Joachim Gnilka

Koran

i chrześcijanie

Tajemnice początków

Tytuł oryginału: Die Nazarener und der Koran

Eine Spurensuche

© Verlag Herder Freiburg im Breisgau 2007

© Copyright for the Polish edition

by Wydawnictwo JEDNOŚĆ, Kielce 2010

Tłumaczenie

dr Monika Waluś

Redakcja i korekta

Zofia Korzeńska

Redakcja techniczna

Wiktor Idzik

Projekt okładki

Justyna Kułaga-Wytrych

Zdjęcie na okładce:

Jupiter Images/EAST NEWS

© Taskin AKANSEL, shutterstock.com

© Subbotina Anna, shutterstock.com

ISBN 978-83-7660-632-3

Wydawnictwo JEDNOŚĆ

25-013 Kielce, ul. Jana Pawła II nr 4

Dział sprzedaży tel. [phone]

Redakcja tel. [phone]

www.jednosc.com.pl

e-mail: [e-mail]

5

Wstęp

W dyskusji pomiędzy Saracenem a biskupem Teo-

dorem z Haaranu, z przydomkiem Abu Qurra (750-

820/825)

1

, ma miejsce znacząca scena: Saracen próbuje

pokonać biskupa za pomocą trzech pytań. Pierwsza

kwestia dotyczy Mojżesza, który nauczał zasad juda-

izmu. Pada pytanie, czy pobożny był ten, kto przyjął

judaizm, czy ten, kto pozostał przy kulcie pogańskim.

Biskup odpowiada: ten, kto przyjął judaizm. Drugie

pytanie dotyczy pojawienia się Chrystusa: kto jest po-

bożniejszy, ten, kto przyjął chrześcijaństwo, czy ten,

kto niezmiennie trzymał się zasad judaizmu i nie przy-

jął nauk Chrystusa? Pada jasna odpowiedź Teodora:

ten, kto przyjął chrześcijaństwo. Trzecie pytanie doty-

czy Mahometa i brzmi zgodnie z oczekiwaniami: kto

wydaje ci się pobożniejszy, ten, kto przyjął mahometa-

nizm, czy ten, kto trzyma się zasad chrześcijaństwa i nie

przyjął nauk Mahometa? Biskup odpowiada, wska-

zując na słuszność chrześcijaństwa. Saracen kontruje,

zarzucając Teodorowi brak logicznego wnioskowania.

Dyskusja toczy się dalej, biskup przedstawia argumen-

ty merytoryczne, nie dając się wciągnąć w argumenta-

cję chronologiczną. Mówi o autorytecie Mojżesza, jego

misji, znakach i cudach, które sprawiał w Egipcie. Dalej

1

Opusculum 18, w: Johannes Damaskenos und Theodor Abu Qurra,

Schriften zum Islam, s. 89.

6

Wstęp

mówi o autorytecie Chrystusa, który należy cenić jesz-

cze bardziej: nie tylko wykazał się znacznie większymi

znakami i cudami, ale był również zapowiadany przez

proroctwa Mojżesza.

To ciekawe – w tej rozmowie Saracen uznaje słusz-

ność argumentów biskupa Teodora i  częściowo je

akceptuje. To jednak oznacza, że Saracen, ówczesny

przedstawiciel islamu, zna Stary i Nowy Testament,

Torę i Ewangelie, jest zorientowany w ich treści i nie

trzeba mu tłumaczyć ich współzależności.

To przenikanie się trzech religii, wzajemna bliskość

judaizmu, chrześcijaństwa i islamu są znaczące. Słusz-

nie określa się je jako trzy religie abrahamiczne, a więc

religie, które powołują się na Abrahama, jako swego

duchowego czy fizycznego ojca. Są to główne religie

monoteistyczne. Dyskusja na tej bazie jest o wiele bar-

dziej możliwa niż z ateistą. Pięknym przykładem takiej

sytuacji może być inna dyskusja biskupa Teodora Abu

Qurry z niewierzącym

2

. Rozmowa rozpoczyna się od

wezwania: „Daj mu dowód, że Bóg istnieje”.

Argument z chronologii, który Teodor Abu Qurra

pomija, ma poważne znaczenie w Koranie. Jest jed-

nak nieco inaczej przedstawiany. Decydujące nie jest

to, co wydarzyło się na końcu, lecz to, co było na po-

czątku. Islam rozumie siebie jako religię Abrahama,

pierwszego monoteisty. Judaizm i  chrześcijaństwo

zafałszowały tę jedyną prawdziwą religię, a  islam

przywołał ją na nowo.

2

Opusculum 3, w: Johannes Damaskenos und Theodor Abu Qurra,

Schriften zum Islam, s. 129-145.

7

Wstęp

Także dla chrześcijaństwa było i  pozostaje pew-

nym problemem teologicznym, że pięćset lat po jego

powstaniu pojawia się islam jako nowa religia o świa-

towym zasięgu. Oczywiście argument chronologiczny

jest drugorzędny, ważniejsze są rzeczowe argumenty.

Te zaś nie powinny służyć jątrzeniu pomiędzy trzema

światowymi religiami, lecz lepszemu poznawaniu się

i  zrozumieniu

3

. Także stosunki między chrześcijań-

stwem a  judaizmem były trudne, aż dopiero w  na-

szych czasach doszło do rzeczowych rozmów. Nie

chodzi o rezygnację z tego, co własne, lecz o zrozu-

mienie innego.

Być może dopiero dzisiaj, dzięki doświadczeniom

historii, jesteśmy w stanie, a może dopiero będziemy

w stanie wyjść sobie naprzeciw – z pragnieniem po-

znawania siebie nawzajem. Oczywiście także dzisiaj

rozmowy są trudne. To, co najczęściej się dziś zdarza,

także w literaturze, to mówienie o kimś innym, a nie

z  kimś innym. Tymczasem w  początkach, to zna-

czy w czasie powstawania i stabilizowania się islamu,

rozmowy pomiędzy teologami muzułmańskimi i  bi-

zantyjsko-chrześcijańskimi były całkiem możliwe

4

.

3

Było już wiele takich prób. Należy zwrócić uwagę na następujące

pozycje: Leuze, Christentum und Islam; A. Bsteh (wyd.), Christentum

in der Begegnung, 2 t. 1-2, Küng, Der Islam.

4

Na tym polu pracował intensywnie znany teolog i badacz islamu

A. Th. Khoury z Uniwersytetu w Münster. Wśród jego prac należy

szczególnie podkreślić Manuel Paléologue. Entretien avec un Muselman,

7e Controverse (SC. 115), Paris 1966; Les Théologiens byzantins et l’I-

slam, Louvain 1969; Polémique byzantine contre l’Islam, Leiden 1972;

Apologétigne byzantine contre l'Islam, Altenberge 1982.

8

Wstęp

Z pewnością były to także spory, jak pokazuje przy-

kład sporu pomiędzy biskupem Teodorem Abu Qurrą

a Saracenem. Ale rozmawiano ze sobą. Nieraz mogły

to być ostre kłótnie, niektórzy zmieniali poglądy. Ali

Raban Tabari przeszedł na islam. Stał się jednym z naj-

bardziej znaczących teologów muzułmańskich. Parę lat

po śmierci Abu Qurry Ali Raban Tabari napisał god-

ne uwagi apologetyczne dzieło w obronie islamu, na

bardzo dobrym poziomie. Przejął w nim metody rozu-

mowania chrześcijan, używając chrześcijańskiej meto-

dologii i wychodząc z chrześcijańskich założeń. W swej

apologetyce Ali Raban Tabari przedstawia bogatą li-

stę cytatów biblijnych, które według jego interpretacji

będą wskazywały na Mahometa i jego prorocką misję.

Chrześcijański teolog Johann Kantakuzenos również

przedstawił muzułmanom listę cytatów biblijnych,

wskazujących na przyjście Chrystusa

5

.

Jan z  Damaszku († ok. 750), prawdopodob-

nie pierwszy teolog chrześcijański, który się spierał

z muzułmańskimi teologami, traktuje islam jako jed-

ną z chrześcijańskich herezji. W swym dziele „Prze-

ciw herezjom” Jan Damasceński przedstawia islam

w ostatnim rozdziale

6

, sytuując go w pobliżu ariani-

zmu, który także wyrażał wątpliwości w Boże syno-

5

Por. Khoury, w: Johannes Damanskenos, 63.194n.

6

Ostatni rozdział (Haer. 100) może być, jak uznają niektórzy, do-

łączony później i być może nie pochodzi od Jana z Damaszku. Zob.

A. Abel, Le Chapître CI du Livre des Hérésies de Jean Damascene: son

inauthenticité, w: StJsl 19, Paris 1963, s. 5-25. Sprzeciwia się temu

poglądowi jednak Khoury, zob. tenże, Johannes Damaskenos und Abu

Qurra, Schriften zum Islam, s. 38-44.

9

Wstęp

stwo Chrystusa. Zdaniem Jana z Damaszku Maho-

met podtrzymywał kontakty z mnichami ariańskimi.

Argumentem są tu przede wszystkim poglądy chry-

stologiczne, jednak pojawiają się także personalne

ataki na Mahometa. Tak rozpoczynają się polemiki

i oskarżenia o herezję wobec ismaelitów – jak nazywa

Jan Damasceński muzułmanów – a  ich echa długo

pozostaną żywe.

Jednak zaszeregowania islamu do rzędu chrze-

ścijańskiej herezji nie należy widzieć wyłącznie ne-

gatywnie

7

. Widać wyraźnie, że autor mógł odwołać

się do przekonania o wspólnych korzeniach, najwy-

raźniej uznawano, że jednak istnieje wiele wspólnego

pomiędzy tymi religiami.

To wzajemne przenikanie się trzech wielkich

religii, ich bliskość i  współzależności znajdujemy

szczególnie w pewnej grupie, która pochodzi ze śro-

dowiska palestyńskiego judeochrześcijaństwa. To

właśnie tę grupę religijną chcemy uczynić przed-

miotem naszych studiów. Przyjmijmy jako założenie

wstępne, że miała ona związek z powstaniem isla-

mu. Nie myślimy tu o całym judeochrześcijaństwie

w jego różnorodności. Wszyscy pierwsi chrześcija-

nie gminy jerozolimskiej byli judeochrześcijanami.

Także w gminie Antiochii, która powstała jako dru-

ga znacząca gmina chrześcijańska, większość wier-

nych, być może przeważająca, to judeochrześcijanie.

7

Na temat traktowania islamu jako herezji por. Leuze, Christentum

und Islam, s. 2-3.

10

Wstęp

W  naszym przypadku mamy na myśli tych jude-

ochrześcijan, którzy sprzeciwiali się Pawłowi i byli

określani przez niego jako „fałszywi bracia” (Ga

2,4), chcący mocniej niż inni trwać przy zasadach

judaizmu. Ale nie wolno przeoczyć faktu, że jednak

chcieli pozostać i pozostali chrześcijanami.

Budzą oni nasze zainteresowanie jako szczególny

przykład przenikania się dwu religii: judaizmu i no-

wopowstającego chrześcijaństwa. To zrozumiałe: gdy

powstaje nowa sytuacja, gdy tworzy się coś zupełnie

nowego, pojawiają się różnorodne stanowiska co do

kwestii, jak należy się zachować wobec dotychczaso-

wych praw i zasad. Pierwsi chrześcijanie, będąc wszy-

scy judeochrześcijanami, a więc Żydami z urodzenia

i wychowania, nie chcieli porzucać wszystkiego, czym

dotąd żyli. Odczytujemy to łatwo – zachowano świę-

tą księgę Żydów. Owszem, wykładano ją nieco ina-

czej, nazwano później Starym Testamentem (por.

2 Kor 3,14), ale pozostała korzeniem i podstawą wła-

snej wiary.

To (judeo-)chrześcijaństwo, które na początku mo-

gło wydawać się jednością, szybko rozpadło się na

różne kierunki. Judeochrześcijanie, których drogę bę-

dziemy śledzić, a więc „fałszywi bracia”, jak ich nazwał

Paweł, wprawdzie przyjęli Ewangelię, jednak w prze-

ciwieństwie do innych trzymali się mocno zasad juda-

izmu, a więc Prawa i zwyczaju obrzezania. Uznawali je

za ważne teologicznie, ważne dla zbawienia. Tworzyli

własne wspólnoty, posiadali także własny kanon ksiąg

Nowego Testamentu, z którego wykluczyli Pawła i jego

11

Wstęp

listy. Tu wzajemne wpływy i przenikanie się judaizmu

i chrześcijaństwa były bliskie zlania się.

A jak jest z  islamem, który pojawia się na scenie

w siódmym wieku? Czy jest on rzeczywiście chrześci-

jańską herezją, jak to widział Jan z Damaszku i wielu

innych? W tych czasach nie ma jeszcze ścisłego roz-

różnienia pomiędzy herezjami a ortodoksyjnym chrze-

ścijaństwem. Istnieli monofizyci, nestorianie i  wiele

innych ugrupowań chrześcijańskich, które same defi-

niowały swą chrystologię. Każda z nich mogła określać

siebie jako ortodoksyjną, a odrzucać poglądy innych.

Czy u początków ruchu, z którego wyłonił się islam,

stała jedna z tych grup chrześcijańskich? Wygłaszając

tak interesującą i  prowokującą tezę, musimy pamię-

tać, że leżący przed nami Koran powstawał w wyniku

procesu o wiele dłuższego, niż dotąd zakładano (ósme

– dziewiąte stulecie), że ulegał wielu przeróbkom re-

dakcyjnym, że na początku pojawiła się forma jakby

Prakoranu, który mógł być pierwotnie pismem chrze-

ścijańskim.

Pozostańmy przy Koranie, jaki nam przekazano.

Może on, podobnie jak judeochrześcijaństwo, któ-

rym się zajmujemy, wynika z pewnego rodzaju zlania

się judaizmu i chrześcijaństwa, może stanowi nowy

impuls. Widać pewne analogie – Koran podobnie

redukuje to, co się wydarza, do tego, co wydaje się

mu najistotniejsze, akcentuje prawo, a więc tym sa-

mym żydowski sposób myślenia, i przejmuje tradycje

wykładu. Oczywiście, całe to dzieło, nie zawierające

jednak zbyt wiele nowego, jest ukierunkowane na naj-

12

Wstęp

ważniejsze dla siebie przesłanie: wykład monoteizmu,

wyznanie wiary w jednego, jedynego Boga.

Te grupy judeochrześcijaństwa, które stały blisko

koranicznego islamu i miały wpływ na jego kształt,

zasługują na nasze zainteresowanie. Szczególną trud-

nością jest brak literatury na ten temat. W badaniach

jest to quantité négligeable

8

. Czy znajdziemy ślady

tych grup w Koranie?

Proponujemy w naszych rozważaniach zbadać wy-

powiedzi Koranu na temat chrześcijan. Nazywanie

ich „nazarejczykami” – a nie „chrześcijanami” – stanie

się dla nas powodem do rozpoczęcia badań, tym bar-

dziej, że pojęcie to odnajdziemy również w Nowym

Testamencie. Termin ten kieruje nas do gminy jero-

zolimskiej. Jej historii nie będziemy opisywać w spo-

sób tradycyjny, ale poprzez spojrzenie na tworzące się

od początku ugrupowania i  wzajemne wykluczanie

się, również z żydostwa: Hellenistów, Hebrajczyków,

zwolenników Jakuba, zwolenników Piotra, którzy

stracili swojego przywódcę po jego odejściu do Rzy-

mu. Przyjrzymy się również niesatysfakcjonującemu

pierwszemu soborowi Apostołów w Jerozolimie oraz

konfliktowi w Antiochii. Historia ta zostaje przerwa-

na wraz ze zburzeniem Jerozolimy w czasie wojny ży-

dowsko-rzymskiej. Ponieważ brak pism źródłowych

z tego okresu, trudno ją dalej śledzić. Ucieczka gminy

do Paelli we wschodniej Jordanii (czy rzeczywiście

8

Rozważania na ten temat por. Strecker, Problem des Judenchristen-

tums, s. 245.

13

Wstęp

miała miejsce?) oraz „wyklęcie” odstępców, do któ-

rych należeli również judeochrześcijanie – to kolejne

ważne dla nas wydarzenia. Pojawia się wtedy grupa

„radykałów”, którzy jako chrześcijanie pragną pozo-

stać Żydami i żyją w samodzielnych gminach (po raz

pierwszy widoczni są na soborze Apostołów).

Czy islam jest odpryskiem od chrześcijaństwa? Nie

umiemy odpowiedzieć jeszcze na to pytanie. Wróci-

my do tej kwestii. Gdyby tak było, powstanie islamu

mogłoby być kontynuacją działalności jednej z grup

i kontrowersji, które pojawiły się już w gminie jerozo-

limskiej. Początki islamu pozostają w ciemności

9

. Na-

sze rozważania mogą jedynie stać się przyczynkiem

do odpowiedzi na to pytanie.

Druga część naszych badań przedstawi przegląd

obecnego w  Koranie materiału biblijnego, przede

wszystkim nowotestamentalnego. Czy da się odpo-

wiedzieć na pytanie, dlaczego te cytaty znalazły się

w Koranie? Uważamy, że jest to teraz możliwe o wiele

bardziej niż wcześniej.

Na koniec zajmiemy się inskrypcjami na jero-

zolimskiej Świątyni Skały i  przedstawimy wnioski

i  refleksje odnoszące się do Żydów, muzułmanów

i chrześcijan, z których płyną także konsekwencje dla

współczesności oraz związków między religiami. In-

skrypcja na Świątyni Skały odzyskała swe niedoce-

niane dotąd znaczenie.

9

K.-H. Ohlig, G.R. Puin (wydaw.), Die dunklen Anfänge. Neue

Forschungen zur Entstehung und frühen Geschichte des Islam. Stuttgart

u.a. 1971.

15

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

Chrześcijanie pojawiają się w Koranie jako nas.ārā.

Przetłumaczymy to jako „nazareńczycy” i zrezygnu-

jemy z przełożenia jako „chrześcijanie”. Oczywiście,

zazwyczaj w tłumaczeniach Koranu stosuje się termin

„chrześcijanie”. Jest również jasne, że nazareńczykami

nazywani są ci sami ludzie, którzy w innych kręgach

kulturowych zostali nazwani chrześcijanami. Jednak

w  naszych rozważaniach zależy nam na określeniu

‘nazareńczycy’, ponieważ ma ono swoją własną hi-

storię. Funkcjonowały zresztą jeszcze inne określe-

nia chrześcijan, jak np. uczniowie, zwolennicy Jezusa,

zwolennicy Ewangelii i tym podobne. Ale w środo-

wisku Koranu spotykamy chrześcijan jako nas.ārā –

nazarejczyków.

Poszukując w  Koranie wzmianek o  chrześcijanach,

zwrócimy uwagę na surę

1

drugą, trzecią i piątą. Będziemy

czytać te sury szczególnie, badając opinię Koranu o naza-

reńczykach.

Sura druga jest najdłuższa w Koranie, zawiera 286

wersów. U jej początku znajdujemy przeciwstawienie

wierzących, a więc muzułmanów, ludziom niewierzą-

cym. Są to zdania kluczowe dla samoświadomości

muzułmanów, przyjrzyjmy się im szczególnie uważ-

1

sura – rozdział Koranu (przyp. red.)

16

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

nie. Te zdania wyznaczają kierunek myślenia, dlatego

chcemy się im przyjrzeć dokładnie

2

.

„2. To jest Księga

– nie ma, co do tego żadnej wątpliwości –

droga prosta dla bogobojnych;

3. Dla tych, którzy wierzą w to, co skryte,

którzy odprawiają modlitwę

i rozdają z tego, w co ich zaopatrzyliśmy;

4. I dla tych, którzy wierzą

w to, co tobie [Mahomet] zesłaliśmy,

i w to, co zostało zesłane przed tobą [Tora i Ewan-

gelia];

oni wierzą mocno w życie ostateczne.

5. Tacy są na drodze prostej, danej im od ich Pana,

i oni będą szczęśliwi.

6. Zaprawdę, tym, którzy nie wierzą,

jest wszystko jedno,

czy ty ich ostrzegasz, czy nie ostrzegasz,

oni i tak nie uwierzą.

7. Bóg nałożył pieczęć na ich serca

i na ich słuch,

a na ich oczach położył zasłonę.

Dla nich kara będzie straszna”.

2

Tekst Koranu cytowany według tłumaczenia podanego przez

Muzułmański Związek Religijny w Rzeczpospolitej Polskiej na ofi-

cjalnych stronach internetowych Związku www.mzr.pl. Należy zwró-

cić uwagę, że zdaniem muzułmanów wszelkie tłumaczenia Koranu

są jedynie interpretacją. Tłumaczenie polskie różni się nieznacznie

od wersji tłumaczenia niemieckiego podanego przez Autora. Uwagi

w nawiasach kwadratowych są osobistym dodatkiem autorskim Jo-

achima Gnilki (przyp. tłum.).

17

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

To przeciwstawienie sobie wierzących i  niewie-

rzących, które przypomina analogiczne przeciwsta-

wienie sprawiedliwych i  występnych w  pierwszym

psalmie Starego Testamentu, jest rozstrzygające dla

wizji świata Koranu. Pytanie, po której stronie znaj-

dują się nazareńczycy, pozostaje otwarte. Wprawdzie

nie zostają oni tu jeszcze wymienieni, ale ponieważ

słowa „i w to, co zostało zesłane przed tobą” są aluzją

do Ewangelii i Tory, nazareńczycy (a także żydzi) już

znajdują się w zasięgu wzroku. Widoczne jest też ści-

słe powiązanie nazareńczyków i żydów oraz ich zwią-

zek z muzułmanami.

Tora i Ewangelia są więc uznane. Dla żydów i na-

zareńczyków zachowują swoje znaczenie. Ale w koń-

cu poprzez naukę Koranu przez Mahometa stały

się ostatecznie nieaktualne. Tora i Ewangelia zosta-

ją zniesione poprzez Koran. Wierzący muzułmanin

nie potrzebuje się o nie troszczyć. Skoro wierzy on

w Koran, wierzy także w Torę i Ewangelię, ponieważ

wszystko, co było w nich ważne, znajdzie w czystej

i doskonałej formie w Koranie. Tym samym jednak

nazareńczycy i  żydzi przesuwają się w  miejsce po-

między wierzącymi a niewierzącymi. Jest to pierwsze

wrażenie, jakie wynosimy z lektury sury drugiej.

Po krótkim opowiadaniu historii Adama sura

wprowadza nas w żywy, wyczerpujący spór z żydami,

do którego zostają także wciągnięci nazareńczycy.

Punkt ciężkości spoczywa jednak wyraźnie i  jed-

noznacznie na sporze z  żydami. Trzeba zauważyć,

że nazareńczycy są wymieniani zawsze w  związku

18

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

z żydami i po nich. W sugestywnej mowie ostrze-

gawczej, skierowanej do żydów: „O synowie Izra-

ela! Wspominajcie Moje dobrodziejstwa…” (sura

2,40.42), która nawiązuje do historii Wyjścia, znaj-

duje się także zdanie:

„Zaprawdę, ci, którzy uwierzyli,

ci, którzy wyznają judaizm,

chrześcijanie i sabejczycy,

3

i ci, którzy wierzą w Boga i w Dzień Ostatni

i którzy czynią dobro,

wszyscy otrzymają nagrodę u swego Pana;

i nie odczują żadnego lęku,

i nie będą zasmuceni!”

(Sura 2,62)

To zdanie zostaje sprecyzowane w surze drugiej,

wersecie 111 i następnych:

111. Oni mówią:

„Nikt nie wejdzie do Ogrodu,

prócz wyznawców judaizmu lub chrześcijan”.

Takie są ich pragnienia. (…)

112. Tak!

Ten, kto poddał całkowicie swe oblicze Bogu

i czyni dobro,

będzie miał nagrodę

u swego Pana.

I tacy nie doznają żadnego lęku

ani też nie będą się smucić.

3

Dokładne określenie sabejczyków, którzy zostają trzykrotnie wspo-

mniani w Koranie, nie jest dziś możliwe i pozostaje dyskusyjne. Często

są utożsamiani z mandejczykami lub tożsamą z nimi sektą chrzcielną

(Khoury, także Sternanbeter, Horowitz, Schaeder).

19

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

Za tymi słowami można dopatrywać się konkret-

nych sporów pomiędzy muzułmanami z jednej stro-

ny a żydami i nazareńczykami z drugiej strony, przy

których strona muzułmańska deklaruje, iż nie wątpi

w zbawienie żydów i nazareńczyków, choć zdecydo-

wanie odrzuca ich przekonanie o  wyłączności zba-

wienia ich religii.

Żydzi i  nazareńczycy są określani jednocześnie

jako „ludzie Księgi” (sura 2,105 i 109). Słowo „Księ-

ga” musi być kojarzone jednoznacznie z Biblią, można

więc mówić o „ludziach Biblii”. Wielu z nich chciało-

by muzułmanów uczynić znowu niewierzącymi (109).

Niewierzących wymienia się w surze 2, wersecie 104,

jednym tchem wśród pogan, politeistów (a więc tych,

którzy dodają do jednego Boga innych bogów), w myśl

nauki Mahometa. Do żydów adresowany jest katalog

ciężkich zarzutów: zniekształcają Księgę, wypełniają

tylko jej część, odrzucają Mojżesza, proroków i także

Jezusa, a  teraz odrzucają również Koran, większość

z nich nie wierzy (sura 2,75-101). Ostrze odrzuce-

nia ujawnia się także w żądaniu znaku od Mahometa

(sura 2,118), zresztą, to samo oczekiwanie było kiero-

wane do Jezusa.

Chociaż żydzi i nazareńczycy są tu zebrani pod

pojęciem „ludzi Księgi”, na innych miejscach Koran

jasno rozróżnia między nimi. Mahomet wie o róż-

nicy między Torą a Ewangelią, oczywiście wie także

o tym, że dopiero Jezus głosił Ewangelię. Sura dru-

ga, werset 113 i kolejne relacjonują gwałtowne spo-

ry pomiędzy żydami i nazareńczykami, które autor

20

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

prawdopodobnie poznał z własnego doświadczenia.

Bóg sam będzie w dniu zmartwychwstania rozstrzy-

gał między nimi.

Żydzi i nazareńczycy namawiają do przyjęcia ich

przekonań, a tym samym przeciwstawiają się wezwa-

niu Mahometa do nawrócenia. Centralnym punktem

sporu okazuje się osoba Abrahama. Do kogo on na-

leży? Do żydów, nazareńczyków czy muzułmanów?

W  ten spór zostają wciągnięci także inni patriar-

chowie: Izmael, Izaak i Jakub, a także ich rody (sura

2,140)

4

. Mahomet z  energią wyraża swe roszczenia

praw muzułmanów do Abrahama.

„Oni mówią:

«Bądźcie wyznawcami judaizmu lub chrześcija-

nami,

a znajdziecie się na drodze prostej».

Powiedz:

«Wcale nie!

Idźcie za religią Abrahama

prawdziwie wierzącego – hanifa.

On przecież nie był z liczby bałwochwalców!»”

(sura 2,135)

Dla Mahometa islam jest religią Abrahama, który

jako hanif miałby nie być ani żydem, ani nazareńczy-

kiem, lecz człowiekiem poszukującym Boga, który

pokonując wszelkie przeszkody, stał się wierzącym

w Jedynego Boga (por. sura 2,140). Islam przywra-

4

Włączenie rodów izraelskich wydaje się zagadkowe. Czy chodzi

o ojców rodów? Tę hipotezę zob. Paret, Koran – Kommentar, s. 33.

21

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

ca prawdziwego Abrahama, wierzącego w Jedynego

Boga. Poprzez pochwałę Abrahama, który nie dołą-

czył żadnych bogów do Jedynego Boga, wyraża się

jednocześnie pośredni zarzut politeizmu wobec ży-

dów i nazareńczyków. W innym miejscu Mahomet

wyraża głębiej te zarzuty – jeszcze do nich wrócimy.

W sporach stawia się zarzut ludziom Księgi, czyli

żydom i  nazareńczykom, jakoby wiele przemilczali

i zatajali z Księgi (por. sura 2,140.174). Prawdopo-

dobnie uważano, że Biblia wskazywała na nadchodzą-

cego proroka – Mahometa

5

. Ludzie Księgi powinni

zatem o nim wiedzieć i odpowiedzieć mu wiarą. Jak

wiadomo, Nowy Testament obficie wykorzystu-

je Stary, znajdując w  nim zapowiedzi wskazujące

na przyjście Chrystusa. Traktowany jest nawet jako

miarodajne źródło teologii chrześcijańskiej. Koran

jednak nie proponuje żadnych konkretnych miejsc

biblijnych Starego i Nowego Testamentu, które mia-

łyby wskazywać na Mahometa.

W rzeczywistości spór, w który są wciągani naza-

reńczycy, wiąże się ze zdaniem z sury 2,142-148:

„(…) Zwróć więc twoją twarz

w kierunku świętego Meczetu”.

(sura 2,144)

Wcześniej Mahomet modlił się w kierunku Jero-

zolimy. O ile najpierw było to nawiązanie do tradycji,

to zmiana kierunku symbolizuje rozstanie. Na końcu

5

Tak Khoury. Na temat tej problematyki zob. Paret, Koran – Kom-

mentar, s. 34.

22

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

sporów zostanie to jasno powiedziane. Różne kierun-

ki modlitwy oznaczają różne orientacje religijne.

„I jeślibyś przyszedł

do tych, którym została dana Księga,

z jakimkolwiek znakiem,

to oni i tak nie pójdą za twoim kierunkiem,

a ty nie pójdziesz za ich kierunkiem.

Niektórzy spośród nich

nie idą za kierunkiem obranym przez innych”.

(sura 2,145)

W surze drugiej aż do końca występują liczne za-

sady Prawa oraz reguły i przepisy

6

. Pamiętając to, co

w surze drugiej zostało powiedziane o nazareńczy-

kach, widzimy, że są oni przede wszystkim włączeni

w spory muzułmanów z żydami. Ich umiejscowie-

nie między wierzącymi a niewierzącymi jest godne

uwagi. Odnosi się wrażenie pogłębiającej się kłótni.

Spór pomiędzy żydami a muzułmanami miał swoje

miejsce przede wszystkim w Medynie. Sura druga,

a szczególnie omówione przez nas części, są zazwy-

czaj wiązane co do pochodzenia z  Medyną, gdzie

wolno nam również spodziewać się obecności naza-

reńczyków.

W surze trzeciej zostają powtórzone i doprecyzo-

wane założenia sury drugiej. Nawet jeśli słowo naza-

reńczycy nie występuje, jednak mowa o ludziach Księgi

(sura 3,65.110.186.199). Sura trzecia jest szczególnie

6

W surze 2 wersecie 253 zostaną ponownie wymienieni uczniowie

Jezusa.

23

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

istotna dla naszych rozważań. Jest ona jedną z nielicz-

nych sur, które zawierają perykopy Ewangelii (także

sura 19; tematykę obrazu Jezusa w Koranie będziemy

omawiać później). Roszczenia muzułmańskie wobec

osoby Abrahama zostają wzmocnione.

„O ludu Księgi

Dlaczego dyskutujecie w sprawie Abrahama?

Przecież Tora i Ewangelia

zostały zesłane po nim.

Czyż nie macie rozumu?”

(sura 3,65)

Mahomet argumentuje prawem pierwszeństwa.

Tu jednak spotyka zarzut, że islam pojawia się o wiele

stuleci później niż judaizm i chrześcijaństwo. Uznaje

więc, że islam jest na nowo ożywioną religią Abraha-

ma. Księga (Biblia) i Prorocy są przygotowaniem do

Koranu, który ich ze swej strony potwierdza (3,81).

To powiedziawszy, już wykazano, że tym samym czy-

ni ich zbytecznymi i przebrzmiałymi. Mahomet nie

stara się o  poszukiwanie argumentacji świadectwa

poszczególnych miejsc biblijnych. To mogłoby być

dla niego też trudne. Szereg przed nim działających

proroków otworzył mu drogę.

Sura piąta ze swoimi 120 wersami oferuje być może

najbardziej wyczerpujące rozważania o żydach i naza-

reńczykach. Już na początku znajdujemy w niej wtrącone

przepisy na temat wszelkich możliwych problemów co-

dziennego życia. Muzułmańscy uczeni zaliczają tę surę

do chronologicznie ostatnich części Koranu. Jej nazwa –

„Stół zastawiony” (Al-Maida) odnosi się do wersów

24

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

112-115. Sura przedstawia sytuację, w której Jezus i jego

uczniowie mieliby prosić Boga o stół z nieba. Prawdopo-

dobnie jest to aluzja do cudownego nakarmienia tłumu.

Mamy w surze piątej trzy fragmenty, które przed-

stawiają spór z  żydami, nazareńczykami i  Jezusem.

W pierwszej części (12-26) krytykowani są najpierw

żydzi, następnie nazareńczycy. Ostatecznie postawiony

zostaje zarzut, że oni zapomnieli o części zobowiązań,

które przejęli. Konsekwencją ich zachowania są niena-

wiść i wrogość, które wybuchły między nimi, a które

będą trwać aż do dnia zmartwychwstania. R. Paret

chyba słusznie wskazywał tu na spory chrystologicz-

ne tamtego czasu

7

. Wezwanie „O wy, ludu Księgi” (15)

wiąże ze sobą obydwie grupy, żydów i nazareńczyków.

Jeśliby więc ludzie Księgi prawidłowo wykładali swoją

Księgę i nie zatajali tak wiele, widzieliby światło, które

teraz do nich przyszło z posłanym prorokiem (Maho-

metem). On przyszedł w czasie, w którym brakowało

proroków, żeby przynieść jasność. W tym miejscu pada

też zarzut przeciwko nazareńczykom: o  Chrystusie,

synu Maryi, twierdzą, jakoby był Bogiem. Skoro tak

mówią, są niewierzący, ponieważ tym samym zaliczają

się do politeistów, czyli tych, którzy dołączyli do Jedy-

nego Boga innych bogów. Tymczasem istnieje Jedyny

Bóg i mógłby zniszczyć Chrystusa, Maryję i wszyst-

kich, którzy są na ziemi. W tym samym kierunku idzie

kolejny zarzut, który dotyka w równej mierze żydów jak

i nazareńczyków: traktują oni siebie jako ulubieńców

7

Koran – Kommentar, s. 118.

25

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

i umiłowanych synów Boga. Są oni jednakże grzeszni-

kami jak wszyscy inni ludzie (por. 15-19). W tle znaj-

duje się biblijna idea Bożego dziecięctwa.

W drugiej części sury piątej, w wersetach 41-86,

Mahomet dokonuje rozróżnienia pomiędzy Torą

a  Ewangelią i  przygląda się autorytetom obu grup

wyznaniowych: z jednej strony są to rabini i uczeni

w Piśmie, z drugiej kapłani i mnisi (wersety 44 i 82).

W  centrum rozważań znajduje się temat przyjaźni:

pojawia się pytanie, czy można się zaprzyjaźnić z ży-

dami i nazareńczykami, czy powinno się od nich ra-

czej dystansować? Przyjaźń nie jest zalecana, wręcz

odradzana.

„O wy, którzy wierzycie!

Nie bierzcie sobie za przyjaciół

żydów i chrześcijan;

oni są przyjaciółmi jedni dla drugich.

A kto z was bierze ich sobie za przyjaciół,

to sam jest spośród nich.

Zaprawdę, Bóg nie prowadzi drogą prostą

ludu niesprawiedliwych!”

(sura 5,51)

Przyjaźń z  niewierzącymi grozi więc niebezpie-

czeństwem odpadnięcia od wiary. Niespodzianką

może być pozytywny osąd o nazareńczykach w prze-

ciwieństwie do bardzo negatywnego zdania o  ży-

dach w surze piątej, wersecie 82. Tu żydzi i politeiści

uchodzą za najbardziej wrogich wobec wierzących

(muzułmanów). Najbliżej w  miłości do wierzących

sytuują się nazareńczycy.

26

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

„(…) Tak jest, albowiem są wśród nich księża i mnisi

i oni nie wbijają się w pychę” (sura 5,82).

Prawdopodobnie za tymi zmiennymi ocenami,

które wypadają raz pozytywnie, raz negatywnie, sto-

ją konkretne pozytywne i negatywne doświadczenia.

Z żydami zdarzały się gwałtowne starcia w Medynie.

Nazareńczycy być może dystansowali się od nich. Być

może zdarzały się także konwersje nazareńczyków na

islam, możliwe, że wskazuje na to następne sformuło-

wanie sury piątej:

„83. Kiedy oni słuchają

tego, co zostało zesłane Posłańcowi,

widzisz,

jak ich oczy przepełniają się łzami

z powodu prawdy, którą poznali.

Oni mówią:

«Panie nasz!

My wierzymy!

Zapisz nas więc między świadków!»”

W odróżnieniu od tego wersu, wyraźnie odwołu-

jącego się do konkretnego doświadczenia, w innych

miejscach w  Koranie powtarzają się stereotypowe

określenia dotyczące ludzi Księgi. Należy do nich np.

werset 69 sury piątej, gdzie muzułmanom, żydom, sa-

bejczykom i nazareńczykom zostaje obiecana pocie-

cha na sądzie Boskim (także sura 2,62; 22,17).

Ku bardzo nowoczesnym myślom podąża sura

piąta w wersie 48. Przypomina ona parabolę Lessin-

ga: gdyby Bóg chciał, mógłby stworzyć jedną jedyną

Ummę (wspólnotę). Ale On chciał was wystawić na

27

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

próbę przez to, że każdy (także żydzi i nazareńczycy)

dostał swoje przesłanie.

„A gdyby Bóg zechciał,

to uczyniłby was jednym narodem,

lecz… żeby was doświadczyć

w tym, co wam dał.

Starajcie się więc pilnie

czynić dobre dzieła.

Do Boga powrócicie wszyscy razem.

On obwieści wam to, w czym się różniliście”

(sura 5,48)

W końcu trzeciej części sury piątej spotykamy wy-

czerpujący tekst o Jezusie i Jego uczniach (109-120).

Będziemy go rozważać w późniejszym rozdziale o ob-

razie Jezusa w Koranie.

W surze dziewiątej i pięćdziesiątej siódmej natra-

fiamy na stereotypy dotyczące żydów i nazareńczyków,

pojawia się także wyrzut, że dołączyli do Jedynego

Boga kogoś jeszcze. Interesujące jest, że również tutaj

zarzut politeizmu jest postawiony także żydom:

„Żydzi powiedzieli:

«Uzajr jest synem Boga».

A chrześcijanie powiedzieli:

«Mesjasz jest synem Boga».

Takie są słowa wypowiedziane ich ustami.

Oni naśladują słowa tych,

którzy przedtem nie wierzyli.

Niech zwalczy ich Bóg!

Jakże oni są przewrotni!”

(sura 9,30)

28

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

Ludzie Księgi wzięli więc sobie – poza Bogiem –

swych uczonych oraz mnichów jako panów, także

Chrystusa, syna Maryi. Chcieli więc zgasić światło

Boże (werset 31nn). Ten tekst można potraktować

jako jeden z najcięższych zarzutów przeciw naza-

reńczykom. Ze względu na jego brzmienie nie moż-

na wykluczyć, że także wcześniejsze zdania wersu

29 są wymierzone przeciw żydom i nazareńczykom,

bez jakichkolwiek prób sprostowania

8

. Wybrzmie-

wa tutaj zarzut, że ludzie Księgi nie tylko odrzuca-

ją religię prawdy (islam), lecz również w ogóle nie

wierzą w Boga i sąd ostateczny, nie zabraniają tego,

co Bóg i  Jego prorok zabronili. Powinni być więc

zwalczani dotąd, aż jako zwyciężeni i poniżeni za-

płacą daninę. Zarzut lekceważenia zakazów może

dotyczyć spraw kalendarza. Omawia to w  surze

dziewiątej wers 36 oraz następne. Uzair, którego ży-

dzi mieliby uznawać za Syna Bożego, zdaniem wie-

lu uczonych to prawdopodobnie Ezdrasz. Nie ma

żadnych źródeł ani cytatów potwierdzających tezę

Koranu, jakoby żydzi mieli uznawać go za równego

Bogu

9

. Za miejsce powstania dziewiątej sury tak-

że uznaje się Medynę. Jak twierdzi Ibn Abbas oraz

wielu innych komentatorów, jest ona ostatnia co do

czasu powstania

10

.

W surze pięćdziesiątej siódmej słyszymy znów –

z  pewnymi zastrzeżeniami – bardziej pojednawcze

tony (werset 27). Bóg wlał uczniom Jezusa do serc

8

Paret, Koran – Kommentar, s. 199 i następne.

9

Próby interpretacji zob. Speyer, Die biblischen Erzählungen, s. 413.

10

Khoury, Der Koran, (2004) s. 273.

29

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

współczucie i miłosierdzie. Oni utworzyli życie mni-

sze, poszukując upodobania Bożego. Jednak tylko

niektórym będzie dana zapłata, ponieważ wielu było

występnych.

Z przedstawionych osądów na temat nazareńczy-

ków w  Koranie nie da się zbudować konkretnego,

jednoznacznego obrazu. Oceny uczniów Chrystusa

znacznie różnią się od siebie. Koran nie tworzy zwar-

tego systemu ani podręcznika, podobnie jak Biblia.

Różne oceny postaw nazareńczyków wynikają z kon-

kretnych, różnorodnych doświadczeń. Jednak można

powiedzieć na pewno: na temat moralnej oceny życia

nazareńczyków Koran wyraża się przyjaźniej niż na

temat ich nauczania. Zdobyto więc w związku z nimi

pozytywne doświadczenia. Koran odrzuca jednak sta-

nowczo wiarę nazareńczyków, uznających Jezusa jako

Pana.

Jeśli nawet nazareńczycy częściowo bywali ostro

krytykowani, ostatecznie zachowano przekonanie,

że jednak mogą być uratowani poprzez Księgę, czyli

Biblię. To samo dotyczy także żydów i ich Tory. Dla

nazareńczyków zobowiązująca jest ich Ewangelia.

Naturalnie, w żadnym wypadku nie wyklucza to sta-

rań muzułmanów, by nazareńczycy otworzyli się, tak

jak powinni, na posłanie Mahometa. Jednak zarzuca

się im przede wszystkim, że nie kierują się Ewangelią,

że są podzieleni.

Ciągle powtarzająca się konkluzja na temat żydów

i nazareńczyków sugeruje jeszcze jedną rzecz. Musiało

być jasne, że nazareńczycy korzystali nie tylko z Ewan-

30

1. Wyznawcy Chrystusa w Koranie

gelii, ale z całej Biblii, dlatego mogą być wraz żydami

nazywani ludźmi Księgi. Można przypuszczać, że we

wspólnocie nazareńczyków w Medynie byli także na-

wróceni żydzi. W jakiej liczbie? Czy była to większość?

Niektóre pytania muszą pozostać otwarte.