WYŻSZA SZKOŁA BANKOWA W TORUNIU

Magdalena Krzemińska

Paulina Kuśmierek

Funkcje banku centralnego. Cele oraz instrumenty polityki pieniężnej.

Wydział Finansów i Zarządzania w Bydgoszczy

Finanse i Rachunkowość

Rachunkowość i Finanse Przedsiębiorstw

Grupa K2

Bydgoszcz 2010

Temat: Funkcje banku centralnego.

Cele oraz instrumenty polityki pieniężnej.

Wstęp.

Historia bankowości jest bardzo długa. Pierwszych wzmianek o bankach należy szukać już
w starożytności. Były to oczywiście twory mało skomplikowane o znacznie ograniczonym zakresie działalności. Wraz z upływem kolejnych stuleci działalność bankowa znacznie się rozwijała aż konieczne okazało się wykształcenie instytucji, która koordynowałaby działalność całego systemu bankowego na terenie danego kraju. Instytucją taką stał się bank centralny, który jest do dziś jednym z najważniejszych organów odpowiedzialnych za finanse państwa.

Funkcje banku centralnego oraz polityka pieniężna.

Funkcje banku centralnego. ^{1 2 3}

Zadaniem banku centralnego jest dbanie o stabilność i rozwój krajowego rynku pieniężno-kapitałowego. W Polsce odpowiedzialny jest za to Narodowy Bank Polski, który powstał
w 1945 roku i działa do dziś na podstawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, ustawy
o Narodowym Banku Polskim oraz ustawy Prawo Bankowe. Wymienione przepisy prawa nakładają na bank centralny określone zadania oraz przydzielają mu odpowiednie funkcje, dzięki którym może on realizować strategię polityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski jako bank centralny spełnia trzy podstawowe funkcje.

NBP jako bank emisyjny.

Bank centralny ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych w postaci banknotów
i monet. Narodowy Bank Polski ustala wzory i wartość nominalną banknotów oraz wzory, wartość nominalną, stop, próbę i wagę monet. Jedynie pieniądze wyemitowane przez bank centralny są prawnym środkiem płatniczym na terenie kraju.

Emisja znaków pieniężnych odbywa się w zasadzie bez ryzyka bankructwa banku centralnego. Przy emisji znaków pieniężnych ważne jest zachowanie odpowiednich proporcji pomiędzy poszczególnymi nominałami, tak aby rozliczenia gotówkowe mogły być przeprowadzana sprawnie.

NBP jako bank banków.

Narodowy Bank Polski sprawuje kontrolę nad działalnością banków komercyjnych. To właśnie Prezes NBP udziela licencji na prowadzenie działalności bankowej. Zadaniem banku centralnego jest czuwanie nad bezpieczeństwem systemu bankowego.

Narodowy Bank Polski jako bank banków jest instytucją prowadzącą rozliczenia pomiędzy bankami komercyjnymi. Poza tym bank centralny jest ich kredytodawcą. Oferuje on pomoc finansową w sytuacji gdy bank ma problemy z płynnością finansową.

NBP jako bank państwa.

Bank centralny prowadzi rachunki depozytowe Skarbu Państwa, a także zarządza jego rezerwami dewizowymi. Bank centralny prowadzi politykę kształtowania kursu walut,
a w tym celu potrzebne mu są odpowiednie rezerwy w walutach obcych.

Ponadto zajmuje się on obsługą długu państwowego, a w wyjątkowych sytuacjach może być kredytodawcą państwa. Kredytowanie to może mieć charakter bezpośredni lub następować
w formie zakupu skarbowych papierów wartościowych. Należy jednak zaznaczyć, że kredytowanie Skarbu Państwa przez NBP jest rzadkie, ponieważ prowadzi ono do wzrostu inflacji.

Cele polityki pieniężnej ⁴

Narodowy Bank Polski jest zobowiązany do zapewnienia w gospodarce równowagi pieniężnej oraz do zwalczania i możliwie najlepiej zapobiegania inflacji. Efektem tych działań powinien być wzrost gospodarczy. Do realizacji tych założeń Narodowy Bank Polski wykorzystuje trzy cele polityki monetarnej: cel strategiczny, cel pośredni i cel operacyjny.

Cel strategiczny

Cel strategiczny odnosi się do gospodarki, jako całości. Wiąże się on z walką z inflacją bądź deflacją, ze zwiększeniem zatrudnienia czy z przyspieszeniem wzrostu gospodarczego. Cel strategiczny odnosi się do gospodarki, jako całości i jest realizowany w dłuższym okresie czasu. Najbardziej dominującym celem jest cel inflacyjny, który polega na prowadzeniu polityki pieniężnej w taki sposób, aby przyrost poziomu cen w gospodarce nie przewyższył określonego przez bank, niskiego zazwyczaj wskaźnika. Występują oczywiście pewne dopuszczalne wahania wskaźników.

Cel pośredni

Cel pośredni różni się tym od strategicznego, że jest realizowany w ramach jednego roku. Kilka wykonanych celów pośrednich, składa się na cel strategiczny. Banki centralne
w ramach wykonywania celów pośrednich mogą wpływać na poziomy stóp procentowych oraz mogą kontrolować przyrost podaży pieniądza w gospodarce. Uważano, że w ten sposób można będzie kontrolować inflację.

Cel operacyjny

Cel operacyjny wykonywany jest w jeszcze krótszym okresie czasu, niż cel pośredni.
W ramach celu operacyjnego, banki centralne codziennie zawierają transakcje kupna
i sprzedaży krótkoterminowych instrumentów finansowych z bankami komercyjnymi. Daje to możliwość kontroli i utrzymania prawidłowej wysokości bazy monetarnej oraz odpowiedniego poziomu stopy procentowej na rynku pieniężnym. Kontrola bazy monetarnej jest o tyle ważna dla każdej gospodarki, gdyż bank centralny mając wgląd do rachunków bankowych poszczególnych banków, może ocenić płynność sektora bankowego. Zbyt wysoki stan rachunków mógłby doprowadzić do nadpłynności, a co za tym idzie do udzielania zbyt wielu kredytów, co skutkuje wzrostem inflacji i podaży pieniądza. Bank centralny zapobiega takim właśnie sytuacjom poprzez sprzedaż bonów skarbowych i pieniężnych. Odwrotną sytuacją jest niedobór płynności sektora bankowego, czyli zbyt mała ilość środków pieniężnych na rachunkach bankowych banków komercyjnych. W takiej sytuacji banki nie mają środków do udzielania kredytów, a podaż pieniądza spada. Ingerencja banku centralnego w takiej sytuacji polega na odkupieniu przez niego krótkoterminowych papierów wartościowych bądź udzielenia bankom kredytu lombardowego. Tak więc kontrola rachunków bieżących daje możliwość kontroli bazy monetarnej, a co za tym idzie, również podaży pieniądza. Istnieje duża zależność między tymi dwoma wartościami, a określa się ją mianem mnożnika inwestycyjnego. Tak naprawdę do jego kontroli i utrzymania odpowiedniego poziomu podaży pieniądza, wystarczy nadzór nad bazą monetarną, który jest celem operacyjnym banku centralnego.

Jako ciekawostkę można dodać, że Narodowy Bank Polski w 1999 roku zrezygnował z tego celu operacyjnego, gdyż utracił kontrolę nad bazą monetarną. Stało się tak dlatego, że występowały duże wahania na rachunkach bankowych banków komercyjnych ze względu na duży napływ środków pieniężnych z zagranicy. Spowodowało to nadpłynność w sektorze bankowym, a co za tym idzie znaczny wzrost podaży pieniądza.

Narodowy Bank Polski kontroluje więc stopy procentowe na rynku międzybankowym, które mają wpływ na rynkowe stopy procentowe. Inaczej mówiąc, banki pozyskują środki pieniężne na rynku międzybankowym i ponoszą za to odpowiednie koszty. Ma to wpływ na ceny produktów i usług oferowanym swoim klientom. Bank centralny dokonuje tego za pomocą kupna i sprzedaży bonów skarbowych oraz pieniężnych odpowiednio oprocentowanych.

Instrumenty polityki pieniężnej ⁵

Realizacja celów polityki pieniężnej dokonuje się poprzez wybór i zastosowanie odpowiednio skonfigurowanych narzędzi ekonomicznych i prawnych, nazywanych instrumentami polityki pieniężnej. Instrumenty polityki pieniężnej banku centralnego można podzielić na instrumenty kontroli ogólnej oraz instrumenty kontroli selektywnej.

Stopy procentowe banku centralnego ⁶

Stopy procentowe są podstawowym instrumentem polityki pieniężnej. Ich poziom kształtuje pośrednio oprocentowanie transakcji banków komercyjnych z przedsiębiorstwami i osobami fizycznymi.

Stopy procentowe można traktować jako cenę pieniądza. Wzrost stóp procentowych, a więc wzrost ceny pieniądza, powoduje zmniejszenie aktywności kredytowej banków oraz „schłodzenie” gospodarki. Poprzez zmiany stóp procentowych NBP kształtuje wielkość całego obiegu pieniężnego, a także np. stopę inflacji.

W polityce pieniężnej bank centralny wykorzystuje cztery podstawowe stopy procentowe.

Bank centralny może udzielić bankowi komercyjnemu kredytu na sfinansowanie niedoboru środków pieniężnych. Kredyt taki nazywany jest kredytem lombardowym, a przy jego udzielaniu stosowana jest stopa lombardowa, która obecnie wynosi 5 %.

Bank centralny może skupować od banków komercyjnych weksle handlowe. Nie skupuje oczywiście weksli po ich nominalnej wartości. Wartość nominalna zostaje pomniejszona
o stopę redyskontową wynoszącą obecnie 3,75 %.

Stopa referencyjna wynosząca 3,5 % stosowana jest w przypadku kiedy bank centralny sprzedaje bankom komercyjnym bony pieniężne. Stopa ta jest stopą dochodowości bonów pieniężnych.

Czwartą stopą procentową jest stopa depozytowa (2 %) będąca wyznacznikiem oprocentowania jednodniowych lokat zakładanych w banku centralnym przez banki komercyjne.

Wskaźnik rezerw obowiązkowych ^{7 8 9}

Każdy bank komercyjny ma obowiązek tworzenia na rachunku bieżącym w banku centralnym rezerwy środków pieniężnych. Rezerwy obowiązkowe powstają poprzez odprowadzanie przez banki komercyjne części zdeponowanych pieniędzy. Wartość rezerwy obowiązkowej powinna wynosić 3,5 % zgromadzonych depozytów. Zmiana stopy rezerwy obowiązkowej wpływa jednakowo na wszystkie banki, bardzo często uderzając bezwzględnie w banki
o niedoborze rezerw. W przeszłości NBP stosował praktykę zwolnienia najsłabszych banków z konieczności odprowadzania rezerw.

W Polsce obowiązuje system uśrednionej rezerwy obowiązkowej. Oznacza to, że banki utrzymują na rachunku bieżącym rezerwy w wysokości 3,5 % średniej wysokości depozytów z ubiegłego miesiąca i dopiero po upływie następnego miesiąca uaktualniają wartość rezerwy.

Największą zaletą tego instrumentu polityki pieniężnej jest natychmiastowy wpływ na rynkowe stopy procentowe. Jednocześnie jest to wskaźnik mało elastyczny, który powoli spełnia swoje główne funkcje. Istotną wadą tego instrumentu jest trudność w utrzymaniu odpowiedniego poziomu rezerw. Prowadzi to do sytuacji, w których banki komercyjne zmuszone są płacić odsetki karne za utrzymywanie nieodpowiedniego poziomu rezerw.

Środki odprowadzane do NBP w formie rezerw obowiązkowych mają istotne znaczenie
w kształtowaniu podaży pieniądza. Zmiana stopy rezerw obowiązkowych wpływa na płynność finansową oraz akcję kredytową całego sektora bankowego. Rezerwa obowiązkowa w sposób trwały zamraża część środków pieniężnych sektora bankowego niwelując nadpłynność zagrażającą bezpieczeństwu finansowemu kraju. Należy jednak zaznaczyć, że zbyt częste zmiany tej stopy mogą doprowadzić do destabilizacji systemu finansowego państwa.

Operacje kredytowo-depozytowe banku centralnego ¹⁰

Banki komercyjne tak jak ich klienci, również czasem potrzebują gotówkę na prowadzenie działalności i są zmuszone do zaciągnięcia kredytu. Każdy taki bank może to zrobić poprzez sprzedaż weksli handlowych czy innych krótkoterminowych papierów wartościowych bankowi centralnemu. Po określonej cenie bank centralny wykupuje daną wierzytelność,
a cena jest zależna od okresu wykupu, bowiem im dłuższy okres, tym oprocentowanie jest wyższe.

Wysokość zaciąganych kredytów przez banki komercyjne jest uzależniona od wysokości stopy redyskontowej. Bank centralny może stosować dwa rodzaje polityki pieniężnej: ekspansywną i restrykcyjną. O pierwszej mówimy wówczas, gdy centralna instytucja monetarna obniża stopy redyskontowe, co ma na celu zwiększenie przez banki swoich rezerw i możliwości udzielania większej ilości kredytów. Polityka restrykcyjna występuje, gdy bank centralny podnosi stopę redyskontową.

Banki komercyjne mogą również lokować swoje rezerwy pieniężne na rynku międzybankowym. Te banki, które potrzebują gotówki, zaciągają tam kredyt na okres od jednego dnia do jednego roku. W takiej sytuacji występuje stopa krótkoterminowych transakcji wkładowo-pożyczkowych.

W Polsce Narodowy Bank Polski udziela kredytów lombardowych pod zastaw bonów
i obligacji skarbowych. Kredyt ten udzielany jest na jeden dzień. Okres ten jeszcze niedawno sięgał dwóch tygodni, a jego skrócenie miało zapobiec zaciąganiu kolejnych kredytów na spłatę wcześniejszego zadłużenia. Niestety bank centralny ma ograniczoną kontrolę nad płynnością banków komercyjnych, mimo iż kredyt lombardowy zaliczany jest do instrumentów polityki pieniężnej. Wynika to z tego, że banki posiadają własne, płynne rezerwy, bądź też podlegają tak zwanym macierzystym jednostkom, mającym siedzibę zagranicą. Wówczas banki mogą liczyć na pomoc tych właśnie jednostek. Inną przyczyną ograniczonego wpływu na płynność banków jest fakt, że to one ostatecznie decydują
o zaciągnięciu kredytu. Niewątpliwą zaletą kredytów refinansowanych jest to, że bank centralny w ten sposób może utrzymywać stabilność systemu bankowego poprzez udzielanie pomocy bankom przeżywającym chwilowe kłopoty. 1 stycznia 2002 roku Narodowy Bank Polski wprowadził nowy kredyt udzielany bankom komercyjnym. Kredyt ten nosi nazwę kredytu technicznego i udzielany jest pod zastaw papierów wartościowych. Środki uzyskane
z tego kredytu są nieoprocentowane i mogą być przeznaczone na realizację konkretnej transakcji.

Dla banków komercyjnych nieco łatwiejsze i korzystniejsze jest zaciąganie kredytów od banku centralnego, chyba że dany bank nie posiada odpowiednich zabezpieczeń w postaci bonów i obligacji. Wówczas bank mający zapotrzebowanie na środki pieniężne pożycza na rynku międzybankowym od innego banku pieniądze, które są często dużo wyżej oprocentowane od kredytu lombardowego.

Operacje otwartego rynku ^{11 12}

Operacje otwartego rynku polegają na przeprowadzaniu pomiędzy bankiem centralnym
i bankami komercyjnymi transakcji kupna-sprzedaży krótkoterminowych papierów wartościowych. Transakcje te są zawsze inicjowane przez NBP. Bank centralny poprzez zakup lub sprzedaż odpowiedniej ilości papierów wartościowych wpływa na ilość pieniądza w obiegu. Jego zadaniem jest utrzymywanie rezerw na takim poziomie, aby stopy procentowe pozostawały stabilne.

Ważnym aktywem podlegającym sprzedaży w ramach operacji otwartego rynku są bony skarbowe. Niestety podaż bonów skarbowych w Polsce nie była i nie jest wystarczająca dla regulowania płynności banków komercyjnych. Dlatego NBP rozpoczął emisję własnych krótkoterminowych papierów wartościowych – bonów pieniężnych. Sprzedaż tych bonów dokonuje się na cotygodniowych przetargach. Wartość bonów wystawianych do sprzedaży zależy od oceny rozmiarów nadpłynności. Sprzedaż bonów pieniężnych bankom komercyjnym wpływa na zmniejszenie stanu ich płynnych aktywów. Prowadzi to do zmniejszenia płynności finansowej banków, a w rezultacie do zahamowania akcji kredytowej. Zupełnie inaczej sytuacja przedstawia się w przypadku niedoboru wolnych środków
w sektorze bankowym. Wówczas bank centralny rozpoczyna akcję wykupywania od banków komercyjnych posiadanych przez nie bonów pieniężnych. W ten sposób do banków dopływają nowe zasoby gotówki. Stopa procentowa nakładana na bony pieniężne ma bardzo duże znaczenie ekonomiczne. Wpływa ona nie tylko na płynność finansową banków komercyjnych, ale również na koszty transakcji międzybankowych. Stopa oprocentowania bonów pieniężnych kształtuje się w Polsce na poziomie 0,09-0,10 % stopy referencyjnej.

Oprócz obrotu bonami w skład operacji otwartego rynku wchodzą jednodniowe wkłady
w NBP oraz transakcje warunkowe i bezwarunkowe. Jednodniowe wkłady w NBP są formą lokaty nadwyżek finansowych banków komercyjnych. Wkłady te są oprocentowane, a stopa ich oprocentowania to wspominana wcześniej stopa depozytowa. Transakcja warunkowa (repo/reverse repo) natomiast jest formą porozumienia pomiędzy bankiem centralnym
a bankiem komercyjnym. W przypadku transakcji repo NBP kupuje papiery wartościowe,
a bank komercyjny zobowiązuje się je odkupić w określonym terminie i po określonej cenie. Transakcje reverse repo są odwrotnością transakcji repo i polegają na sprzedaży papierów wartościowych. Z kolei transakcje bezwarunkowe polegają na nie uwarunkowanych transakcjach kupna lub sprzedaży papierów wartościowych.

Omawiając operacje otwartego rynku, należy pamiętać o tym, że mogą mieć one charakter dynamiczny lub defensywny. Charakter dynamiczny przejawia się, gdy transakcje te służą zmianie płynnych rezerw pieniężnych banków. Z operacjami o defensywnym charakterze mamy do czynienia wówczas, gdy służą niwelacji wahań rachunków bieżących.

Operacje otwartego rynku są bardzo precyzyjnym i elastycznym instrumentem kształtowania pieniądza, który oddziałuje na gospodarkę łagodnie i płynnie. Jego wpływ na płynność sektora bankowego daje się łatwo przewidzieć, a decyzje banku centralnego mogą być podejmowane szybko co dodatkowo przyspiesza reakcję sektora bankowego. Wszystkie te cechy sprawiają, że operacje otwartego rynku postrzegane są jako najskuteczniejszy instrument polityki pieniężnej.

Instrumenty sterowania bezpośredniego ¹³

Dwoma podstawowymi instrumentami sterowania bezpośredniego bankami komercyjnymi są kontrola wartości udzielanych kredytów oraz kontrola poziomu stóp procentowych. Pierwszy instrument stosowany jest, gdy wysoka stopa procentowa nie wpływa szczególnie na zmniejszenie popytu na kapitał pożyczkowy. Wówczas bank centralny może wyznaczyć pułap przyrostu wartości kredytu dla każdego banku i może on być różny dla poszczególnych branż. Zastosowanie tego instrumentu jest rygorystyczne, lecz skuteczne. Niestety jednak osłabia konkurencję między bankami i jeśli te wyczerpią już swój limit kredytowy nie mogą udzielić kredytu nawet na bardzo efektywne inwestycje. Z drugiej jednak strony, banki, które mają słabszą pozycję i mniej efektywnie pracują mają te same szanse co banki bardzo dobrze prosperujące.

Formą ograniczeń kredytowych jest kontrola emisji papierów wartościowych. Skuteczność gwarantują dwa warunki: po pierwsze banki komercyjne powinny ograniczyć udzielanie kredytów na zakup papierów dłużnych, po drugie, banki musiałyby zmniejszyć zakup akcji
i obligacji na własny rachunek.

Podsumowanie

Na podstawie powyższych przykładów bardzo łatwo można dojść do wniosku, że Narodowy Bank Polski jako bank centralny spełnia niezwykle ważną rolę w państwie. Czuwa on nad bezpieczeństwem całego systemu bankowego, odpowiada za finanse państwa. Prowadząc odpowiednią politykę pieniężną Narodowy Bank Polski może zachować kontrolę i wpływać na zachowania poszczególnych uczestników rynku. Brak tej instytucji niechybnie doprowadziłby do załamania finansowego kraju.

---

1. Zaleska M. (red.). Współczesna bankowość Tom I. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., 2007, s. 34-35.↩

2. Jarocka E. Finanse przedsiębiorstw systemu bankowego budżetowego ubezpieczeń. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., 2007, s. 219-220.↩

3. Głuchowski J., Szambelańczyk J. (red.). Bankowość Podręcznik dla studentów. Poznań: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, 1999, s. 44-45.↩

4. Zaleska M. (red.). Współczesna bankowość Tom I. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., 2007, s. 35-39.↩

5. Zaleska M. (red.). Współczesna bankowość Tom I. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., 2007, s. 39.↩

6. Zaleska M. (red.). Współczesna bankowość Tom I. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., 2007, s. 40.↩

7. Zaleska M. (red.). Współczesna bankowość Tom I. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., 2007, s. 40-43.↩

8. Jarocka E. Finanse przedsiębiorstw systemu bankowego budżetowego ubezpieczeń. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., 2007, s. 221-222.↩

9. Głuchowski J., Szambelańczyk J. (red.). Bankowość Podręcznik dla studentów. Poznań: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, 1999, s. 54-56.↩

10. Zaleska M. (red.). Współczesna bankowość Tom I. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., 2007, s. 43-47.↩

11. Zaleska M. (red.). Współczesna bankowość Tom I. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., 2007, s. 47-52.↩

12. Głuchowski J., Szambelańczyk J. (red.). Bankowość Podręcznik dla studentów. Poznań: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, 1999, s. 53-54.↩

13. Zaleska M. (red.). Współczesna bankowość Tom I. Warszawa: Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., 2007, s. 52-56.↩