczny Do obywatela Johna Brown ("Bo pieśn nim dojrzy, człowiek nieraz skona, A niźli skona pieśń, naród pierw wstanie"), Bema pamięci żałobny rapsod (lud osiągnie cele zmarłego); n. patriotyczny Fortepian Szopena (wspomnienie Szopena i jego muzyki, pieśń skończona zbyt wczesną śmiercią kompozyt., każde dzieło to dopełnienie, "Ciesz się późny wnuku, Jękły - głuche kamienie, Ideał - sięgnął bruku"), Moja piosnka II, Język ojczysty ("Nie miecz, nie tarcz - bronią języka, Lecz - arcydzieła!"); n. filozoficzno-społ. Promethidion (sztuka - to piękno, "piękno jest kształtem miłości", "Praca - toć największa praktyczność na świecie" - to sztuka: "Lecz jak najwyższe z rzemiosł apostoła, I jak najniższa modlitwa anioła"; pieśń jest w stanie odrodzić Polskę; listy: "Polska jest ostatnie na globie społeczeństwo, a pierwszy na planecie naród"), Coś ty atenom zrobił Sokratesie, Klaskaniem mając obrzękłe prawice, Nerwy, Larwa; n. liryczny W Weronie, Poglądy na sztukę, Fortepian Szopena; GATUNKI LITERACKIE ballada - z tw. ludowej, fabuła - z podań ludu, postacie realne i fantastyczne, tajemniczość, irracjonalizm; "O pieśni gminna, ty arko przymierza" /pieśń Wajdeloty, K. Wallenrod/ przekazywana z pokolenia na pokolenie pieśni, baśnie, legendy, krzewi tradycję, kulturę (Ballady i romanse, Król Olszyn); dramat romantyczny odrzucenie; decorum (zasada 3 jedności: m-ca, akcji, czasu), ograniczenia osób, kompozycji zamkniętej; wzór: dramaty Szekspira; nawiązania do przeszłości - bohaterowie średniowieczni); synkretyzm, kompozycja otwarta, baśniowość, sceny realistyczne i fantastyczne, bohater romantyczny (Dziady, Kordian, Nie-boska komedia); powieść poetycka (poemat epicki) - pierwiastki epickie i liryczne; dramatyczna i tajemnicza akcja; inwersja czasowa, retrospekcja, narrator ujawnia własne uczucia (Giaur, Konrad Wallenrod); poemat dygresyjny dygresje - odautorskie wstawki komentujące fabułę, podejmujące dyskusję; akcja to tylko pretekst do dygresji (Beniowski);