725

Jachimowicz-Wołoszynek D i wsp. Analiza zachowań i przeżyć związanych z pracą na przykładzie pielęgniarek

Analiza zachowań i przeżyć związanych z pracą na
przykładzie pielęgniarek

Analysis of work-related behaviors and experiences on the example of nurses

Dorota Jachimowicz-Wołoszynek

1/

, Mirosława Jakubowska

2/

, Małgorzata Leźnicka

1/

1/

Zakład Organizacji i Zarządzania w Ochronie Zdrowia, Katedra Zdrowia Publicznego, Collegium Medicum w Bydgoszczy,

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

2/

Studenckie Koło Naukowe Organizacji i Zarządzania w Ochronie Zdrowia przy Zakładzie Organizacji i Zarządzania w Ochronie

Zdrowia Wydziału Nauk o Zdrowiu Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Introduction. Occupational burnout is one of the body’s specific reactions
to continuous work-related stress. Nursing belongs to the group of
professions of high risk of the occupational burnout syndrome.
Aim. To analyze the intensity of behaviors and work-related experiences
among the studied nursing personnel and to identify the group of nurses
at the highest risk of the burnout syndrome.
Materials & method. The study group consisted of 106 nurses. The
studied group was differentiated according to the place of work. An AVEM
questionnaire, for the investigation of individual patterns of behavior and
experiences related to work was used in this study.
Result. In the area of professional commitment, the surveyed nurses were
characterized by a low sense of subjective meaning of work, striving for
perfection and resignation in the situation of failure (average: 16,08 points).
In relation to the emotional attitude to work, the surveyed nurses felt that it
was impossible to succeed in the performed profession. The studied sample
is dominated by nurses assigned to the risk groups: type A – overloaded
and type B – characterized by the burnout syndrome.
Conclusions. Among the studied nursing personnel there are mostly nurses
assigned for the risk groups A and B. The workplace has a significant impact
on the occurrence of certain types of behavior. The nurses manifesting
the burnout syndrome are twice as numerous in conservative wards than
in other wards. The group of surveyed nurses differs in averages values
of evaluation of particular scales of the questionnaire in two out of
three spheres of personality (professional involvement and emotional
commitment to work).

Key words: occupational burnout syndrome, pattern of work-related
behaviors and experiences, a nurse, AVEM

Wprowadzenie. Wypalenie zawodowe jest jedną ze specyficznych reakcji
organizmu na ciągły stres w pracy zawodowej. Zawód pielęgniarki należy
do grupy profesji obciążonych wysokim ryzykiem wystąpienia zjawiska
wypalenia zawodowego.
Cel. Analiza nasilenia obszarów zachowań i przeżyć związanych z pracą
badanego personelu pielęgniarskiego oraz wskazanie grupy pielęgniarek
najbardziej zagrożonych wypaleniem zawodowym.
Materiał i metoda. Grupę badaną stanowiło 106 pielęgniarek. Badaną
grupę zróżnicowano ze względu na miejsce pracy. W pracy wykorzystano
Kwestionariusz do badania indywidualnych wzorców zachowań i przeżyć
związanych z pracą – AVEM.
Wyniki. Badane pielęgniarki, w zakresie zaangażowania zawodowego,
charakteryzują się niskim poczuciem subiektywnego znaczenia pracy,
dążeniem do perfekcji oraz rezygnacją w sytuacji porażki, średnia 16,08
pkt. W zakresie emocjonalnego stosunku do pracy badane pielęgniarki
mają poczucie, że w wykonywanym zawodzie nie można odnieść sukcesu.
W badanej próbie dominują osoby zaliczone do grup ryzyka, tj. typ A
nadmiernie obciążony i typu B cechujący się wypaleniem zawodowym.
Wnioski. Wśród badanego personelu pielęgniarskiego dominują osoby
zaliczone do grupy ryzyka A i B. Miejsce pracy istotnie wpływa na
występowanie określonych typów zachowań. Pielęgniarek prezentujących
wypalony typ zachowania (typ B) jest dwukrotnie więcej w oddziałach
zachowawczych, niż w oddziałach innych. Grupa badanych pielęgniarek
różni się w wartościach średnich ocen poszczególnych skal kwestionariusza
w zakresie dwóch, spośród trzech sfer osobowości (zaangażowania
zawodowego i emocjonalnego stosunku do pracy).

Słowa kluczowe: wypalenie zawodowe, wzorzec zachowań i przeżyć
związanych z pracą, pielęgniarka, AVEM

Adres do korespondencji / Address for correspondence
Dorota Jachimowicz-Wołoszynek
ul. Sandomierska 16, 85-830 Bydgoszcz
tel./fax [phone]
e-mail: [e-mail]

© Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 725-732

www.phie.pl

Nadesłano: 20.05.2011
Zakwalifikowano do druku: 05.08.2011

Wstęp

Definicją operacyjną, najszerzej stosowaną

wbadaniachnadwypaleniemzawodowym,jesttrój-

składnikowymodelopracowanyprzezSusanJackson

iChristinęMaslachobejmujący:wyczerpanieemocjo-

nalne,depersonalizacjęorazobniżonepoczuciedoko-

nańosobistych.Wyczerpanieemocjonalneodnosisię

dopoczuciadanejosoby,żejestnadmiernieobciążona

emocjonalnie,ajejzasobyemocjizostaływznacznym

stopniuuszczuplone.Depersonalizacjadotyczynega-

Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 725-732

726

Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 725-732

tywnego,bezdusznegolubzbytobojętnegoreagowania

nainnychludzi,którzyzwyklesąodbiorcamiusług

danejosobylubprzedmiotemopiekizjejstrony.Obni-

żonepoczuciedokonańosobistychodnosisiędospad-

kupoczuciawłasnychkompetencjiisukcesówwpracy

[1].WedługFreudenbergeraiRichelsonawypalenie

jest „stanem zmęczenia czy frustracji wynikającym

zpoświęceniasięjakiejśsprawie,sposobowiżycialub

związkowi,którenieprzyniosłyoczekiwanychefek-

tów”[2].Zespółtendotyczyjedynietychzawodów,

których istotą jest praca z ludźmi, a więc lekarzy,

pielęgniarek,pedagogów,psychologówiprawników,

czylitychgrupzawodowych,którychistotąsąbliskie

iczęstekontaktyzludźmiorazniesienieimpomocy.

Specyfikazawodówmedycznych,wynikającazichcha-

rakterystycznejorganizacjiiwarunkówwykonywania,

orazstrestowarzyszącypracypolegającejnabliskim

kontakcie z osobą chorą, w zderzeniu z zarobkami

niepozwalającymi na niezależność finansową oraz

wywołującymi brak poczucia bezpieczeństwa, przy

jednoczesnejniewielkiejmożliwościawansuirozwoju,

powodująrozczarowanieiutratęwiarywsłusznośćidei

[3,4,5,6,7].Ciekawyopisprocesuwypaleniapropo-

nująpsychologowiezAmerican Psychology Association,

którzy wyróżniają w nim pięć charakterystycznych

etapów,określającjeobrazowojako:

1. miesiącmiodowy(honeymoon)–okreszauroczenia

pracąipełnejsatysfakcjizosiągnięćzawodowych;

dominująwnimenergia,optymizmientuzjazm,

2. przebudzenie(awaking)–czas,wktórymczło-

wiekzauważa,żeidealistycznaocenapracyjest

nierealistyczna,zaczynapracowaćcorazwięcej

idesperackostarasię,bytenidealistycznyobraz

nieuległzburzeniu,

3. szorstkość(brownout)–okreswktórymrealizacja

zadańzawodowychwymagawtymokresiecoraz

więcejwysiłku,pojawiająsiękłopotywkontaktach

społecznych zarówno z kolegami w pracy, jak

izklientami,

4. wypalenie pełnoobjawowe (full scale burnout)

–okreswktórymrozwijasiępełnewyczerpanie

fizyczneipsychiczne,pojawiająsięstanydepresyj-

ne,poczuciepustkiisamotności,chęćwyzwolenia

się,ucieczkizpracy,

5. odradzaniesię(phoenix phenomenon)–tookres

leczenia„ran”powstałychwwynikuwypalenia

zawodowego[8].

Napojawieniesięzespołuwypaleniazawodowego

narażone są przede wszystkim osoby zajmujące się

pomaganieminnym,pracujące„zludźmi”,jakleka-

rze,pielęgniarki,nauczyciele.Osobomtymzazwyczaj

stawianesąwysokiewymaganiamoralne,wskazujesię

naetostychzawodów.Zwypaleniemzawodowympie-

lęgniarekzwiązanesąrozmaitestresoryprzynależne

temuzawodowi,wtym:nadmierneobciążeniepracą,

niewielkiewsparcieinterpersonalne,konfliktyzpra-

cownikami administracyjnymi, lekarzami i innymi

pielęgniarkami,konfrontacjaześmierciąiumieraniem

orazemocjonalnewymaganiapacjentówiichrodzin

[9]. Z kolei Ch. Maslach w swoich badaniach nad

wypaleniemzawodowympielęgniarek,wyodrębniła

czynniki,któremogąsprzyjaćwypaleniu,amiano-

wicie:spójnośćgrupy,nawałpracy,stopieńokreślenia

zakresuobowiązków,udziałwdecyzjach,codzienny

kontaktzchorobą,niepewnośćroli,niskamożliwość

kontrolowania otoczenia, wymóg stałej czujności,

zhierarchizowanyukładzależnościzawodowej[8].

Cel badań

Analiza nasilenia obszarów zachowań i prze-

żyć związanych z pracą oraz ocena przynależności

badanych pielęgniarek do grupy, reprezentującej

typryzykaB–wypalonego.Badanorównieżwpływ

miejsca pracy na występowanie określonych typów

zachowań.

Materiał i metody

Badaniaprzeprowadzonowokresiemarzec-czer-

wiec2009r.wSzpitaluPowiatowymim.JanaPawłaII

wTrzciance.Badaniemobjętogrupę106pielęgniarek

reprezentującychróżneoddziały,wwiekuod25do56

lat.Średniawiekuwbadanejpróbiebyłarówna40lat

zodchyleniemstandardowym7lat.Wanaliziestaty-

stycznejzewzględunarodzajmiejscapracyuwzględ-

nionopodziałnatrzygrupy.Pierwszągrupę(1)sta-

nowiło46pielęgniarek(43%próby)pracującychna

czterechoddziałachzachowawczych:pediatrycznym,

noworodkowym,rehabilitacyjnymiinternistyczno-

kardiologicznym,drugą(2)stanowiło41pielęgniarek

(39%próby),pracującychnaoddziałachzabiegowych

iratunkowych:ginekologiczno-położniczym,chirur-

gicznymiszpitalnymoddzialeratunkowym,trzecią

(3)stanowiło19pielęgniarek(18%próby)pracują-

cychnablokuoperacyjnymluboddzialeintensywnej

opiekimedycznej.Średniadługośćstażuwzawodzie

wynosiła18lat.

Wbadaniachjakometodębadawczązastosowano

sondażdiagnostyczny.Jakonarzędziebadawczewyko-

rzystanokwestionariuszdobadaniaindywidualnych

wzorców zachowań i przeżyć związanych zpracą

–wskrócieAVEM(Arbeitsbesorgenes Verhaltens- und

Erlebenmuster

)opracowanywInstytuciePsychologii

Uniwersytetu Poczdamskiego przez K. U. Schaars-

chmidtaiA.W.Fischera.Korzystanozpolskiejadap-

tacjitestuopracowanejprzezT.RongińskąiW.Gaidę

zUniwersytetuZielonogórskiego.Daneopracowano

zapomocąprogramuAVEMv.4.6.4.0orazarkusza

kalkulacyjnego Microsoft Excel. Kwestionariusz

AVEMskładasięz66twierdzeń.Badanaosobaocenia

wpięciostopniowejskalitrafnośćkażdegoztwierdzeń

727

Jachimowicz-Wołoszynek D i wsp. Analiza zachowań i przeżyć związanych z pracą na przykładzie pielęgniarek

wstosunkudowłasnychodczuć,doświadczeńiprze-

żyć.Skalekwestionariuszaopisujątrzypodstawowe

sferyosobowościzwiązanezpracą:

–zaangażowaniezawodowe,

–odpornośćpsychicznąistrategiezwalczaniasytu-

acjiproblemowych,

–emocjonalnystosunekdopracy.

Poszczególne skale i badane sfery osobowości

ilustrujezamieszczonaponiżejtabelaI.

Konstelacja oddzielnych skal kwestionariusza

wykazujeistnienieczterechwzględniestałychtypów

zachowańiprzeżyćzwiązanychzpracą:

–typ G – typ zdrowy, zaangażowany, zdolny do

dystansowaniasięiofensywnychstrategiirozwią-

zywaniaproblemów.Równowagawewnętrznaoraz

zdolnośćdozachowaniadystansuwstosunkudo

problemówzwiązanychzpracąsprawiają,iżten

typzachowańjestinterpretowanywteście,jako

najbardziejpożądanyzewzględunaefektywność

pracyizachowaniezdrowiapsychicznego;

–typS–typoszczędnościowy,oprzeciętnychambi-

cjachzawodowychistosunkowoniskimpoziomie

motywacji,alejednocześniewyraźnejskłonnoścido

dystansowaniasięwobecpracy.Charakterystycz-

nydlategotypujestwysokistopieńzadowolenia

zpracynawetwsytuacjiniskichlubprzeciętnych

osiągnięć;

–typA–typryzyka,nadmiernieobciążony,przy-

pisującypracybardzowysokieznaczeniesubiek-

tywne,owyraźnejtendencjidowzmożonegoza-

angażowaniawproblemykarieryzawodowej,przy

jednocześnieniskiejodpornościpsychicznej.Typ

zachowańAjestznanywświadomościpotocznej,

jako„pracoholik”,człowiekuzależnionyodpra-

cy;

–typB–typ„wypalony”obardzoniskimsubiektyw-

nymznaczeniupracy,zmniejszonejodpornościna

stresprzyjednocześnieograniczonejzdolnoścido

dystansowaniasię,tendencjidorezygnacjiwsytu-

acjachtrudnych,ekstremalnieniskichznaczeniach

równowagiwewnętrznej.

Doopisowejanalizywynikówzastosowanotabele

przedstawiająceliczebnośćiodsetekodpowiedzina

poszczególne pytania kwestionariusza. Graficznie

przedstawionojewpostaciwykresówkolumnowych

grupowanych (histogramów). Prezentując wyniki

dotyczące poszczególnych skal kwestionariusza

wykorzystanowykresgiełdowy,wktórymwysokość

prostokątaoznaczawartośćśredniejarytmetycznej

zdokładnościąwyznaczeniatejśredniej(SE–standard

error

)(średnia±SE),zaśdługośćsłupków–wartość

średnią±SD(odchyleniestandardowe).Jakomiarę

tendencji centralnej punktowej oceny poszczegól-

nychskalprzyjętośredniąarytmetycznąiodchylenie

standardowe.Wceluporównaniawynikówsurowych

skalkwestionariuszawgrupachwedługzmiennych

wykorzystanotestyróżnicmiędzyśrednimidlaprób

niezależnych:t-Studenta(dlapróbowariancjachjed-

nakowych)orazCochrana-Coxa(dlapróboróżnych

wariancjach).AnalizęwariancjiwykonanotestemF

(Fishera-Snedecora). Ocenę zależności rozkładu

typów zachowań i przeżyć związanych z pracą od

zmiennychniezależnychdokonanonieparametrycz-

nym testem

c

2

. Istotną statystycznie zależność od

wskaźnikówzmiennychniezależnychprzyjętowów-

czas,gdyodpowiadającyotrzymanejstatystycepoziom

istotnościpspełniakryteriump<0,05.Wprzypadku,

gdy0,05<p<0,1przyjętoistnieniezależnościbliskiej

istotności statystycznej. Dla warunku p>0,1 nie

stwierdzasięzależnościistotnejstatystycznie(ns–not

significant

).

Tabela I. Skale i badane sfery osobowości
Table I. Scales and studied personality spheres

Zaang

aż

ow

anie za

w

odo

w

e

1. Subiektywne

znaczenie pracy
(BA)

Pozycja pracy w życiu osobistym
(przykład zadania:
Podstawową treścią mojego życia jest praca).

2. Ambicje zawo-

dowe (BE)

Dążenie do awansu zawodowego
(przykład zadania:
W moim zawodzie chciałabym osiągnąć lep-
sze wyniki niż większość moich znajomych).

3. Gotowość do

wydatków
energetycznych
– zaangażowa-
nie się (VB)

Gotowość do poświęcenia swoich sił
w wykonanie zadania zawodowego
(przykład zadania:
Pracuje do pełnego wyczerpania, jeśli tego
wymagają okoliczności).

4. Dążenie do

perfekcji (PS)

Akcent na sumienność i jakość w wykonywa-
niu swoich obowiązków (przykład zadania:
Moja praca zawsze musi być wykonana
bezbłędnie i bez zarzutu).

5. Zdolność do

dystansowania
się (DF)

Umiejętność psychicznego odpoczynku od
pracy
(przykład zadania:
Zapominam o pracy po jej zakończeniu).

Odp

or

ność psyc

hiczna i str

ate

gie

zw

alczania sytuacji pr

ob

le

mo

wyc

h

6. Tendencje do

rezygnacji w
sytuacji porażki
(RT)

Skłonność do pogodzenia się z niepowodze-
niem i łatwego wycofania się
(przykład zadania:
Jeśli nie osiągam sukcesu, łatwo wycofuję
się).

7. Ofensywna

strategia
rozwiązywania
problemów (OP)

Aktywna i optymistyczna postawa wobec
występujących problemów i zadań
(przykład zadania:
Według mnie trudności są po to, aby je
przezwyciężać).

8. Wewnętrzny

spokój I równo-
waga (IR)

Doświadczenie psychicznej stabilności
i wewnętrznej równowagi
(przykład zadania:
Trudno wyprowadzić mnie z równowagi).

Emocjo

naln

y stosune

k

do

pr

acy

9. Poczucie sukce-

su w zawodzie
(EE)

Zadowolenie z osiągnięć zawodowych
(przykład zadania:
Dotychczas w mojej pracy zawodowej osiąga-
łam sukcesy).

10. Zadowolenie

z życia (LZ)

Zadowolenie z całokształtu życia z uwzględ-
nieniem życia zawodowego
(przykład zadania:
Mogę być zadowolona z dotychczasowego
mojego życia).

Źródło: Rongińska T, Gaida WA. Strategie radzenia sobie z obciążeniem psy-
chicznym w pracy zawodowej. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogór-
skiego, Zielona Góra 2003: 11.

728

Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 725-732

Wyniki

Przeprowadzonaanalizawykazała,iżwzakresie

zaangażowania zawodowego badane pielęgniarki

charakteryzująsięniskimpoczuciemsubiektywnego

znaczeniapracy(BA),średnia14,63pkt,wykonując

swojeobowiązkizawodowedążądoperfekcji(PS),

średnia 24,83 pkt, mają tendencję do rezygnacji

wsytuacji porażki (RT), średnia 16,08 pkt. oraz

poczucie,żewwykonywanymzawodzieniemożna

odnieść sukcesu (EE), średnia 16,84 pkt. Rozkład

uzyskanychwynikówprzedstawiarycina1.

Tabela II ilustruje uzyskane wyniki badań

wzakresie poszczególnych skal w grupie ryzyka B

„wypalonych”.Grupatacharakteryzujesięniskim

subiektywnymznaczeniempracy(BA),średnia13,20

pkt, niskim poczuciem sukcesu w zawodzie (EE),

średnia14,00pktitendencjądorezygnacjiwsytuacji

porażki(RT),średnia18,11pkt.Wobrębiedążenia

doperfekcji(PS)respondentkiuzyskałynajwyższą

średniąwartość,mianowicie24,59pkt.,coświadczy

orzetelnym wykonywaniu obowiązków zawodo-

wych.

Analizie statystycznej poddano trzy grupy od-

działów zatrudnienia: oddziały zachowawcze (1),

oddziałyzabiegowe(2)orazblokoperacyjnyioddział

intensywnejopiekimedycznej(3).TabelaIVzawiera

Tabela II. Oddziały zatrudnienia osób z grupy ryzyka B
Table II. Employment offices of risk group B

liczebność

procent

oddziały zachowawcze (1)

pediatryczny

4

9%

noworodki

3

7%

rehabilitacyjny

2

5%

internistyczno-kardiologiczny

11

25%

oddziały zabiegowe (2)

ginekologiczny

5

11%

chirurgiczny

8

18%

SZOR

1

2%

oddziały pozostałe (3)

Oddział intensywnej
opieki medycznej(OIOM)

7

16%

blok operacyjny

3

7%

suma

44

100%

Ryc. 1. Statystyki skal surowych dla całej próby
Fig. 1. Statistics of raw scales for general group

BA

BE

VB

PS

DF

RT

OP

IR

EE

LZ

SU

śr

ed

nia +/- S

.D

.

0

5

10

15

20

25

30

35

9,81

19,46

25,20

17,31

21,59

15,10

20,49

19,63

20,73

20,98

16,49

24,33

23,08

19,40

25,46

23,36

28,61

25,28

20,47

26,27

24,68

21,64

23,07

15,09

21,05

16,90

11,64

15,76

19,20

15,92

12,04

24,46

20,06

20,76

22,39

14,16

15,63

18,82

14,93

19,66

16,37

18,60

19,88

15,82

Wbadanejpróbiedominująosobyzaliczonedo

grupryzykaAiB(62%),wtejgrupiecotrzeciaosoba

przejawiacechytypyryzykaA,zaśkażdedwiespośród

trzechnależądotypuryzykaB,17pielęgniarekprze-

jawiacechytypuG(16%),22%badanychprezentuje

typS.Uzyskanewynikiilustrujezamieszczonaponiżej

rycina2.

Badaniawykazały,iż44badanepielęgniarkiwca-

łejgrupieprezentujątypryzykaB–wypalany.Tabela

zamieszczonaponiżejilustruje,miejscezatrudnienia

pielęgniarekreprezentującychtypB.

Ryc. 2. Rozkład typów zachowań i przeżyć związanych z pracą w całej
badanej grupie
Fig. 2. Types of work-related behaviors and experiences in general
group

%

Typ G

Typ S

Typ ryzyka A

Typ ryzyka B

16%

22%

21%

41%

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Tabela III. Statystyki skal surowych dla grupy ryzyka B
Table III. Statistics of raw scales for risk group B

średnia±SE SD min mediana max rozstęp

Subiektywne znacze-
nie pracy

BA 13,20±0,51 3,41 7

13,00

22

15

Ambicje zawodowe

BE 17,86±0,50 3,35 12

18,00

27

15

Gotowość do wydat-
ków energetycznych
– zaangażowania się

VB 20,68±0,57 3,77 14

20,00

29

15

Dążenie do perfekcji

PS 24,59±0,51 3,37 16

24,00

30

14

Zdolność do dystan-
sowania się

DF 19,64±0,57 3,77 11

20,00

30

19

Tendencja do rezygna-
cji w sytuacji porażki

RT 18,11±0,49 3,24 11

18,00

28

17

Ofensywna strategia
rozwiązywania
problemów

OP 21,23±0,50 3,35 13

21,00

28

15

Wewnętrzny spokój
i równowaga

IR 19,20±0,60 4,01 13

18,00

30

17

Poczucie sukcesu
w zawodzie

EE 14,00±0,48 3,19 6

13,00

21

15

Zadowolenie z życia

LZ 17,02±0,46 3,07 7

17,00

24

17

Poczucie wsparcia
społecznego

SU 16,59±0,54 3,58 10

17,00

23

13

729

Jachimowicz-Wołoszynek D i wsp. Analiza zachowań i przeżyć związanych z pracą na przykładzie pielęgniarek

statystykiskalsurowychdlagrupyoddziałówzacho-

wawczych. Analiza danych wykazała, iż najwyższą

średnią wartość punktową 23,80 wśród personelu

pielęgniarskiegozatrudnionegowoddziałachzacho-

wawczychotrzymanodlaPS(dążeniedoperfekcji)

wzakresiezaangażowaniazawodowego.Porównywal-

neśrednieotrzymanodlaBE(ambicjezawodowe),

DF(zdolnośćdodystansowaniasię)iUB(gotowość

do wydatków energetycznych). Najniższy wynik

uzyskano dla BA (subiektywne znaczenie pracy),

średnia15,20pkt.Wzakresieodpornościpsychicz-

nejnajwyższąśredniąuzyskanodlaOP(ofensywna

strategiarozwiązywaniaproblemów),średnia22,30

pkt,wpołączeniuzniskąwartościąRT(tendencje

dorezygnacjiwsytuacjiporażki),średnia15,83pkt.

Wsferzeemocjonalnegostosunkudopracyśrednia

wartośćdlaLZ(zadowoleniezżycia)iSU(poczucie

wsparciaspołecznego)mieścisięnaporównywalnym

poziomie.

Kolejnąanalizowanągrupąrespondentekstano-

wiłypielęgniarkipracującewoddziałachzabiegowych

(2).TabelaIVprzedstawiastatystykiskalsurowych

dla oddziałów zabiegowych. Wyniki otrzymane

wobszarzezaangażowaniazawodowegosąnajniższe

dlaBA(subiektywneznaczeniepracy),gdzieśrednia

wynosi15,07pkt.NajwyższywynikuzyskanodlaPS

(dążeniedoperfekcji),ześrednią24,66pkt.Wsferze

odpornościpsychicznejistrategiizwalczaniasytuacji

problemowychnajniższąśredniąpunktową,bo16,37

pktotrzymanodlaRT(tendencjedorezygnacjiwsytu-

acjiporażki).Wobszarzeemocjonalnegostosunkudo

pracywynikiuzyskanedlaLZ(zadowoleniezżycia)

iSU(poczuciewsparciaspołecznego)sąporówny-

walneiwynosząodpowiednio21,71pkti20,00pkt.

NajniżejwtejsferzeocenionoEE(poczuciesukcesu

wzawodzie):średnia17,20pkt.

Tabela IV. Statystyki skal surowych dla grupy 1
Table IV. Statistics of raw scales for group 1

średnia±SE

SD min mediana max rozstęp

Subiektywne znacze-
nie pracy

BA 15,20±0,72 4,87 6

15,00

29

23

Ambicje zawodowe

BE 19,50±0,54 3,63 11

20,00

27

16

Gotowość do wydat-
ków energetycznych
– zaangażowania się

VB 19,91±0,54 3,64 12

20,00

30

18

Dążenie do perfekcji PS 23,80±0,55 3,73 11

24,00

30

19

Zdolność do dystan-
sowania się

DF 19,39±0,74 5,04 6

19,00

30

24

Tendencja do
rezygnacji w sytuacji
porażki

RT 15,83±0,72 4,85 6

16,50

28

22

Ofensywna strategia
rozwiązywania
problemów

OP 22,30±0,55 3,75 14

22,00

30

16

Wewnętrzny spokój
i równowaga

IR 19,78±0,65 4,43 13

19,00

30

17

Poczucie sukcesu
w zawodzie

EE 17,76±0,69 4,70 6

18,00

30

24

Zadowolenie z życia

LZ 20,00±0,69 4,65 7

19,00

30

23

Poczucie wsparcia
społecznego

SU 19,00±0,52 3,55 10

20,00

26

16

Tabela V. Statystyki skal surowych dla grupy 2
Table V. Statistics of raw scales for group 2

średnia±SE SD min mediana max rozstęp

Subiektywne
znaczenie pracy

BA 15,07±0,74 4,71

8

15,00

29

21

Ambicje zawodowe

BE 20,00±0,68 4,34 12

20,00

30

18

Gotowość do wydat-
ków energetycznych
– zaangażowania się

VB 21,37±0,68 4,35 12

22,00

30

18

Dążenie do perfekcji PS 24,66±0,54 3,47 18

24,00

30

12

Zdolność do
dystansowania się

DF 21,27±0,68 4,34 13

20,00

30

17

Tendencja do
rezygnacji w sytuacji
porażki

RT 16,37±0,69 4,44

6

17,00

26

20

Ofensywna strategia
rozwiązywania
problemów

OP 22,95±0,56 3,56 13

23,00

30

17

Wewnętrzny spokój
i równowaga

IR 20,85±0,64 4,08 12

20,00

30

18

Poczucie sukcesu
w zawodzie

EE 17,20±0,71 4,56 11

17,00

30

19

Zadowolenie z życia

LZ 20,71±0,62 3,96 13

20,00

30

17

Poczucie wsparcia
społecznego

SU 20,00±0,64 4,10 10

20,00

27

17

Statystyki skal surowych dla oddziałów z gru-

py3.przedstawiatabelaV.Zprzeprowadzonejana-

lizy wynika, iż pielęgniarki pracujące w OIT oraz

blokuoperacyjnymcharakteryzujeniskipoziomBA

(subiektywne znaczenie pracy), średnia 12,32 pkt

iEE(poczuciesukcesuwzawodzie),średnia13,84

pkt.Oznaczato,iżrespondentkiniesązadowolone

zosiągnięćzawodowychinegatywnieustosunkowują

siędopełnieniaswychobowiązków.Wbadanejgrupie

najwyższywynikuzyskanodlaPS(dążeniedoperfek-

cji)gdzieśredniawynosi27,68pkt,nieconiższydla

VB(zaangażowaniasię)iOP(ofensywnastrategia

rozwiązywaniaproblemów).

Rycina 3 przedstawia analizę większościową

dla typów zachowań i przeżyć związanych z pracą

wgrupachoddziałówzatrudnienia.Jakwynikazry-

ciny,woddziałachzachowawczych(1)najliczniejszą

grupę,boaż20pielęgniarekstanowiąosobyztypem

ryzykaB(43%),dwierównolicznegrupypo9osób

(20%)przejawiajątypryzykaAiS,natomiastu17%

badanychistniejeryzykowypalenia(typA).Wśród

respondentekpracującychwoddziałachzabiegowych

(2)20%badanychprezentujetypG–zdrowy,najlicz-

niejsza14osobowagrupaprezentujewypalonytypza-

chowania(B),a24%badanychtypA,natomiastosoby

otypieoszczędnościowym(S)stanowią22%próby.

Wśród ankietowanych pielęgniarek zatrudnionych

730

Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 725-732

woddziałachzgrupy3.niemaosobyprzejawiającej

typG,natomiastnajliczniejszągrupęstanowiąosoby

(53%) prezentujące typ wypalony B, typ ryzyka A

stwierdzonou4osób,zaś26%ankietowanychstano-

wiąosobyprzejawiającetyposzczędnościowy.

Analizując rozkład typów zachowań i przeżyć

związanych z pracą w trzech grupach oddziałów

zatrudnienia, zaobserwowano nieznaczne różnice

między wynikami uzyskanymi dla pielęgniarek

zoddziałów zachowawczych, zabiegowych i bloku

operacyjnegoorazoddziałuintensywnejopiekime-

dycznej.Oddziałyzachowawczeizabiegoweróżniąsię

odsetkiemosóbotypieryzykaB–wpierwszejzgrup

jestonwiększyo11%niżwdrugiej.Największyodse-

tekosóbotymtypiezachowańznalazłsięw3.grupie

oddziałów(53%).Analizatestem

c

2

wykazała,żenie

sątoróżniceistotnestatystycznienaprzyjętymumow-

nie krytycznym poziomie istotności p(

c

2

)=0,050.

Otrzymanawartośćstatystyki

c

2

=5,65436odpowiada

poziomowiistotnościp(

c

2

)=0,463znacznieprzekra-

czającemukrytycznypoziomistotności.

Testt-Studentaposłużyłdoocenyszczegółowych

różnicwwartościachśrednichskalsurowychwgru-

pachuwzględnionychzmiennych.

TabelaVIIzawieraszczegółowewynikianalizy

testem t-Studenta różnic w wartościach średnich

skal surowych w grupach oddziałów zatrudnienia.

Tabela VI. Statystyki skal surowych dla grupy 3
Table VI. Statistics of raw scales for group 3

średnia±SE

SD min mediana max rozstęp

Subiektywne znacze-
nie pracy

BA 12,32±1,03 4,50

7

12,00

26

19

Ambicje zawodowe

BE 16,89±0,96 4,20 12

16,00

27

15

Gotowość do wydat-
ków energetycznych
– zaangażowania się

VB 23,84±1,03 4,48 15

25,00

29

14

Dążenie do perfekcji PS 27,68±0,75 3,25 21

29,00

30

9

Zdolność do dystan-
sowania się

DF 21,63±1,05 4,59 15

21,00

30

15

Tendencja do
rezygnacji w sytuacji
porażki

RT 15,95±0,75 3,26

8

17,00

21

13

Ofensywna strategia
rozwiązywania
problemów

OP 23,32±0,68 2,94 17

24,00

28

11

Wewnętrzny spokój
i równowaga

IR 20,37±1,14 4,96 12

21,00

29

17

Poczucie sukcesu
w zawodzie

EE 13,84±1,05 4,60

8

12,00

25

17

Zadowolenie z życia

LZ 18,89±0,86 3,77 10

19,00

25

15

Poczucie wsparcia
społecznego

SU 16,84±1,04 4,52 10

16,00

24

14

Ryc. 3. Typy zachowań i przeżyć związanych z pracą w poszczególnych
grupach (1,2,3)
Fig. 3. Types of work-related behaviors and experiences in different
groups 1, 2, 3)

o. inne

o. zachowawcze

o. zabiegowe

0

10

20

30

40

50

60

pr

oce

nt w

gr

upac

h od

działów

53%

21%

22%

20%

20%

0%

20%

26%

17%

43%

24%

34%

Typ G

Typ S

Typ ryzyka A

Typ ryzyka B

Tabela VII. Statystyki t-Studenta różnic w wartościach średnich skal surowych w grupach oddziałów zatrudnienia
Table VII. t-Student statistic of differences between raw scale average values in different employment groups (average ± SD)

o. zachowawcze

(1)

o. zabiegowe

(2)

blok op. OIOM

(3)

poziom istotności

p(t)

poziom istotności

p(t)

poziom istotności

p(t)

(n=46)

(n=41)

(n=19)

1 – 2

2 – 3

1 – 3

Subiektywne znaczenie pracy

BA

15,20±4,87

15,07±4,71

12,32±4,50

0,453

0,018**

0,015**

Ambicje zawodowe

BE

19,50±3,63

20,00±4,34

16,89±4,20

0,280

0,006**

0,007**

Gotowość do wydatków energe-
tycznych – zaangażowania się

VB

19,91±3,64

21,37±4,35

23,84±4,48

0,047**

0,023**

0,000**

Dążenie do perfekcji

PS

23,80±3,73

24,66±3,47

27,68±3,25

0,137

0,001**

0,000**

Zdolność do dystansowania się

DF

19,39±5,04

21,27±4,34

21,63±4,59

0,034**

0,384

0,050**

Tendencja do rezygnacji w sytua-
cji porażki

RT

15,83±4,85

16,37±4,44

15,95±3,26

0,296

0,358

0,454

Ofensywna strategia rozwiązywa-
nia problemów

OP

22,30±3,75

22,95±3,56

23,32±2,94

0,207

0,350

0,149

Wewnętrzny spokój i równowaga

IR

19,78±4,43

20,85±4,08

20,37±4,96

0,123

0,345

0,321

Poczucie sukcesu w zawodzie

EE

17,76±4,70

17,20±4,56

13,84±4,60

0,286

0,005**

0,002**

Zadowolenie z życia

LZ

20,00±4,65

20,71±3,96

18,89±3,77

0,225

0,050**

0,181

Poczucie wsparcia społecznego

SU

19,00±3,55

20,00±4,10

16,84±4,52

0,113

0,005**

0,022**

*różnica średnich bliska istotnej statystycznie:

0,050<p(t)<0,100

**różnica średnich istotna statystycznie:

p(t)<0,050

731

Jachimowicz-Wołoszynek D i wsp. Analiza zachowań i przeżyć związanych z pracą na przykładzie pielęgniarek

Wtrzechgrupachoddziałów:zachowawczych(1),

zabiegowych(2)iblokuoperacyjnegoorazoddziału

intensywnejopiekimedycznej(3)woceniejedenastu

skalkwestionariuszawzakresieodpornościpsychicz-

nejistrategiizwalczaniasytuacjiproblemowych,nie

otrzymano istotnych statystycznie różnic między

pielęgniarkamip(t)>0,100.Wobszarzezaangażowa-

niazawodowegowskalachVBiPSnajwyższąśrednią

wartośćuzyskałypielęgniarkipracującenablokuope-

racyjnymorazoddzialeintensywnejopiekimedycznej,

natomiast najniższą w oddziałach zachowawczych,

różnice były istotne statystycznie. Pielęgniarki od-

działówzabiegowychróżniąsięnapoziomieistotności

statystycznej w sferze emocjonalnego stosunku do

pracyodpielęgniarekpracującychnablokuopera-

cyjnymorazoddzialeintensywnejopiekimedycznej.

Osobyznajdującesięwtejgrupiezatrudnienianiesą

zadowolone z osiągnięć zawodowych p(t)<0,005,

życiap(t)<0,050imająmniejszepoczuciewsparcia

społecznegop(t)<0,005.

Dyskusja

Przeprowadzonebadaniawykazały,żeproblem

wypalenia zawodowego dotyka szeroko grupy pie-

lęgniarek. Wśród badanych pielęgniarek dominuje

nadmiernieobciążonytypAiwypalonytypB.Nie-

pokojącejestto,że41%respondentekcechujebardzo

niskipoziomsubiektywnegoznaczeniapracy,ambicji

zawodowych,orazobniżonaumiejętnośćdystanso-

wania się od problemów i tendencja do rezygnacji

wsytuacjachtrudnych.Ponadtobadanepielęgniarki

mają mniejsze poczucie wsparcia społecznego i są

przekonane,żewtymzawodzieniemożnaodnieść

sukcesu.Wgrupiebadanych,wwiększościznalazły

sięosobywprzedzialewiekowymod41do48lat,

zponaddwudziestoletnimstażemzawodowym.Ne-

gatywnenastawienie,wręczawersjadopracy,uczucie

bezradności,notorycznezmęczenieirozczarowanie

nieodzowniewpisujesięwkontekstsyndromuwy-

palenia zawodowego. W takiej sytuacji wymagane

sądziałaniainterwencyjneskierowanenaredukcję

stresu i negatywnych emocji oraz szybkiej zmianie

nastawieniadopracy.

Niepokójmożebudzićrównieżfakt,iżwbadanej

grupieudziałpielęgniarekprezentującychzdrowąpo-

stawęwobecpracy(typG)stwierdzononapoziomie

tylko16%.Osobyteidentyfikująsięzwykonywanym

zawodem,apracajestdlanichźródłemsatysfakcji,

sprzyja rozwojowi osobistemu i zdrowiu psychicz-

nemu. Taki optymalny wzór zachowań cechuje się

wysokim poziomem ambicji zawodowych, dobrą

umiejętnościądystansowaniasięodpracyiofensywną

strategiąrozwiązywaniaproblemów.

Nauwagęzasługujerównieżfakt,iżznacznaczęść

respondentek(22%)reprezentujeoszczędnościowy

typuzachowańS.Cechącharakterystycznątegotypu

jestniskiesubiektywneznaczeniepracyiniskipoziom

zaangażowaniaosobistego.Osobyteniemajądużych

ambicjizawodowychiniezależyim,abywykonywa-

naprzeznichpracabyłanajwyższejjakości.Jednak

wsytuacjachstresowychwyraźniedystansująsięod

problemów i potrafią być opanowane oraz czerpać

zadowoleniezżycia.Należyjednakwtymmiejscu

zastanowićsięnadtym,jakąfunkcjewnaszejspołecz-

nościpełniąpielęgniarki,ponieważodtego,jakijest

poziomświadczonejprzezniepracyzależyzdrowie

iżyciepacjentów.

Uzyskane wyniki w badaniach własnych są

porównywalnezinnymi,dostępnymiwliteraturze.

Wbadaniach A. Andruszkiewicz analiza porów-

nawczawykazała,iżpielęgniarkipracującewbydgo-

skichszpitalachsąmniejzadowolonezżyciaimają

mniejszepoczucie,żeodniosłysukceszawodowy,niż

kobietyzogólnopolskiejpróby.Natomiastwobszarze

zaangażowania zawodowego pielęgniarki wykazują

większązdolnośćdodystansowaniasięodproblemów

zawodowych. W publikacji autorka podkreśla, iż

utrzymującesięniezadowoleniezpracyzawodowej

pielęgniarekbudziuzasadnionyniepokój,gdyżproces

tenwpływanegatywnienarozwójprofesjiimożebyć

wprzyszłościźródłempoważnegokryzysu.Potwierdza

toobserwowaneodwielulatzjawiskobrakusatysfakcji

zwykonywanejpracyipogłębiającejsięfrustracjitego

środowiska[10].Podobnewynikiuzyskałarównież

W. Grzelewska. Badaniu kwestionariuszem AVEM

poddano56pielęgniarekpracującychwopiecepa-

liatywnej.Wgrupietej41badanychreprezentujety

ryzykaAiB(73%),tylko2osobyreprezentujątyp

S–oszczędnościowy,natomiast23%badanejpróby

stanowiąpielęgniarkiztypemzdrowym(TypG)[11].

PodobnewynikiuzyskałaM.Gill.Badaniamiobjęła

pielęgniarkipracującenablokuoperacyjnym[12].

Wypaleniezawodowewgrupiepielęgniarekwystępuje

nawiększąskalę,wporównaniuzinnymigrupami

zawodowymi.CopotwierdzająbadaniaOlleya,pro-

wadzonewgrupie104pielęgniarek,83lekarzy,21

farmaceutów,10pracownikówsocjalnychi42pomocy

pielęgniarskich[13].

Wynikiuzyskanewbadanychwłasnych,jakiprzy-

toczonepowyżejiszereginnychdostępnychwliteratu-

rze,jednoznaczniewskazująnafaktistnieniaważnego

igroźnegoproblemujakimjestwypaleniezawodowe.

WodczuciaAutorkininiejszejpracyniepodejmuje

siędziałańniwelującychczyograniczającychtozja-

wisko.Zuwaginadużeznaczeniespołecznejakości

usługwytwarzanychprzezsystemopiekizdrowotnej,

wtymusługpielęgniarskichjesttoistotnyproblem.

Niejesttoproblemłatwydorozwiązania,gdyżjest

wieleczynnikówodpowiedzialnychzapowstawanie

tegoproblemuiwielepodmiotów,któretakiedziałania

732

Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 725-732

powinnypodjąć.Wśródistotnychczynnikówmożna

wskazać:ograniczonąsamodzielnośćzawodowąpie-

lęgniarekpomimoistniejącychwtymzakresieregu-

lacjiprawnych,nadmierneobciążenieobowiązkami,

niewynikającymizfunkcjizawodowych,będących

częstoczynnościaminiewymagającychtakwysokich

kwalifikacji,nieprzestrzeganienormzatrudnienia,

co prowadzi do nadmiernego obciążenia pracą, co

niesprzyjawytwarzaniuusługwysokiejjakości,brak

regulacjiprawnychdotyczącychkompetencjipielęg-

niarek w zależności od uzyskiwanych kwalifikacji

zawodowych,niskiewynagrodzeniewporównaniudo

innychgrupzawodowychzatrudnionychwsystemie

opiekizdrowotnej.ZdaniemAutorkiistotnymprob-

lememjestrównieżbrakwiedzycodoroliifunkcji

zawodowych pielęgniarki ze strony społeczeństwa,

osób zarządzających i współpracowników, postrze-

gającejpielęgniarkęjakopracownikawykonującego

zlecenia lekarskie, pozbawionego samodzielności

działania,ponadto„skostniała”kadrazarządzająca,

częstonieprzygotowanamerytoryczniedopełnienia

funkcji kierowniczych, nie nastawiona na zmiany,

anawetwrogonastawionanazmiany,niereprezen-

tującainteresówwłasnejgrupyzawodowej,konflikty

w zespole pielęgniarskim, brak jedności, mobbing,

brak wsparcia psychologa wtrudnych sytuacjach

zawodowych. Poważnym problemem, wynikającym

z rozmów z pielęgniarkami jest nie przestrzeganie

przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, a nawet

łamanietegoprawazacichym,chociażnietakbar-

dzo,przyzwoleniemkadryzarządzającej.Teiszereg

innychczynnikówpowodują,żeproblemwypalenia

zawodowegociąglenarasta,niestetyniesądostrzegal-

neżadnedziałaniaprzeciwdziałającetemuzjawisku.

Należyżywićnadzieję,tegorodzajubadanianaświetlą

problem,natylejasno,żezostanieondostrzeżonyprze

decydentówikadręzarządzającą.

1. MaslachC.Burnout.HumanBehavior1982,5:16.
2. FreudenbergerHJ,RichelsonG.Burnout:Thehighcostof

highachievement.Gardencity.NY1980.

3. DemerontiE,BakkerAB,NachreinerFiwsp.Amodelof

burnoutandlifesatisfactionamongnurses.JAdvNurs2000,

32:454-464.

4. GliszczyńskaX.Człowiekjakoprzedmiotżyciaspołecznego.

ZakładNarodowyim.Ossolińskich,Wrocław1983.

5. Gmitrowicz A, Lewandowska A. Zespół wypalenia

zawodowego wśród terapeutów a zachowania suicydalne

pacjentów.Suicydol2006,1:41-46.

6. Makowska Z. Indywidulane strategie radzenia sobie ze

stresem.Uwarunkowaniastrategiistosowanychwzwiązku

zpracąorazocenaichskuteczności.PromocjaZdrowia1996:

8-9.

7. MaslachC,SchanfeliWB,LeiterMP.Jobburnout.AnnRev

Psychol2001,52:397-422.

8. CarsonRC,ButcherJN,MinekaS.Psychologiazaburzeń.

GWP,Gdańsk2003.

Piśmiennictwo / References

9. SchaufeliWB,MaslachC,MarekT.BurnoutaMultidimensional

Perspective.Taylor&Francis,Washington1993.

10. AndruszkiewiczA.Typyzachowańiprzeżyćwpracywgrupie

pielęgniarek.ProblPielęgn2007,2:159-161.

11. GrzelewskaW.Wypaleniezawodowepielęgniarekpracujących

naoddzialeopiekipaliatywnej.Pracamagisterskanapisana

pod kierunkiem dr Doroty Jachimowicz-Wołoszynek,

UniwersytetMikołajaKopernia,Toruń2009.

12. GillA.Analizaobciążeniapsychicznegopracapielęgniarek

operacyjnych.Pracamagisterskanapisanapodkierunkiem

drDorotyJachimowicz-Wołoszynek,UniwersytetMikołaja

Kopernia,Toruń2009.

13. RamuszewiczM,Krajewska-KułakE,RolkaH,ŁukaszukC.

Próbaocenywiedzynatematzespołuwypaleniazawodowego

wśródpielęgniarekblokuoperacyjnego.PielęgXXIw.2004,

3:25-30.