4.1.

Instrumenty polityki intraregionalnej

Instrumentem polityki intraregionalnej jest każda informacja, działanie, lub zaniechanie

działania podmiotu polityki intraregionalnej, wywierające wpływ na rozwój regionu (jego

fragmentu) lub na działania instytucji, organów i osób oddziaływujących na ten region (jego

fragment). Instrumentami są również działania i informacje niezbędne do konstrukcji, wdra-

ż

ania i weryfikacji prawidłowości stosowania określonych wyżej instrumentów.

Syntetyczne sformułowania tej definicji wymagają wyjaśniającego rozwinięcia. Przede

wszystkim, główną cechą ww. instrumentów jest wywoływanie przez nie zmian stanu regionu

- zgodnie z celami polityki intraregionalnej. Istotne jest również to, że omawiane narzędzia

nie muszą być bezpośrednio ukierunkowane na region. Adresatami niektórych spośród nich są

obiekty nie stanowiące elementu regionu, ale na region ten oddziałujące. Wskazać również

trzeba, że powinny być one traktowane również jako kategorie prawnie dostępne, a nie tylko

prawnie określone. Przyjęcie przeciwnego wariantu oznaczałoby ograniczenie postrzegania

ich do czynności enumeratywnie przewidzianych w normatywach prawnych, a to wiązałoby

się z pominięciem znaczącej ich części. Poza tym, formuła instrumentów nie pomija tej ich

części, na którą składają się narzędzia warunkujące istnienie i prawidłowe działanie pozosta-

łych.

Jak wskazano w rozdziale 4.5, podmiotami polityki intraregionalnej są władze jedno-

stek samorządu terytorialnego i to one posługują się zdefiniowanymi wyżej instrumentami.

Instrumenty te opierają się na ustawowo zagwarantowanych prawach podmiotowych, takich

jak osobowość prawna, swoboda zawierania umów, prawo do pobierania podatków i opłat,

możliwość stanowienia prawa miejscowego i autonomia decyzyjna, a także na zadaniach

wskazanych w odpowiednich ustawach jako te, które realizują samorządy. W związku z tym,

ż

e kategoria rozwoju regionalnego jest pojęciem o bardzo dużej pojemności merytorycznej, a

także ze względu na rozpiętość palety celów jakie stawiają sobie podmioty polityki intrare-

gionalnej, niemal każde działanie władz samorządowych może być traktowane jako instru-

ment tej polityki. Nie istnieje zatem możliwość wyspecyfikowania ich wszystkich w ograni-

czonych ramach niniejszej publikacji. Zaprezentowane zostaną zatem ich ogólne oraz szcze-

gółowe klasyfikacje wraz ze stosownymi przykładami. Całość pozwoli zbudować obraz moż-

liwości jakimi dysponują jednostki samorządu terytorialnego w procesie kreowania rozwoju

ich regionu.

Instrumenty polityki intraregionalnej możemy podzielić na stosunkowo jednorodne

podzbiory przy użyciu kilku podstawowych kryteriów. Wynikiem tego zabiegu są klasyfika-

cje ogólne.

Mechanizm funkcjonowania instrumentów może być różny. Zgodnie z treścią przyto-

czonej wyżej definicji, wywierać mogą wpływ na struktury regionu oraz na wybrane elementy

jego otoczenia. Klasyfikacja druga dokonuje rozgraniczenia palety instrumentalnej według

kryterium zobowiązania prawnego. Wyróżnić tą drogą można narzędzia obligatoryjne, do sto-

sowania których zobowiązują samorząd (odpowiedni jego organ) przepisy prawa oraz narzę-

dzia fakultatywne budowane i użytkowane z własnej inicjatywy władzy terytorialnej. Klasy-

fikacja ta wymaga dodatkowych wyjaśnień. W przypadku gmin i powiatów, zdecydowana

większość narzędzi obligatoryjnych nie została stworzona przez ustawodawcę z myślą o sty-

mulowaniu rozwoju właściwych im sub- i mikroregionów. Przesłanką ich tworzenia było bo-

wiem zaspokajanie potrzeb społeczności lokalnej. Obowiązku posługiwania się nimi nie

można zatem traktować jako zobowiązania do proregionalnych działań. Jednak wykorzystując

je, wspomniane samorządy rozwój ten pośrednio kreują, przyczyniając się do osiągania omó-

wionych wcześniej celów polityki intraregionalnej. Jeśli chodzi o samorząd województwa, to

mamy do czynienia z sytuacją odwrotną. Ustawodawca wyraźnie wskazał, że samorząd ten

prowadzi politykę rozwoju województwa

1

, którą należy utożsamiać właśnie z polityką intra-

regionalną. Stąd też instrumenty mu przyporządkowane zostały zaprojektowane jako te, które

mają przede wszystkim służyć do kreowania rozwoju regionalnego.

Nie wszystkie instrumenty polityki intraregionalnej są tworzone i finansowane przez

samorządy w sposób autonomiczny. Praktyka działalności samorządowej uwidacznia, że

obok instrumentów stosowanych samodzielnie, występuje pokaźny zespół instrumentów bu-

dowanych i stosowanych przy współudziale podmiotów gospodarczych, instytucji wspierania

biznesu, organów administracji centralnej, organizacji społecznych oraz innych jednostek sa-

morządu terytorialnego. Takie wspólne przedsięwzięcia, łącząc zasoby finansowe, kadrowe

oraz zasoby wiedzy pozwalają odciążyć budżet samorządu oraz kadrę administracyjną, a tak-

ż

e niejednokrotnie uzyskać efekty synergiczne i mnożnikowe.

Interesującą własnością instrumentów jest fakt, że można je rozdzielić na komplemen-

tarne i autonomiczne. Do pierwszej grupy należą wszystkie te, które pełnią funkcje komple-

mentarne w stosunku do innych narzędzi. Ich przykładem są promocyjne nośniki informacji

1

Zgodnie z art. 11, ust. 2, ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (tekst jednolity, Dz. U. z

2001 r., nr 142, poz.1590).

oznajmiające o stosowanych przez gminę obniżkach maksymalnych stawek podatku od nieru-

chomości lub o przygotowanych do sprzedaży atrakcyjnych nieruchomościach komunalnych

przeznaczonych pod działalność gospodarczą. Narzędzia o autonomicznym charakterze, to ta-

kie, które nie pozostają w bezpośrednim związku innymi formami działań na rzecz rozwoju

regionalnego.

Kolejnym etapem systematyzacji narzędzi jest rozbiór według kryterium złożoności

charakteru oddziaływania. Uzyskujemy tą drogą grupę narzędzi o charakterze homogenicz-

nym oraz grupę narzędzi heterogenicznych - chodzi tu o ich charakter z punktu widzenia od-

działywania na struktury regionu. Heterogenicznymi będziemy nazywać te instrumenty, któ-

rych wpływ na region ma co najmniej dualny charakter. Takim instrumentem jest np. aktywi-

zacja zawodowa osób długotrwale pozostających bez pracy prowadzona przez powiat, która

oddziałuje na poziom zamożności tej części społeczności, a jednocześnie jest jednym z narzę-

dzi rozwoju rynku pracy i wspomagania rozwoju gospodarczego. Narzędziami homogenicz-

nymi będą oczywiście te, których wpływ jest jednorodny. Należą do nich np. niektóre prawne

formy ochrony przyrody.

Klasyfikację mającą największe walory poznawcze możemy przeprowadzić przyjmując

jako kryterium formę oddziaływania. Uzyskujemy w ten sposób typologię szczegółową, na

którą składa się trzynaście następujących grup instrumentów polityki intraregionalnej.

-

instrumenty przymusu administracyjnego,

-

instrumenty infrastruktury społecznej,

-

instrumenty infrastruktury technicznej,

-

instrumenty informacyjne,

-

instrumenty poznawcze,

-

instrumenty rynku pracy,

-

instrumenty rozwoju gospodarczego,

-

instrumenty oddziaływania bezpośredniego,

-

instrumenty koncepcyjno-organizacyjne,

-

instrumenty finansowe.

-

instrumenty bezpieczeństwa publicznego.

-

instrumenty prośrodowiskowe.

-

instrumenty pozostałe.

Klasyfikacja ta nie posiada rozłącznego charakteru. Cecha ta jest naturalną konse-

kwencją identyfikacji i akceptacji, w procesie konstrukcji tej typologii, heterogenicznej natury

znacznej części instrumentów, dzięki której ich wpływ na struktury regionalne przebiegać

może różnymi torami. W związku z tym, poniższą typologię należy traktować przede wszyst-

kim jako służącą prezentacji rozpiętości wachlarza instrumentów polityki intraregionalnej a

nie skończonemu ich podziałowi.

Instrumenty przymusu administracyjnego to poparte potencjalną sankcją władztwo

samorządowe w stosunku do podmiotów przyjmujące głownie postać:

-

nakazów, zobowiązujących imiennie określonych adresatów do pewnych zachowań

1

.

-

zakazów, zabraniających nieoznaczonym adresatom wykonywania pewnych działań

2

.

-

zezwoleń, dających prawo do prowadzenia określonej działalności każdemu, kto speł-

nia warunki pozwalające na utrzymanie pewnych norm ekologicznych, higienicznych,

porządkowych, społecznych oraz wymogów bezpieczeństwa

3

.

-

przepisów, określających pakiety reguł jakie muszą być przestrzegane podczas reali-

zacji niektórych, prywatnych, publicznych lub zawodowych czynności

4

. Takim przepi-

sem, jest np. uchwalany przez gminę miejscowy plan zagospodarowania przestrzenne-

go ustalający przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu oraz studium kierun-

ków i uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego.

Instrumentami infrastruktury społecznej są samorządowe podmioty powołane do

zaspokajania zbiorowych potrzeb społeczności oraz usługi świadczone zarówno ich bazie, jak

1

Np. na podstawie art. 363 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity, Dz. U.

z 2008 r., Nr 25, poz. 150 ze zmianami) organ wykonawczy gminy może, w drodze decyzji, nakazać osobie fi-

zycznej, której działalność negatywnie oddziałuje na środowisko, wykonanie w określonym czasie czynności

zmierzających do ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko.

2

Np. na podstawie art. 116 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity, Dz. U.

z 2008 r., Nr 25, poz. 150 ze zmianami) organ stanowiący powiatu może zakazać używania jednostek pływają-

cych lub niektórych ich rodzajów na określonych zbiornikach powierzchniowych wód stojących oraz wodach

płynących.

3

Np. na podstawie art. 9, ust 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdzia-

łaniu alkoholizmowi (tekst jednolity, Dz. U. z 2007 r., Nr 70, poz. 473 ze zmianami), obrót hurtowy w kraju na-

pojami alkoholowymi o zawartości do 18 % alkoholu może być prowadzony tylko na podstawie zezwolenia wy-

danego przez marszałka województwa.

4

Są zbliżone do nakazów jednak w odróżnieniu od nich nie dotyczą imiennie określonego podmiotu lecz

wszystkich podmiotów realizujących określone czynności.

i oddzielnie, a także różne formy wsparcia wybranych form aktywności prywatnej i publicz-

nej. Podzielić je można na:

-

opiekuńcze, które tworzą gminne jednostki opiekuńcze

1

oraz usługi świadczone na ich

bazie.

-

edukacyjne, na które składają się np.: szkoły samorządowe wszystkich szczebli

2

i ich

działalność edukacyjna; placówki kształcenia nauczycieli

3

i ich działalność szkolenio-

wa; ośrodki wychowawcze

4

i ich działalność edukacyjno-wychowawcza; samorządo-

we stypendia za wyniki w nauce; wsparcie udzielane społecznym i prywatnym pla-

cówkom szkolnym.

-

socjalne, stosowane przede wszystkim za pośrednictwem samorządowych instytucji

pomocy i opieki społecznej

5

w postaci pomocy materialnej (pieniężnej lub rzeczowej),

usług opiekuńczych, usług mieszkalnych oraz poradnictwa w zakresie profilaktyki i

rozwiązywania problemów takich jak pauperyzacja, przemoc, uzależnienia.

-

kulturalne, aplikowane głownie przy wykorzystaniu samorządowych instytucji kultu-

ry

6

w postaci: usług kulturalnych, materialnego wsparcia działalności kulturalnej,

promocji dorobku i spuścizny kulturowej, świadczenia usług bibliotecznych, ochrony

zabytków oraz pozyskiwania organizacji imprez kulturalnych.

-

sportowe, bazujące w przeważającej części na samorządowych jednostkach organiza-

cyjnych prowadzących tego typu działalność i stosowane w postaci: budowy i udo-

stępniania infrastruktury sportowej, organizowania i wspierania działalności sporto-

wej, promocji sportowych postaw, przyznawania stypendiów sportowych oraz pozy-

skiwania organizacji imprez sportowych.

-

rekreacyjne, na które składają się: samorządowe jednostki organizacyjne działające w

sferze rekreacji

7

i ich usługi, udostępniane publicznie urządzenia infrastruktury rekre-

1

Np. przedszkola gminne i żłobki gminne.

2

Np. szkoły podstawowe i gimnazja prowadzone przez gminy; szkoły średnie, zawodowe i policealne prowa-

dzone przez powiaty; szkoły ponadgimnazjalne, specjalne i policealne prowadzone przez województwa; szkoły

wyższe, które mogą być prowadzone przez podmioty należące do wszystkich samorządów terytorialnych.

3

Np. wojewódzkie ośrodki doskonalenia nauczycieli i kolegia nauczycielskie.

4

Np. wojewódzkie ośrodki wychowawcze.

5

Np. gminne ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie.

6

Np. gminne biblioteki publiczne; wojewódzkie biblioteki pedagogiczne; wojewódzkie i gminne teatry, opery,

filharmonie, muzea; wojewódzkie, powiatowe i gminne ośrodki kultury i sztuki.

7

Np. powiatowe szkolne schroniska młodzieżowe.

acyjnej, organizacja i wspieranie działalności rekreacyjnej, promocja rekreacji, a także

pozyskiwanie organizacji imprez rekreacyjnych.

-

medyczne, które tworzą: samorządowe jednostki ochrony zdrowia

1

i ich usługi; środki

wsparcia prozdrowotnej działalności innych podmiotów; promocja zdrowego trybu ży-

cia; rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych.

Instrumentami infrastruktury technicznej są ogólnodostępne, samorządowe urzą-

dzenia infrastruktury technicznej, podmioty zajmujące się ich budową, modernizacją i utrzy-

maniem, usługi świadczone przy ich wykorzystaniu oraz formy wsparcia rozwoju innej infra-

struktury technicznej. Można je sklasyfikować na:

-

drogowe, składające się z: samorządowych podmiotów powołanych w celu rozwoju i

zapewnienia funkcjonowania infrastruktury drogowej i okołodrogowej

2

; budowy,

utrzymania i modernizacji samorządowej infrastruktury drogowej i okołodrogowej

(mosty, wiadukty, chodniki, sygnalizacja, oznakowanie itp.); organizacji i kontroli ru-

chu kołowego.

-

wodociągowe, na które składają się: gminne podmioty powołane w celu rozwoju i za-

pewnienia funkcjonowania infrastruktury wodociągowej

3

; budowa, utrzymanie i mo-

dernizacja gminnej infrastruktury służącej pozyskaniu, uzdatnieniu, dystrybucji i

sprzedaży wody; sprzedaż wody.

-

kanalizacyjne, składające się z: gminnych podmiotów powołanych w celu rozwoju i

zapewnienia funkcjonowania infrastruktury kanalizacji sanitarnej; budowy, utrzyma-

nia i modernizacji gminnej infrastruktury kanalizacji sanitarnej oraz oczyszczalni

ś

cieków; usług w zakresie odbioru i oczyszczania ścieków.

-

hydrotechniczne, w skład których wchodzą: samorządowe podmioty powołane w ce-

lu rozwoju i zapewnienia funkcjonowania infrastruktury hydrotechnicznej

4

; sieci ka-

nalizacji deszczowej, sieci urządzeń melioracji szczegółowej, sieci urządzeń służących

do regulacji biegu cieków wodnych, a także infrastruktura zabezpieczeń przeciwpo-

wodziowych.

1

Np. gminne zakłady opieki zdrowotnej; szpitale powiatowe i wojewódzkie; wojewódzkie placówki rehabilita-

cyjne, sanatoryjne i centra medyczne.

2

Np. gminne zarządy dróg, powiatowe zarządy dróg, zarządy dróg wojewódzkich.

3

Np. gminne przedsiębiorstwa wodociągów i kanalizacji.

4

Np. wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeń wodnych.

-

kolejowe, na które składają się: wojewódzkie podmioty świadczące usługi transportu

kolejowego

1

głównie w postaci przewozu pasażerów autobusami szynowymi w obrę-

bie województwa.

-

kołowe, w skład których wchodzą: gminne przedsiębiorstwa komunikacyjne

2

i usługi

ś

wiadczone za ich pomocą.

-

lotnicze, składające się z portów lotniczych

3

i usług świadczonych na ich bazie.

-

elektroenergetyczne, polegające na udzielaniu przez samorządy wsparcia w realizacji

inwestycji o długim okresie zwrotu podmiotom komercyjnym zajmującym się dystry-

bucją energii elektrycznej, a także na współpracy w planowaniu inwestycji elektro-

energetycznych.

-

gazownicze, o analogicznym jak wyżej charakterze.

-

teleinformatyczne, na które składają się gminne podmioty prowadzące budowę sieci

teleinformatycznych

4

oraz świadczące na ich bazie usługi w zakresie dostępu do Inter-

netu

5

.

-

ciepłownicze, w skład których wchodzą: gminne przedsiębiorstwa energetyki cieplnej

i usługi świadczone na ich bazie.

Instrumentami informacyjnymi są z kolei wszelkie informacje, a także ich nośniki i

kanały, przekazywane odbiorcom wewnętrznym i zewnętrznym przez samorządy terytorialne

oraz ich jednostki i spółki wyspecjalizowane w dystrybucji informacji. Ta grupa składa się

głownie z instrumentów:

-

zbiorczych, w skład których wchodzą streszczenia lub pełne wersje samorządowych

programów rozwoju

6

, czyli dokumenty zawierające informacje o wielu aspektach roz-

woju regionu lub jego fragmentu.

1

Np. koleje wojewódzkie oraz PKP Przewozy Regionalne.

2

Np. komunikacji autobusowej, tramwajowej, trolejbusowej.

3

Np. Port Lotniczy Lublin jest m. in. własnością województwa lubelskiego, gminy Lublin, gminy miejskiej

Ś

widnik i powiatu świdnickiego.

4

Np. gmina Terespol wykonała szerokopasmową, komunalną sieć bezprzewodową z dostępem do Internetu łą-

cząca szkoły, jednostki administracji publicznej oraz inne jednostki użyteczności publicznej. Za jej pomocą bez-

płatnie z dostępu do Internetu korzystają mieszkańcy.

5

Zgodnie z projektem ustawy o wspieraniu rozwoju usług i sieci szerokopasmowych w telekomunikacji budowa

infrastruktury telekomunikacyjnej ma należeć do zadań własnych gminy.

6

Np. budżety; strategie rozwoju; wieloletnie plany inwestycyjne; programy branżowe.

-

indywidualnych, związanych z określoną w ustawodawstwie działalnością organów

samorządu, zawierających informacje o jednym z aspektów rozwoju regionu lub jego

fragmentu i przyjmujących postać: zawiadomień

1

, obwieszczeń

2

(ogłoszeń) lub nie-

władczych zaleceń pokontrolnych.

-

promocyjnych, stanowiących informacyjną wartość dodaną

3

do samorządowych

przedmiotów promocji, takich jak np.: nieruchomości gruntowe, mieszkalne, gospo-

darcze; instrumenty wsparcia rozwoju gospodarczego, społecznego i środowiskowego;

walory inwestycyjne, środowiskowe, turystyczne, rekreacyjne, uzdrowiskowe, logi-

styczne, kulturowe; wyroby regionalne.

Instrumenty poznawcze podzielić można na instrumenty kontrolne oraz instru-

menty o charakterze wyłącznie diagnostycznym. Za pomocą działań kontrolnych władze

samorządowe budują tą część zaplecza informacyjnego polityki intraregionalnej, którą mo-

ż

emy nazwać częścią weryfikacyjną, ponieważ pozwala ona na sprawdzenie zgodności postę-

powania firm, instytucji publicznych oraz osób fizycznych z przepisami prawa, władczymi

uchwałami i decyzjami organów samorządów oraz z postanowieniami zawartym w umowach.

Wśród instrumentów kontrolnych wymienić można np. kontrole:

-

zgodności przestrzennej, czyli zgodności działań zmieniających strukturę przestrzeni

z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego

4

.

-

środowiskową, czyli przestrzegania przepisów o ochronie środowiska

5

.

-

podatkową, czyli prawidłowości naliczania i przekazywania podatków stanowiących

dochód samorządu

6

.

-

usługową, czyli prawidłowości świadczenia usług przez jednostki organizacyjne i

spółki samorządu

7

.

-

obrotu napojami alkoholowymi

1

.

1

Np. gminne zawiadomienie właściciela nieruchomości, którego interes prawny może zostać naruszony ustale-

niami projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

2

Np. powiatowe obwieszczenia o ogłoszeniu przetargu na sprzedaż nieruchomości.

3

W postaci np.: folderów; ofert inwestycyjnych; portali internetowych; przekazów radiowych i telewizyjnych;

udziału w targach; organizacji wizyt studialnych; organizacji imprez promocyjnych.

4

Prowadzoną przez samorządy gmin.

5

Np. prowadzoną przez samorządy gmin.

6

Tą kontrolę wykonują organy wykonawcze gmin jako organy podatkowe pierwszej instancji.

7

Taką kontrolę sprawują organy stanowiące i wykonawcze samorządów.

-

umów, czyli wywiązywania się partnerów ze zobowiązań wynikających z umów, któ-

rych stroną jest samorząd lub jego jednostka, czy spółka.

Pozostałe instrumenty diagnostyczne to instrumenty poznawcze, to znaczy takie, które

nie mogą skutkować sankcjami, a mają jedynie charakter diagnostyczny. Służą one do budo-

wy drugiej części informacyjnego zaplecza polityki intraregionalnej, którą możemy nazwać

częścią diagnostyczną, i która zawiera dane na temat uwarunkowań oraz tendencji rozwojo-

wych regionu albo jego części. Instrumentami tymi są np.:

-

diagnozy, np.: rozwoju przedsiębiorczości i jej uwarunkowań, bezrobocia, struktury

zagospodarowania przestrzennego, zanieczyszczeń środowiska naturalnego i ich źró-

deł.

-

prognozy, np.: zagrożeń, wydajności systemów logistycznych, migracji, popytu na re-

gionalne usługi.

-

badania ankietowe, np. opinii publicznej na temat jakości i dostępności usług komu-

nalnych, opinii przedsiębiorców na temat prowadzenia działalności gospodarczej.

Instrumenty rynku pracy to samorządowe instytucje pracy i prowadzona przez nie

działalność, a także samorządowe formy wsparcia rozwoju rynku pracy. Do tego typu instru-

mentów można zaliczyć:

-

pośrednictwo pracy, służące zawieraniu umów między pracodawcami i pracobiorca-

mi

2

.

-

działalność szkoleniową, kierowana do osób bezrobotnych pragnących podnieść lub

zmienić kwalifikacje w celu znalezienia pracy.

-

poradnictwo i informację zawodową, adresowane przede wszystkim do osób poszu-

kujących pracy

3

i uczniów ostatnich klas szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych

4

.

-

prace specjalne, w tym: prace interwencyjne, prac użyteczności społecznej, staże,

przygotowania zawodowe

1

.

1

Np. kontrolę przestrzegania warunków sprzedaży, podawania i spożywania napojów alkoholowych prowadzą

gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych.

2

Realizowane nie tylko przez powiatowe urzędy pracy, ale często również przez gminy w postaci spotkań lokal-

nej ludności z największymi obecnymi i potencjalnymi pracodawcami.

3

Realizowane np. przez powiatowe urzędy pracy.

4

Realizowane np. przez samorządowe placówki szkolne.

-

kluby pracy, będące formą pomocy bezrobotnym napotykającym na szczególne trud-

ności w podjęciu zatrudnienia

2

.

-

współpracę z organizacjami pozarządowymi wspierającymi rozwój rynku pracy

3

.

Instrumenty rozwoju gospodarczego to wszelkie możliwości stymulowania przez

samorządy terytorialne regionalnych, subregionalnych lub mikroregionalnych struktur przed-

siębiorczości. Można je podzielić na instrumenty:

-

rynku pieniężnego, polegające na udzielaniu poręczeń

4

.

-

podatkowe, na które składają się przede wszystkim: ulgi i zwolnienia w podatkach

oraz opłatach lokalnych

5

.

-

gospodarki mieniem samorządu, w skład których wchodzą np.: opłaty za korzystanie

z terenów, obiektów i urządzeń, a także systemy ich ustalania; szczegółowe zasady

wykorzystywania mienia; sprzedaż (użytkowanie wieczyste) i zamiana nieruchomości

gminy; obniżki ceny wywoławczej (ustalonej przy ogłaszaniu pierwszego przetargu) w

drugim przetargu na sprzedaż nieruchomości; atrakcyjne dla podmiotu gospodarczego

ceny nieruchomości, dla której drugi przetarg zakończył się wynikiem negatywnym,

ustalana w drodze rokowań; dodatkowe opłaty roczne obciążające użytkownika wie-

czystego, który nie dotrzymał ustalonych terminów zagospodarowania nieruchomości

gruntowej; stawki procentowe pierwszej opłaty z tytułu użytkowania wieczystego;

przetargi pisemne jako forma zbywania nieruchomości.

-

usług komunalnych, którymi są ceny i systemy ustalania cen za usługi świadczone

przez samorządy i ich jednostki oraz spółki, a także obowiązujące nabywców zasady

korzystania z usług.

1

Realizowane przede wszystkim przez powiatowe urzędy pracy, często we współpracy z samorządami gminny-

mi.

2

Prowadzone przede wszystkim przez powiatowe urzędy pracy, często we współpracy z samorządami gminny-

mi.

3

Takimi organizacjami mogą być np. stowarzyszenia osób poszukujących pracy. Współpracę z nimi prowadzą

głównie samorządy gminne i powiatowe.

4

Zarówno poręczeń bezpośrednich, jak i przy pomocy gminnych, powiatowych, wojewódzkich lub międzysa-

morządowych funduszy poręczeń kredytowych.

5

Np. zwolnienia od podatku od nieruchomości, zwolnienia w podatku od środków transportowych, umorzenia

zaległości podatkowych, zwolnienia i ulgi w podatku rolnym, zaniechanie poboru opłaty adiacenckiej.

-

umowne, którymi są umowy między samorządem a podmiotem lub grupą podmiotów

gospodarczych w zakresie: wspólnej działalności promocyjnej, wspólnych działań słu-

żą

cych zahamowaniu procesów zanieczyszczenia środowiska naturalnego lub sanacji

zdegradowanych jego zasobów; pozyskania nabywców produkowanych w gminie dóbr

i świadczonych usług; pozyskania inwestorów strategicznych; partnerstwa publiczno-

prywatnego służącego zaspokajaniu zbiorowych potrzeb publicznych,

-

parki przemysłowe, czyli wyodrębnione zespoły nieruchomości, w skład których

wchodzą zwykle nieruchomości z infrastrukturą pozostałą po restrukturyzowanych lub

likwidowanych przedsiębiorcach

1

. Tworzone są na podstawie umów cywilnopraw-

nych, których jedną ze stron jest jednostka samorządu terytorialnego stwarzająca moż-

liwości prowadzenia w takim parku działalności gospodarczej przedsiębiorcom, w

szczególności małym i średnim.

-

parki naukowo-technologiczne, czyli zespoły wyodrębnionych nieruchomości wraz z

infrastrukturą techniczną, utworzone wyłącznie lub między innymi przez samorządy w

celu zapewnienia przepływu know how między podmiotami ze sfery nauki i badań a

podmiotami gospodarczymi

2

.

-

inkubatory przedsiębiorczości, którymi są samorządowe spółki

3

tworzące sprzyjają-

ce i preferencyjne warunków do powstawania i rozwoju nowych przedsiębiorstw, po-

przez zapewnianie im wsparcia lokalowego, infrastrukturalnego, marketingowego, ka-

drowego oraz finansowego.

-

instytucje proinnowacyjne, takie jak np.: parki innowacji

4

oraz centra badań

5

, któ-

rych głównymi celami są działania na rzecz rozwoju nauk, prowadzenie prac badaw-

czo-rozwojowych, komercjalizacja ich wyników oraz wdrażanie innowacyjnych roz-

wiązań i technologii.

1

Np. Grudziądzki Park Przemysłowy stanowiący własność gminy miejskiej Grudziądz, gminy wiejskiej Gminy,

powiatu Grudziądzkiego oraz prywatnego przedsiębiorstwa.

2

Np. Płocki Park Przemysłowo-Technologiczny to wspólne przedsięwzięcie Miasta Płock i PKN ORLEN S.A.

3

Np. Rudzki Inkubator Przedsiębiorczości jest spółką, w której Miasto Ruda Śląska posiada 100% akcji.

4

Np. Dolnośląski Park Innowacji i Nauki będący własnością województwa dolnośląskiego.

5

Np. Wrocławskie Centrum Badań EIT+ które jest współwłasnością gminy Wrocław, województwa dolnoślą-

skiego, Politechniki Wrocławskiej, Akademii Medycznej we Wrocławiu, Uniwersytetu Przyrodniczego we Wro-

cławiu i Uniwersytetu Wrocławskiego.

-

agencje rozwoju regionalnego, należące większościowo do samorządów województw

i prowadzące różnorodną działalność prorozwojową, np. poręczeniową, pożyczkową,

promocyjną, szkoleniową, doradczą i komercyjną działalność gospodarczą

1

.

Na kolejną grupę składają się instrumenty oddziaływania bezpośredniego na rozwój

jednostek i spółek samorządowych. Są nimi wszelkie dopuszczalne prawem działania upraw-

nionych organów samorządu (właściciela) mające na celu kształtowanie ich szeroko rozumia-

nego rozwoju, a co za tym idzie kształtowanie samorządowego składnika rozwoju regionu lub

jego części. Są nimi także różne formy nabywania dóbr lub usług. Do instrumentów z tej gru-

py można zaliczyć:

-

tworzenie i likwidację samorządowych jednostek oraz spółek.

-

przystępowanie do spółek lub całkowite zbywanie udziałów (akcji).

-

zmiany wysokości udziałów lub liczby posiadanych akcji,

-

realizacja działalności wykraczającej poza sferę użyteczności publicznej

2

,

-

powierzanie realizacji zadań samorządowych osobom fizycznym, prawnym lub jed-

nostkom organizacyjnym nie posiadającym osobowości prawnej.

-

udzielane zamówień, np.: na roboty budowlane, na dostawę dóbr wykorzystywanych

w realizacji zadań samorządowych lub na usługi świadczone na rzecz mieszkańców.

-

powierzanie zarządu, np.: mienia samorządowego lub przedsiębiorstw samorządo-

wych.

Instrumenty koncepcyjno-organizacyjne obejmują działania służące optymalizacji

doboru i aplikacji pozostałych instrumentów polityki intraregionalnej. Należą do nich:

-

doskonalenie kadr i organizacji procesów, np.: szkolenia członków władz i pracow-

ników administracji samorządowej, doskonalenie struktur organizacyjnych, doskona-

lenie metod wykonywania zadań publicznych.

-

konsulting, czyli korzystanie przez samorządy z doradztwa eksperckiego

3

.

-

planowanie, obejmujące szereg działań planistycznych, charakterystycznych dla

wszystkich trzech szczebli samorządu, lub tylko dla jednego z nich. W pierwszej z

1

Np. Agencja Rozwoju Regionalnego w Zielonej Górze będąca własnością większościową województwa lubu-

skiego i mniejszościową banków, przedsiębiorstw i osób fizycznych.

2

Do czego mają prawo samorządy gminne i wojewódzkie.

3

Głownie w zakresie procesów planistycznych oraz negocjacji umów z przedsiębiorcami.

tych dwóch grup mieszczą się: strategia rozwoju, budżet, wieloletni program inwesty-

cyjny, plan gospodarki odpadami, program ochrony środowiska, program promocji,

program bezpieczeństwa publicznego, program edukacji ekologicznej, program

współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami prowadzącymi działal-

ność pożytku publicznego. W przypadku samorządów gminnych, charakterystycznymi

dla nich planami są: plan rozwoju lokalnego, wieloletni plan finansowy, studium uwa-

runkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowy plan zagospoda-

rowania przestrzennego, program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholo-

wych, program przeciwdziałania narkomanii, program rewitalizacji (zwykle fragmentu

miasta), plan urządzeniowo-rolny, program rozwoju oświaty, program lokalnej polity-

ki gospodarczej, projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i

paliwa gazowe, plany rozwoju poszczególnych wsi. Samorządy powiatowe sporządza-

ją plany rozwoju lokalnego, programy rozwoju przedsiębiorczości, programy przeciw-

działania bezrobociu oraz programy na rzecz osób niepełnosprawnych. W przypadku

województw, charakterystycznymi dla nich dokumentami planistycznymi są: strategia

innowacji, strategia integracji społecznej, plan zdrowotny, program wyrównywania

szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu, plan

zagospodarowania przestrzennego województwa, program retencji wodnej, program

rozwoju sektora rolno-spożywczego, strategia rozwoju obszarów wiejskich, regionalny

program operacyjny, regionalny plan działań na rzecz zatrudnienia, a także strategia

energetyczna województwa.

Instrumenty finansowe to różnorodne transfery pieniężne przekazywane przez samo-

rządy innym podmiotom. Należą do nich:

-

dotacje do budżetów innych jednostek samorządu terytorialnego.

-

dotacje dla organizacji pozarządowych, na realizację zadań zleconych zgodnie z

przepisami ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie

1

, a w przy-

padku innych zadań niż określone w tej ustawie - na podstawie umowy jednostki sa-

morządu terytorialnego z określonym podmiotem.

-

dotacje dla beneficjentów regionalnego programu operacyjnego (samorządów te-

rytorialnych, przedsiębiorstw prywatnych, organizacji pozarządowych, Kościołów,

1

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2003 r., Nr

96, poz. 873 ze zmianami)

uczelni wyższych, osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą), które są

udzielane przez samorząd województwa w większości ze środków pochodzących z

Unii Europejskiej, lecz zgodnie z kryteriami, które w znaczącym stopniu określane są

przez instytucję zarządzającą programem, czyli zarząd województwa. Jest to zatem

częściowo instrument intraregionalny, a częściowo interregionalny

1

.

-

dotacje dla beneficjentów innych programów, realizowanych przede wszystkim

przez samorządy wojewódzkie.

Instrumenty bezpieczeństwa to podmioty i działania samorządów terytorialnych za-

pewniające bezpieczeństwo ludzi oraz mienia, a także pomoc w sytuacjach zagrożeń. Instru-

mentami tymi są m. in.:

-

straże miejskie oraz gminne, czyli umundurowane formacje tworzone przez organ

stanowiący gminy w celu ochrony porządku publicznego.

-

wspieranie działalności ochotniczych straży pożarnych, prowadzone przede

wszystkim przez samorządy gminne.

-

edukacja w zakresie bezpieczeństwa, prowadzona dla wszystkich grup ludności

przez wszystkie rodzaje samorządów terytorialnych.

-

inspekcja sanitarna oraz zapobieganie chorobom zakaźnym i zakażeniom

2

.

-

monitoring wizyjny, miejsc szczególnie zagrożonych przestępczością, realizowany

przez samorządy gminne.

-

programy profilaktyczne, adresowane do grup ryzyka realizowane głownie przez

samorządy gminne i powiatowe.

-

magazyny przeciwpowodziowe, zawierające techniczne środki przeciwdziałania po-

wodzi i jej skutkom, prowadzone przez samorządy gminne i powiatowe.

-

systemy zarządzania kryzysowego, tworzone przez samorządy powiatowe.

-

kontrole, przestrzegania przepisów prawa

3

.

Instrumenty prośrodowiskowe to działania jakie może podjąć samorząd w celu

ochrony lub sanacji środowiska naturalnego. Część z nich została wcześniej zakwalifikowana

1

Więcej na ten temat w rozdziale 5.8.

2

Np. poprzez finansowanie przez samorządy gminne szczepień ochronnych.

3

Np. kontrole przestrzegania przepisów prawa budowlanego realizowane przez powiatowe inspektoraty nadzoru

budowlanego.

m. in. do instrumentów przymusu administracyjnego, poznawczych, finansowych i infrastruk-

tury technicznej. Do pozostałych należą przede wszystkim:

-

prawne formy ochrony przyrody, ustanawiane przez samorządy wojewódzkie i

gminne, takie jak np.: parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, uznania za

pomnik przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodni-

czo-krajobrazowe.

-

założenia zielone, czyli tereny zieleni, zadrzewienia i parki zakładane przez samorzą-

dy gminne.

-

zalesienia, realizowane przez gminy samodzielnie na gruntach komunalnych lub w

postaci wsparcia zalesień na innych gruntach.

-

nasadzenia, roślinności śródpolnej realizowane przez samorządy gminne.

-

edukacja ekologiczna ludności prowadzona przez wszystkie samorządy terytorialne

1

.

-

termomodernizacja obiektów publicznych stanowiących własność samorządów

wszystkich szczebli.

-

rekultywacje gleb, realizowane przede wszystkim przez gminy w postaci pomocy

rzeczowej i finansowej.

-

rekultywacje składowisk odpadów przemysłowych, realizowane przez samorządy

powiatowe w przypadku braku podmiotu właścicielskiego.

-

refundacja kosztów działań proekologicznych prowadzonych przed podmioty pry-

watne lub osoby fizyczne

2

realizowana głownie przez samorządy gminne.

-

gospodarka odpadami komunalnymi, na którą składają się prowadzone przez samo-

rządy gminne: selektywna zbiórka, recycling, utylizacja i składowanie odpadów oraz

rekultywacja składowisk.

-

likwidacja nielegalnych składowisk odpadów, prowadzona przez samorządy gmin-

ne.

Do grupy pozostałych instrumentów można zaliczyć:

-

lobbing, prowadzony przez wszystkie samorządy w celu uzyskania korzystnych decy-

zji władz wyższych szczebli.

-

negocjacje, treści umów zawieranych przez władze samorządu województwa z wła-

dzami państwowymi, których przedmiotem są działania służące rozwojowi regionu.

1

Realizowana np. przez gminne lub powiatowe centra edukacji ekologicznej.

2

Np. refundacja części kosztów prac termomodernizacyjnych.