FCZ-KT

1. Wstęp

• diagnoza podstawowych, pierwotnie biologicznie zdeterminowanych wymiarów osobowości- temperamentu

• cechy temperamentu stanowią formalny aspekt zachowania

• (cechy charakteru stanowią aspekt treściowy)

• testowanie hipotez formułowanych na podstawie RTT

• daje możliwość przeniesienia dorobku RTT na grunt praktyki psychologicznej

• finalna wersja z grudnia 1992

• inne wersje: niemiecka, włoska i amerykańska

• Argumenty za przydatnością formularza:

• Cechy temperamentu odgrywają rolę w procesie adaptacji jednostki do wymagań środowiska

• Poznanie temperamentu= cenne informacje dla psychologów praktyków

• Proponowane narzędzie wyrosło z jednej ze współcześnie najbardziej dojrzałych i bogatych empirycznie koncepcji temperamentu

• FCZ-KT ma dobre parametry psychometryczne i nie odbiega od standardów

• Konkurencja dla: Kwestionariusz Temperamentu Strelaua, Skala Temperamentów Thurstone’a, Analiza Temperamentów Guilforda i Zimmermana

• Daje takie możliwości pomiarowe, którymi nie dysponują inne narzędzia

• Możliwość pełnej charakterystyki temperamentu

• Możliwość wnioskowania o możliwościach jednostki na podstawie zarówno jej poszczególnych cech, jak i struktury temperamentu

2. RTT jako podstawa teoretyczna Kwestionariusza FCZ-KT

1. Pojęcie temperamentu

• temperament (Strelau)- podstawowe, względnie stałe czasowo cechy osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania

• cechy te występują we wczesnym dzieciństwie

• są wspólne dla człowieka i zwierząt

• podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania/starzenia się oraz niektórych czynników środowiskowych

• jest immamentną częścią szerszej struktury, decydującej o specyfice jednostki, osobowości

• cechy temperamentu są najogólniejszą charakterystyką osobowości oraz leżą u jej podstaw

• ludzie różnią się pomiędzy sobą nasileniem różnych cech

• nasilenie cechy jest dla poszczególnej osoby względnie stałe w dwóch aspektach: sytuacyjnym i czasowym

• podstawową determinantą cech temperamentu jest biologiczna struktura organizmu (gł. neurohormonalne właściwości)

• dopuszczalny jest jakiś wpływ czynników środowiskowych, ale muszą one oddziaływać szczególnie długo/szczególnie intensywnie

• temperatura

• sposób odżywiania

• warunki

• temperament odnosi się do sposobu, w jaki człowiek działa- formy zachowania

• CECHY TEMPERAMENTU:

• Wykazują interindywidualne zróżnicowanie i intraindywidualną międzysytuacyjną stałość

• Są stabilne czasowo i bardziej stałe niż inne wymiary osobowości

• Są pierwotnie biologicznie zdeterminowane

• Występują już od wczesnego dzieciństwa

• Są wyznaczane przez mechanizmy fizjologiczne, które są w dużej mierze uwarunkowane genetycznie

• Wykazują zmienność w ontogenezie, co oznacza, że zmieniają się wraz z wiekiem

• Ze względu na różnice w mechanizmach fizjologicznych, wykazują zmienność związaną z płcią

• podstawowym kryterium jest odnoszenie się cech do formalnej (energetycznej i czasowej) charakterystyki zachowania

1. Charakterystyka energetyczna zachowania i jej podstawowe wymiary

• (Strelau) energetyczny poziom zachowania- EPZ/cechy, które są wyznaczone różnicami indywidualnymi w mechanizmach fizjologicznych odpowiedzialny za poziom energetyczny organizmu (nagromadzenie i rozładowanie zmagazynowanej energii)

• funkcja:

• określanie wielkości pobudzenia,

• ocena stopnia rozbieżności tego pobudzenia od optimum

• ocena wielkości wzbudzonej motywacji do przywrócenia stanu optymalnego

• korygowanie stanu rozbieżności

• dwie cechy odpowiedzialne:

• reaktywność- typowy poziom pobudzenia jednostki

• aktywność- efekt długotrwałego nastawienia na behawioralną regulację stymulacji, która przejawia się w trwałej tendencji do jej poszukiwania/unikania, tak aby przybliżyć wielkość pobudzenia do poziomu optymalnego

• reaktywność (Strelau)-ogólny wymiar determinujący wielkość/siłę reakcji na bodźce + cecha ta wyznacza progi reakcji (wrażliwość i odporność- stała

odwrotna relacja)

• WRAŻLIWOŚĆ- wrażliwość sensoryczna i emocjonalna

• Sensoryczna- minimalna wielkość bodźca, zdolna wywołać wrażenie

• Emocjonalna- wielkość bodźca wywołującego stan emocjonalny

• ODPORNOŚĆ- zdolność organizmu do pracy, przejawiająca się w reakcjach na bodźce silne lub długotrwałe

• Emocjonalna- zdolność do sprawnego działania pomimo silnego pobudzenia emocjonalnego

• Na zmęczenie- zdolność do długotrwałego działania bez/pomimo zmęczenia

• Na dystraktory- zdolność do działania pomimo silnej stymulacji

• Odporność jest cechą ogólną

• Aktywność (Strelau)- właściwość determinująca ilość i zakres podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej

• Aktywność będąca pośrednim źródłem stymulacji- podejmowanie działań, których celem jest dostarczenie/uniknięcie stymulacji pochodzącej z zewnątrz

• Aktywność będąca bezpośrednim źródłem stymulacji- podejmowanie działań, które same w sobie są źródłem stymulacji

• reaktywność i aktywność są ze sobą ujemnie związane

• (Strelau) możliwość wyodrębnienia w strukturze reaktywności czynnika emocjonalności, obejmującego wrażliwość i odporność emocjonalną (reaktywność emocjonalna)

• analiza czynnikowa: cztery cechy w strukturze temperamentu (a nie 2):

1. reaktywność emocjonalna (odporność emocjonalna + wrażliwość emocjonalna)

2. wytrzymałość (odporność na dystraktory i zmęczenie)

3. wrażliwość sensoryczna

4. aktywność (aktywność będąca pośrednim + bezpośrednim źródłem stymulacji)

1. reaktywność emocjonalna (RE)- tendencja jednostki do intensywnego reagowania na emotogenne bodźce, wyrażającą się w dużej wrażliwości emocjonalnej i małej odporności emocjonalnej

• gł. do negatywnych emocji

• charakterystyczna jest duża pobudliwość emocjonalna

1. wytrzymałość (WT)- zdolność do adekwatnego reagowania na sytuacje wymagające długotrwałego/bardzo stymulującego działania oraz zdolność do działania w warunkach silnej motywacji zewnętrznej

• duża wytrzymałość: odporność na trudy i niewygody życia codziennego

1. wrażliwość sensoryczna (WS)- zdolność do reagowania na bodźce sensoryczne o niskiej wartości stymulacyjnej

• duża fluktuacja, zachodząca pod wpływem warunków stymulacyjnych otoczenia

• (badania) deficyt wrażliwości zmysłowej u osób o małej odporności

• wrażliwość może mieć inne znaczenie adaptacyjne niż pozostałe cechy

• jest ona właściwością z pogranicza zdolności i temperamentu

• (Eliasz) zmiany wrażliwości sensorycznej mogą być jednym z wcześniejszych sygnałów wskazujących na wielkość zwyczajowej aktywacji i efektywność podmiotowej regulacji stymulacji

1. aktywność- tendencja jednostki do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej/prowadzących do osiągnięcia silnej stymulacji zewnętrznej

aspekt funkcjonalny: odpowiedzialna za regulację stymulacji i powstawanie dysocjacji w obrębie struktury temperamentu

• mówiąc o fizjologicznym podłożu cech, kładzie się nacisk na:

• wrażliwość neuronalnych receptorów postsynaptycznych

• ilość uwalnianych neuroprzekaźników w trakcie synaptycznej transmisji

• reaktywność struktur nerwowych na różne rodzaje bodźców

• cechy związane z działaniem wiążą się fizjologią i biochemią struktur korowo- siatkowatych

• reaktywność emocjonalna wydaje się natomiast być związana z wrażliwością systemu limbicznego i AUN

1. Charakterystyka czasowa zachowania (CCZ) i jej podstawowe wymiary

• charakterystyka czasowa (Strelau)- zespół cech charakteryzujących przebieg reakcji w czasie

• RTT: podłożem fizjologicznym cech CCZ są labilność i ruchliwość nerwowa

• Labilność- szybkość powstawania i zanikania procesów nerwowych

• Ruchliwość- szybkość zmiany procesów nerwowych

• Obie wartości traktowane były jako niezależne

• początkowo w RTT 5 cech: ruchliwość, szybkość, tempo, trwałość i regularność reakcji

• (Goryńska) rozbicie pojęcia trwałości na utrzymywanie i powtarzanie rakcji

• (badania) rytmiczność zachowania nie jest uwarunkowana lablinością i ruchliwością procesów nerwowych

• ruchliwość (Strelau)- zdolność do przestawiania się z jednej reakcji na drugą w odpowiedzi na zmiany otoczenia

• może być traktowana jako cecha wtórna, obejmująca z jednej strony szybkość i tempo (+), a z drugiej utrzymywanie i powtarzanie (-)

• istotna rola w procesie adaptacji

• umożliwia szukanie powiązań pomiędzy temperamentem a zdolnościami poznawczymi

• (Strelau) szybkość- mierzona czasem latencja reakcji

• (Strelau) tempo- częstość występowania jednolitych reakcji w określonej jednostce czasu

• (Strelau) utrzymywanie zachowania- czas trwania reakcji po zaprzestaniu działania bodźca i mimo działania innych, następnych bodźców

• (strelau) powtarzanie reakcji- liczba powtórzeń reakcji po zaprzestaniu działania bodźca

• zarówno utrzymywanie jak i powtarzanie wyznaczane są przez labilbość procesu hamowania

• powyższe cechy są podwymiarami cech o wyższym poziomie ogólności:

1. żwawość

2. perseweratywność

1. ŻWAWOŚĆ- szybkość + tempo + ruchliwość

• Tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania dużego tempa wykonywanych czynności i łatwej zmiany zachowania w odpowiedzi na sytuację

1. PERSEWERATYWNOŚĆ- powtarzanie + utrzymywanie

• Tendencja do trwania i powtarzania danego zachowania po zaprzestaniu działania bodźca

• (badania) zdolność do zmiany zachowania = jeden ze wskaźników impulsywności

• żwawość odpowiada funkcji pierwotnej w ujęciu Heymansa i Wiersmy oraz impulsywności

• podłoże fizjologiczne tych cech stanowią neurofizjologiczne mechanizmy odpowiedzialne za:

• szybkość powstawania

• czas trwania

• przebieg procesów nerwowych

• interakcję pomiędzy nimi

• (Netter) niektóre neuroprzekaźniki (dopamina) są współwyznacznikami charakterystyki czasowej zachowania

• RTT: obie charakterystyki formalne (czasowa i energetyczna) nie są zależne

3. OPIS KWESTIONARIUSZA FCZ-KT

• papier- ołówek

• arkusz pozycji i odpowiedzi testowych na 6 stronach

• odpowiedzi TAK/NIE

• 120 pozycji

• po 20 pozycji dla każdej z 6 skal:

• żwawość,

• perseweratywność,

• wrażliwość sensoryczna,

• reaktywność emocjonalna,

• wytrzymałość ,

• aktywność

• losowy porządek pozycji z każdej skali

6. 2. Procedura badania

• czas jest nieograniczony

• większość potrzebuje ok. 30 minut

• osoby młodsze i o wykształceniu wyższym/średnim potrzebują ok 20 min

• osoby starsze i o wykształceniu podstawowym: nawet do godziny

• udzielanie pomocy (czytanie pytań, zapisywanie odpowiedzi przez badacza) jest zmianą dotychczas stosowanej procedury i może prowadzić do zmiany trafności pomiaru

• pozostawienie zakreślonych obu odpowiedzi uniemożliwia obliczenie wyników (należy nakłonić badanego do wybrania)

• dane demograficzne są niezbędne do przekształcenia wyników

6.3. Obliczanie wyników

• wynik w każdej skali oblicza się przez zsumowanie odpowiedzi diagnostycznych (po 1 pkt)

• wynik surowy zawiera się w przedziale od 0 do 20 pkt

• im wyższy wynik w danej skali, tym większe nasilenie danej cechy

6.4. Interpretacja wyników badania

• dwa aspekty:

• psychometryczny- ujęcie wyniku na tle właściwej grupy odniesienia

• zakłada konieczność uwzględnienia przy interpretacji parametrów charakteryzujących dobroć pomiaru (przedziałowe szacowanie)

• 1-3 steny: niski/7-9: wysoki

• psychologiczny:

• profilowy- wnioskowanie na podstawie pojedynczych cech albo ich struktury (nasilenie + różnice pomiędzy skalami): opis psychologiczny jednostki

• funkcjonalny- znaczenie temperamentu: roli poszczególnych cech w procesie adaptacji, oraz znaczenie adaptacyjne całej struktury cech (cel: opis i przewidywanie możliwości adaptacyjnych jednostki i konsekwencji ew. dezadaptacji)

• przy interpretacji strukturalnej należy zwrócić uwagę na stopień zharmonizowania cech energetycznych oraz czasowych

• 4 struktury cech temperamentu, charakteryzujące się odmiennymi możliwościami przetwarzania stymulacji i odmiennym stopniem zharmonizowania cech temperamentu:

1. struktura zharmonizowana wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji

• duża wytrzymałość , mała reaktywność emocjonalna, duża aktywnośc

• duża wrażliwość sensoryczna, żwawość i mała perseweratywnośc

• efektywna regulacja stymulacji i ogólne nastawienie na poszukiwanie stymulacji

• typ sangwiniczny

1. Struktura zharmonizowana wskazująca na małe możliwości przetwarznia stymulacji

• Mała wytrzymałość i duża reaktywność

• Mała aktywność

• Mała żwawość i wrażliwość sensoryczna

• Duża perseweratywność

• Małe możliwości przystosowawcze- funkcjonują najlepiej w sytuacjach o małej wartości stymulacyjnej

• Nie ponoszą wewnętrznego ryzyka choroby

• Ryzyko jest duże z uwagi na małe możliwości adaptacyjne

• Typ melancholika

1. Struktura niezharmonizowana wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji

• Duża wytrzymałość i mała reaktywność emocjonalna

• Mała aktywność

• Mała/przeciętna wrażliwość sensoryczna, żwawość i perseweratywność

• Nieefektywna regulacja stymulacji

• nastawienie na ograniczenie zachowań rozładowujących w efekcie niskiego poziomu pobudzenia

• ryzyko związane z nieadekwatną samoregulacją

• oni oraz poprzedni mają szczególną podatność na choroby związane z osłabieniem aktywności układu immunologicznego

• możliwe, że obie struktury leżą u podłoża zachowania typu C

• typ flegmatyczny

1. Struktura niezharmonizowana wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji

Mała wytrzymałość i duża reaktywność emocjonalna

• Duża aktywność

• Duża/przeciętna wrażliwość sensoryczna, perseweratywnośc i żwawość

• Nieefektywna regulacja stymulacji

• Nastawienie na rozładowywanie wysokiego poziomu zwyczajowego pobudzenia

• tendencja do przestymulowywania się

• duża zbieżność ze wzorcem typu A (choroba wieńcowa, wrzodowa żołądka i dwunastnicy)

• Wybuchowi i łatwo reagują gniewem

• Typ choleryka

• cechy czasowe temperamentu określają możliwość działania w sytuacjach o ekstremalnej wartości stymulacyjnej

• energetyczne cechy zachowania określają możliwość działania w sytuacjach o ekstremalnej energetycznej wartości stymulacyjnej

• cechy temperamentu warunkują stan zdrowia, moderując wpływ stresu

• szczególne znaczenie: reaktywność emocjonalna i wytrzymałość

• osoby emocjonalne i mało wytrzymałe są szczególnie narażone na pogorszenie stanu zdrowia przy silnym stresie

• niezharmonizowane struktury temperamentu mogą stanowić czynnik ryzyka zachowania

• osoby o niezharmonizowanej charakterystyce, dodatkowo skonfrontowane z silnie obciążającymi warunkami stymulacyjnymi, mogą być szczególnie narażone na wystąpienie choroby psychosomatycznej

• osoby o zharmonizowanej strukturze i małych możliwościach przetwarzania

• w opisie cech temperamentu podkreśla się fakt ich genetycznej determinacji

• dane te dotyczą wyłącznie wartości uzyskanych w populacji i stwierdzenie u określonej jednostki danej konfiguracji cech niekoniecznie musi oznaczać, że jest ona taka ze swej genetycznej natury

• wyjaśnienie określonej konfiguracji cech wymagałoby przeprowadzenia badań psychofizkologicznych i anamnezy, ze szczególnym uwzględnieniem środowiska rodzinnego, analizy obciążeń życiowych i warunków ekologicznych rozwoju jednostki, poszerzonych o wywiad z rodzicami o historii życia danej jednostki i badania temperamentalne samych rodziców

• stwierdzenie istnienia określonej struktury temperamentu oznacza jedynie istnienie ryzyka wystąpienia zaburzeń zachowania czy ryzyka choroby psychosomatycznej

• w żadnym wypadku nie oznacza pewności wystąpienia powyższego

• stwierdzenie temperamentalnego czynnika ryzyka samo w sobie może mieć istotne znaczenie dla działań profilaktycznych

7. UWAGI KOŃCOWE

- FCZ-KT: duża stabilność miedzypróbkowa i niskie obciążenie skal aprobatą społeczną