Regulacyjna Teoria Temperamentu Jana Strelaua

…

Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz
Temperamentu (FCZ-KT) oparty jest na Regulacyjnej Teorii
Temperamentu Jana Strelaua

…

Źródła teorii:

†

Badania nad podstawowymi cechami układu nerwowego w ujęciu
Pawłowa i szkoły neopawłowowskiej (Strelau, 1969)

†

Teoria czynności Tadeusza Tomaszewskiego (1963)

†

Koncepcje temperamentu nawiązujące do teorii aktywacji
(Eysenck, 1970)

†

Transakcyjny model temperamentu (Eliasz, 1974, 1981)

†

I inne …

Definicja temperamentu

Temperament to (…) „podstawowe, względnie stałe
czasowo cechy osobowości, które manifestują się w
formalnej charakterystyce zachowania (parametrach
energetycznych i czasowych).
Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są
wspólne dla człowieka i zwierząt.
Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone
mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega
zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i
starzenia się) oraz niektórych czynników
środowiskowych.” (Strelau, 1993)

Cechy temperamentu (1)

…

Wykazują interindywidualne zróżnicowanie i
intraindywidualną międzysytuacyjną stałość

†

Ludzie różnią się między sobą w zakresie stopnia nasilenia cech
temperamentu

†

Nasilenie danej cechy temperamentu u konkretnej osoby
wykazuje stałość w aspekcie czasowym (człowiek zachowuje się
podobnie mimo upływu czasu) i sytuacyjnym (człowiek zachowuje
się podobnie w różnych sytuacjach sprzyjających ekspresji danej
cechy temperamentu)

…

Stanowią część szerszej struktury, jaką jest osobowość

†

Stanowią najogólniejszą charakterystykę osobowości

†

Leżą u podstaw osobowości (osobowość kształtuje się w oparciu
o cechy temperamentu)

Cechy temperamentu (2)

…

Są pierwotnie biologicznie zdeterminowane

†

Występują w trakcie całego życia już od momentu narodzin

†

Są stabilne czasowo i bardziej stałe niż inne cechy osobowości,
choć podlegają naturalnym zmianom w ontogenezie, związanym
z dojrzewaniem, starzeniem się, interakcją genotypu ze
środowiskiem (zmieniają się wraz z wiekiem)

†

Są wyznaczane przez mechanizmy fizjologiczne, które są w dużej
mierze uwarunkowane genetycznie

†

Wykazują związki z wymiarami osobowości o zbliżonym podłożu
biologicznym

†

Ze względu na różnice w mechanizmach fizjologicznych
(neurohormonalnych) cechy temperamentu wykazują zmienność
związaną z płcią

Cechy temperamentu (3)

†

Zmiany zachodzące w organizmie rzutują na cechy
temperamentu

†

Podlegają zmianom pod wpływem środowiska, ale w mniejszym
stopniu niż inne cechy osobowości

†

Mogą być kształtowane pod wpływem czynników środowiskowych
(temperatura, sposób odżywiania, warunki pracy), ale czynniki te
muszą oddziaływać bardzo długo lub bardzo intensywnie

…

Manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania

†

Temperament odnosi się raczej do formy zachowania (jak to
robi?) niż jego treści (co robi?, dlaczego to robi?)

†

Właściwości formalne przejawiają się w każdym zachowaniu,
niezależnie od jego treści, a więc: w reakcjach emocjonalnych,
poznawczych, motorycznych

…

Reaktywność emocjonalna

…

Aktywność

…

Wytrzymałość

…

Wrażliwość sensoryczna

…

Perseweratywność

…

Żwawość

ENERGETYCZNY POZIOM

ZACHOWANIA – cechy, które są

wyznaczane różnicami

indywidualnymi w mechanizmach

fizjologicznych odpowiedzialnych

za poziom energetyczny

organizmu, tj. za nagromadzenie,

jak i rozładowanie energii.

CHARAKTERYSTYKA CZASOWA

ZACHOWANIA – zespół cech,

charakteryzujących przebieg

reakcji w czasie. Podłożem

fizjologicznym cech CCZ są dwie

własności procesów nerwowych:

labilność i ruchliwość.

Cechy mierzone przez FCZ-KT

Energetyczne Charakterystyki Zachowania

…

Reaktywność emocjonalna – tendencja do intensywnego
reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w
dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej

…

Aktywność – tendencja do podejmowania zachowań o
dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań
dostarczających stymulacji zewnętrznej

…

Wytrzymałość – tendencja do adekwatnego reagowania w
sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko
stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji
zewnętrznej

…

Wrażliwość sensoryczna – tendencja do reagowania na
bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej

Czasowe Charakterystyki Zachowania

…

Perseweratywność – tendencja do kontynuowania i
powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca,
który to zachowanie wywołał

…

Żwawość – tendencja do (1) szybkiego reagowania, do (2)
utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do (3) łatwej
zmiany jednego zachowania na inne, odpowiednio do zmian
w otoczeniu

Funkcjonalne znaczenie temperamentu (1)

…

Cechy temperamentu wyznaczają preferencje sytuacji i form
działania o określonej wartości stymulacyjnej

…

Gdy ludzie mają możliwość regulacji wartości stymulacyjnej
własnych działań lub sytuacji, nie obserwuje się różnic w
poziomie efektywności czynności między osobami wysoko i
osobami nisko reaktywnymi, głównie za sprawą
angażowania innego stylu działania (czyli typowego dla
danej jednostki sposobu wykonywania czynności):

†

Stylu wspomagającego (czynności pomocnicze > czynności
zasadnicze) u osób wysoko reaktywnych

†

Stylu prostolinijnego (czynności pomocnicze ≤ czynności
zasadnicze) u osób nisko reaktywnych

Funkcjonalne znaczenie temperamentu (2)

…

Gdy nie ma możliwości wpływu na sytuację i wyboru sytuacji,
osoby wysoko reaktywne wykazują spadek efektywności w
sytuacjach wysoko stymulujących, a osoby nisko reaktywne
w sytuacjach słabo stymulujących

…

W wyjątkowych sytuacjach różnice w poziomie efektywności
mogą się nie ujawnić między osobami wysoko reaktywnymi i
osobami nisko reaktywnymi (np. przy bardzo silnej
motywacji), wystąpią jednak w zakresie poniesionych
kosztów psychofizjologicznych i/lub psychicznych

Typy struktur temperamentu

…

Zharmonizowana o dużych możliwościach przetwarzania
stymulacji (typ sangwiniczny)

†

wysoka AKT, WT, WS i ŻW oraz niska RE i PE

…

Zharmonizowana o małych możliwościach przetwarzania
stymulacji (typ melancholiczny)

†

niska AKT, WT, WS i ŻW oraz wysoka RE i PE

…

Niezharmonizowana o dużych możliwościach przetwarzania
stymulacji (typ flegmatyczny)

†

wysoka WT, niska RE i AKT oraz niska/średnia WS, ŻW i PE

…

Niezharmonizowana o małych możliwościach przetwarzania
stymulacji (typ choleryczny)

†

niska WT, wysoka RE i AKT oraz wysoka/średnia WS, ŻW i PE

Struktura temperamentu – twierdzenia (1)

…

Funkcją systemów regulacyjnych stymulacji (mechanizmu
fizjologicznego temperamentu) jest dostarczanie stymulacji
odpowiadającej indywidualnemu na nią zapotrzebowaniu

…

Efektywność regulacji dotyczy stopnia dopasowania ilości
dopływającej stymulacji do indywidualnych możliwości jej
przetwarzania

…

Efektywna regulacja stymulacji jest dla podmiotu
gratyfikująca – wzbudza pozytywne emocje i sprzyja dużej
sprawności działania (nieefektywna – odwrotnie)

Struktura temperamentu – twierdzenia (2)

…

Efektywna regulacja stymulacji, sterowana poprzez
mechanizmy fizjologiczne temperamentu, sprzyja
kształtowaniu się takich relacji pomiędzy cechami, które
można rozpatrywać jako struktury zharmonizowane
(ponieważ tworzą konfiguracje cech zapewniające efektywną
regulację stymulacji)

…

Zmiana stałej relacji pomiędzy cechami sprawiająca, że
występuje między nimi dysocjacja, świadczy o nieefektywnej
regulacji stymulacji – odpowiadające jej konfiguracje cech
temperamentu można traktować jako struktury
niezharmonizowane

Struktura temperamentu – twierdzenia (3)

†

Przyczyn powstawania takich struktur upatruje się w
długotrwałych oddziaływaniach środowiskowych (zwłaszcza
wychowawczych), które powodują kształtowanie stylów
zachowania sprzecznych z dyspozycjami temperamentu i
prowadzą do powstania potrzeb niezgodnych z potrzebą
stymulacji danej osoby (np. potrzeba osiągnięć czy potrzeba
kontroli)

…

Długotrwała nieefektywna regulacja stymulacji prowadzi
prawdopodobnie do zmian na poziomie mechanizmów
fizjologicznych temperamentu

Trafność

…

Współczynniki korelacji samoopisu i szacowania (r ≈ 0.5)

…

Diagnoza laboratoryjna na podstawie wskaźników
psychofizycznych (wniosek: nie postuluje się specyficznych
dla poszczególnych cech mechanizmów neurofizjologicznych
bądź biochemicznych, każde zachowanie jest wynikiem
interakcji wszystkich mechanizmów fizjologicznych i
biochemicznych)

…

Potwierdzone korelacje z wynikami innych kwestionariuszy
(między innymi NEO-FFI, przy czym najwyższe
współczynniki korelacji uzyskano dla NEU i EKS)

Trafność – cd.

…

Genetyczne uwarunkowania cech temperamentu
(współczynniki odziedziczalności ≈ 0.5)

…

Związek cech temperamentu ze zdolnościami intelektualnymi
(głównie ze zdolnościami myślenia dywergencyjnego)

…

Zróżnicowanie cech temperamentu w różnych grupach
społecznych (sportowcy – wyższa ŻW, WT, AK, niższa RE)

…

Cechy temperamentu a stan zdrowia

Zastosowanie

…

Poradnictwo zawodowe

…

Poradnictwo wychowawcze

…

Badania naukowe i kliniczne