RADZIECKIE ORGANY BEZPIECZEŃSTWA LATA 1917-1945

Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabota­żem, tzw. Czeka, centralny organ radz. władz bezpieczeństwa, powołany 19 (wg starego stylu 6) XII 1917 przez Radę Komi­sarzy Ludowych na wniosek F. Dzierżyńs­kiego, któremu też powierzono jego kiero­wnictwo. Czeka jako policja polityczna o­trzymała całkowitą swobodę w zwalczaniu przeciwników władzy radz. Do połowy 1918 zostało utworzonych 400 regionalnych oddziałów Czeka, mających specjalne od­działy zbrojne. Dzierżyński twierdził: "Wy­powiadamy się za zorganizowanym terrorem. Czeka bronić będzie rewolucji i nisz­czyć przeciwników, nie zważając na to, iż jej miecz ścina czasem także głowy niewin­nych".

Po zamachu na Lenina Rada Komisarzy Ludowych 5 IX 1918 uchwaliła dekret ze­zwalający na rozstrzeliwanie domniema­nych wrogów rewolucji bez wyroku trybu­nału rewolucyjnego. Nastąpiło nasilenie re­presji, czyli tzw. czerwonego terroru. Z rąk czekistów zginęło ok. 50 tys. osób, w tym car Mikołaj II wraz z rodziną. Czeka miała także wydział, który zajmował się wywia­dem wojskowym i propagandą za granicą. W 1922 Czeka została przemianowana na Państwowy Zarząd Polityczny (Gosudarst­wiennoje Politiczeskoje Uprawlenije, GPU).

Zjednoczony Państwowy Zarząd Polity­czny, Objedinionnoje Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije (OGPU), cent­ralny organ radz. władz bezpieczeństwa działający 1922-34. Na początku 1922, w miejsce Ogólnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabo­tażem (tzw. Czeka), utworzono Państwowy Zarząd Polityczny (Gosudarstwiennoje Po­liticzeskoje Uprawlenije, GPU), którego kierownictwo objął F. Dzierżyński. Rola GPU w porównaniu z Czeka została począt­kowo ograniczona na rzecz prokuratury i sądów. W końcu 1922, w momencie proklamowania Związku Radzieckiego zmieniono nazwę na OGPU. Będąc centralą władz bezpieczeństwa podległą bezpośrednio Ra­dzie Komisarzy Ludowych, OGPU sprawo­wał praktycznie kontrolę nad wszystkimi dziedzinami życia państwa radz. Organy OGPU nie miały prawa wydawać wyroków, ale mogły na miejscu rozstrzeliwać, np. sprawców rozbojów. Uzyskały też prawo osadzania aresztowanych osób w obozach koncentracyjnych, których liczba szybko ro­sła. W pierwszym okresie działalności funkc­jonariusze OGPU dokonywali aresztowań dziesiątków tysięcy eserowców, mienszewi­ków i członków innych antybolszewickich ugrupowań politycznych. W 1926, po śmier­ci Dzierżyńskiego, szefem OGPU został W. Mienżynski. W 1928 OGPU zorganizo­wał proces pokazowy 52 inżynierów i techni­ków z Zagłębia Donieckiego, którzy rze­komo przeprowadzali akcje sabotażowe. Zakłady przemysłowe Zagłębia były jakoby głównym ośrodkiem działania kontrrewo­lucyjnej tzw. partii przemysłowej (prompar­tii) związanej z obcym kapitałem; w rzeczywistości była to jedna z wielu prowokacji zorganizowanych w 1930 przez OGPU. W tym czasie, w związku z przymusową ko­lektywizacją rolnictwa, rozbudowano od­działy zbrojne OGPU, które tłumiły opór chłopów. Najbogatszych z reguły rozstrzeli­wano na miejscu, miliony innych osadzono w obozach koncentracyjnych bądź przesied­lano na Syberię.

OGPU, wspólnie z wywiadem wojsko­wym, śledził działalność ros. organizacji e­migracyjnych, dokonując zamachów na ży­cie wielu znanych osób z tego środowiska. Znane są też inne akcje OGPU, np. wspie­ranie ruchów rewolucyjnych w państwach zachodnich czy drukowanie fałszywych banknotów zachodnich.

W 1930 OGPU przeniósł się do nowego gmachu na Łubiance w Moskwie. W sta­rym gmachu utworzono specjalne więzienie, zwane później izolatorem. W 1934 OGPU stał się częścią Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych.

Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrz­nych, Narodnyj Komisariat Wnutriennych Diel (NKWD), organ sprawujący kierowni­ctwo nad całością bezpieczeństwa państwa radz. w 1917-24, 1934-46. Pierwszym jego szefem był A. Rykow. Wobec powołania Ogólnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (tzw. Czeka) rola NKWD była początkowo ograniczona, a w 1924 został on nawet przejściowo zlikwidowany. Po reaktywowa­niu NKWD w 1934 kierownictwo objął G. Jagoda, będący dotąd zastępcą szefa Zje­dnoczonego Państwowego Zarządu Polity­cznego, który jako Główny Zarząd Bezpie­czeństwa Państwowego stał się częścią NKWD i, jako policja polityczna, praktycz­nie go opanował. NKWD podlegały też mi­licja, służba ochrony pogranicza i inne spe­cjalne jednostki wojskowe, więziennictwo, obozy pracy przymusowej, straż pożarna, urzędy stanu cywilnego itp., dzięki czemu mógł sprawować całkowitą kontrolę nad lu­dnością państwa. NKWD otrzymał także nadzwyczajne uprawnienia sądownicze. Po­wołano specjalne kolegia, które po przepro­wadzeniu tajnego przewodu sądowego mog­ły skazywać na długoletnie więzienie, osa­dzenie w obozie koncentracyjnym czy zesła­nie do obozu pracy. Wyroki kolegiów nie podlegały apelacji, stąd wobec braku wszel­kiej kontroli kolegia te stały się głównym narzędziem terroru.

Do wzmożenia terroru posłużyło zain­spirowane przez służby NKWD, za wiedzą Stalina, zabójstwo członka KC i sekreta­rza Wszechzwiązkowej Komunistycznej Par­tii (bolszewików) S. Kirowa w Leningra­dzie (I XII 1934). Po zamachu wydano organom NKWD rozkaz przeprowadzania w trybie przyśpieszonym śledztwa przeciw osobom oskarżonym o terroryzm i natych­miast po ogłoszeniu wyroku ich rozstrzeli­wania, gdyż nie miały one podlegać prawu łaski. W następnych dniach w Leningra­dzie, Moskwie i innych miastach stracono kilkaset osób, często przypadkowo aresztowanych. Sprawa ta jednak posłużyła jako pretekst do rozprawienia się z G. Zinowje­wem i L. Kamieniewem oraz z innymi wy­bitnymi działaczami bolszewickimi z cza­sów rewolucji październikowej. W ciągu kil­ku miesięcy z Leningradu wywieziono do obozów koncentracyjnych kilkadziesiąt ty­sięcy członków partii bolszewickiej oskar­żonych o rzekomą przynależność do kontrrewolucyjnego "centrum Leningradzkie­go", kierowanego przez Zinowjewa. Nieba­wem ogłoszono, iż podobne "centrum" związane z Kamieniewem wykryto w Mos­kwie. W styczniu 1935 obaj zostali skazani na długoletnie więzienie. W sierpniu 1936 wraz z 14 innymi działaczami bolszewicki­mi zostali skazani przez sąd wojskowy w Moskwie na karę śmierci przez rozstrzelanie za przynależność "do centrum trockis­towsko-zinowjewoskiego" (tzw. moskiews­ki proces szesnastu). Wkrótce Stalin odwo­łał Jagodę z zajmowanego stanowiska, za­rzucając mu m. in opieszałość w likwidacji "opozycji". Miejsce Jagody zajął N. Jeżow, który polecił rozstrzelać wszystkich wyż­szych funkcjonariuszy i większość oficerów śledczych N K W D. Taki sam los spotkał odwołanych z zagranicy agentów. Przepro­wadzono nowy nabór do służby bezpieczeń­stwa, która w 1937 liczyła ok. 150 tys. funk­cjonariuszy. Nastąpiło wzmożenie represji w całym państwie wobec wszystkich obywateli, nie wyłączając członków partii. W 1937 w kolejnym procesie moskiewskim ska­zano na śmierć 13 działaczy bolszewic­kich, a rok później 18 działaczy z N. Bucha­rinem i Rykowem na czele. Represje objęły również przebywających w Związku Ra­dzieckim przywódców innych partii komunistycznych, w tym całe kierownictwo Ko­munistycznej Partii Polski. W 1937 roz­strzelano marsz. M. Tuchaczewskiego oraz l3 dowódców armii, 10 dowódców dywizji i kilka tysięcy oficerów Armii Czerwonej.

W całym kraju odbywały się procesy poka­zowe. Szczególne straty poniosła inteligenc­ja. Represjonowano także rodziny skaza­nych. W 1937-38 aresztowano ok. 7 mln osób, czyli blisko 5% ogółu mieszkańców Związku Radzieckiego.

W połowie 1938 szefem NKWD został Ł. Beria. Wówczas stopniowo łagodzono represje. Na polecenie Berii podjęto dzia­łania nad usprawnieniem pracy aparatu bezpieczeństwa. Powołano specjalne szko­ły dla funkcjonariuszy NKWD. W 1939­-40 służby NKWD odegrały główną rolę w deportacji ludności pol., a wiosną 1940 dokonały mordu 15 tys. oficerów pol. z Ko­zielska, Ostaszkowa i Starobielska, podjęły też współpracę z Gestapo w celu zwalczania pol. podziemia. W 1940 organizowały deportację Litwinów, Łotyszów i Estończy­ków. Na początku 1941 z NKWD wyodręb­niono Główny Komitet Bezpieczeństwa Pań­stwowego (Narodnyj Komitet Gosudar­stwiennoj Biezopasnosti, NKGB), który po wybuchu wojny niem.-radz. znalazł się pod wspólnym kierownictwem z NKWD. Dzie­łem służb bezpieczeństwa była w pierw­szych dniach wojny eksterminacja więźniów na terenach przygranicznych. Objęły one też kontrolę nad całymi siłami zbrojnymi, przemysłem zbrojeniowym i transportem. Oficerowie służb bezpieczeństwa w pierw­szym okresie wojny kontrolowali poczyna­nia dowódców i sztabowców poszczegól­nych jednostek Armii Czerwonej, zajmowali się wywiadem i kontrwywiadem, wydzie­lone oddziały wojsk NKWD pełniły rolę żandarmerii wojskowej i zabezpieczenia ty­łów. Były też jednostki NKWD walczące bezpośrednio na pierwszej linii frontu. W 1943 powołano samodzielną organizację kontrwywiadu SMERSZ [smiert' szpionom - śmierć szpiegom], podległą bezpośrednio Komisariatowi Obrony. Rozdzielono też ponownie NKWD i NKGB. W 19434 NKWD zajmowało się kolejno deportacją Karaczajów, Kałmuków, Czeczenów, Ingu­szów i Tatarów krymskich, następnie likwi­dacją Armii Krajowej i pol. konspiracji cywil­nej na terenach zajmowanych przez Armię Czerwoną. W 1946 NKWD przemianowano na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, a NKGB na Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (Komitet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti, KGB).

B. LEWYCKIJ Terror i rewolucja, Wrocław 1990.

J. BAR­RON KGB, Warszawa 1991.

---