Okres archaiczny (starożytna Grecja)

1

Okres archaiczny (starożytna Grecja)

Okres archaiczny w historii starożytnej Grecji mieści się między tzw. "wiekami ciemnymi" cywilizacji greckiej a

jej okresem klasycznym, obejmując przedział czasu od VIII wieku p.n.e. do wojen perskich (początek V wieku

p.n.e.). W okresie archaicznym Grecy nawiązali szerszy kontakt z innymi cywilizacjami, stworzyli zręby nowych

ustrojów politycznych, poznali alfabet, skolonizowali znaczną część wybrzeża Morza Śródziemnego. W okresie tym

pojawiły się w Grecji zaczątki zachodniej nauki, filozofii i historiografii. Był to także okres wielkiego rozkwitu

greckiej sztuki i literatury (szczególnie epiki Homera i Hezjoda oraz liryki).

Artykuł z serii Historia Grecji

Historia Grecji

Epoka brązu

Kultura minojska

Kultura mykeńska
Kultura cykladzka

Starożytna Grecja

Wieki ciemne

Okres archaiczny

Okres klasyczny

Epoka hellenistyczna

Sztuka starożytnej Grecji

Cesarstwo rzymskie

Cesarstwo Bizantyńskie

Imperium osmańskie

Społeczeństwo i gospodarka

Wielka kolonizacja

Jednym z najważniejszych wydarzeń świata greckiego epoki archaicznej była wielka kolonizacja - wzdłuż prawie

całego wybrzeża Morza Śródziemnego i Morza Czarnego (prócz północnej Afryki i Hiszpanii opanowanych przez

Fenicjan i Kartagińczyków oraz częściowo Egiptu i Lewantu, w których jednak istniały mniejsze placówki greckie)

powstała rozbudowana sieć osadnictwa greckiego.

Za główne przyczyny kolonizacji uznaje się związane z kryzysem rolnym przeludnienie Grecji, a także

specyficznego "ducha greckiego", w którym odmiennie niż w duchu Wschodu przejawia się otwartość na świat,

ważne były też związane z konfliktami gospodarczymi konflikty polityczne w poszczególnych polis. Kolonizacja

była w dużej mierze planowana odgórnie - z poszczególnych miast wyruszały zorganizowane grupy, najczęściej pod

wodzą wybitnej jednostki. Rozmieszczenie kolonii było w dużej mierze zasługą kapłanów ze świątyni Apollina w

Delfach, do którego wyroczni koloniści zwracali się po radę. W ten sposób powstawały przede wszystkim kolonie

rolnicze w południowej Italii i na Sycylii ("Wielka Grecja") powstające od końca VIII w. p.n.e. W późniejszym

okresie powstawały też liczne kolonie o charakterze handlowym - głównie kolonie Miletu.

Okres archaiczny (starożytna Grecja)

2

Początki gospodarki pieniężnej

Z początku bita moneta składała się z naturalnego stopu złota i srebra zwanego elektronem, z czasem jednak

odstąpiono od tego i moneta pozostała złota bądź srebrna

[1]

.

Dzieje polityczne

Sparta w okresie archaicznym

W okresie archaicznym ukształtowała się nietypowa i odmienna niż inne greckie poleis Sparta - odmienność ta

przejawiała się w dużych rozmiarach i w specyficznym ustroju i obyczajowości. W początkowym okresie

odmienności w dziedzinie ustroju i obyczajów nie były jeszcze duże, choć zarysowywały się w cechach

przypisywanych wszystkim Dorom. Stopniowo jednak postępowała militaryzacja Sparty i jej odcięcie się od

"głównego nurtu" kultury greckiej.

Rozwój terytorialny Sparty w okresie archaicznym

W VIII w. p.n.e. leżąca w żyznej i jak na Grecję rozległej dolinie Ewrotasu (Eurotas) Sparta opanowała przyległe

obszary Lakonii, półwyspy Malea i Tajnaron oraz wyspę Kyterę. W pierwszej wojnie meseńskiej w drugiej połowie

VIII w. spartański król Teopomp opanował wschodnią Messenię, której mieszkańcy zostali przemienieni w helotów.

Messeńczycy wielokrotnie próbowali uwolnić się spod panowania spartańskiego, w VII w. p.n.e. miało miejsce

powstanie znane jako II wojna meseńska, w której Spartanie opanowali także zachodnią Messenię. W przekazach o

drugiej wojnie meseńskiej mówi się o wielkim bohaterstwie Messeńczyków i ich wodza Aristomenesa. Wielu

Messeńczyków wyemigrowało wtedy do Italii i na Sycylię - ich najważniejszą kolonią była sycylijska Messena,

współczesna Messyna.

Po opanowaniu całej Lakonii i Messenii Sparta zwróciła się przeciw Arkadyjczykom i Argos. Argos straciło

południe swojego terytorium - Kynurię, której mieszkańcy zostali zamienieni w periojków. Miasto to, do tej pory

pretendujące do przywództwa wśród wszystkich Dorów, straciło swoją pozycję i na długo wycofało się z polityki

ogólnogreckiej, zachowując neutralność we wszystkich większych wojnach toczących się w świecie greckim.

Trudne i długotrwałe były walki Spartan z Arkadyjczykami - ostatecznie zmusili oni do uległości Tegeę,

przyłączając do swojego państwa południową część jej terytorium (Karyaj, Oion i Fylake).

Powstanie symmachii spartańskiej

Po zwycięstwie nad Tegeą Sparta zmusiła ją do przystąpienia do przymierza, symmachii. Państwo spartańskie objęło

ponad 1/3 Peloponezu, nie miało jednak ambicji dalszej ekspansji, co prawdopodobnie skłoniło je do szukania

przymierza z sąsiadami. Do przymierza tego stopniowo przyłączały się także inne państwa Peloponezu - Korynt,

Sykion, Megara, wyspa Egina i już od czasów wojen messeńskich zaprzyjaźniona ze Spartanami Elida. Symmachia

spartańska była luźnym związkiem, miała przede wszystkim charakter obronny. Każdy członek związku miał

jednego delegata w zgromadzeniu w związku, w którym decyzje podejmowano większością głosów. Każde państwo

było też zobowiązane do dostarczania Sparcie 2/3 swoich sił zbrojnych, ponadto członkowie związku nie mogli

toczyć ze sobą wojen. Mimo podejmowania w symmachii spartańskiej decyzji większością głosów, głos Sparty jako

hegemona związku znacznie przewyższającego siłą pozostałych jego członków był w zasadzie dominujący. Związek

spartański był największą potęgą wojskową całej Grecji.

Okres archaiczny (starożytna Grecja)

3

Spartański ideał wychowawczy

Arete Spartanina według spartańskiego poety Tyrtajosa "nie objawia się w zwycięstwie szybkobiegacza, lecz w

męstwie wojennym". Ten ideał miał podłoże w kulturze doryckiej - Dorowie później niż Achajowie, Dorowie i

Jonowie przybyli do Grecji, mniej więc byli poddani wpływom rozwiniętych cywilizacji Krety i Wschodu. Ich

obyczaje były surowe i konserwatywne, tryb życia wspólnotowy a więź wewnątrzplemienna i wewnątrzrodowa

silna. Na takim podłożu od czasów legendarnego Likurga kształtował się spartański ideał wychowawczy, cechujący

się podporządkowaniem spraw jednostki sprawom państwa a spraw państwa sprawom wojskowym - co

spowodowane było stałym wewnętrznym zagrożeniem ze strony helotów. Państwo spartańskie musiało

wychowywać zdyscyplinowane grupy silnych żołnierzy - nie tolerowano ani jednostek słabych, ani wybitnych. Stąd

też znany spartański obyczaj pozostawiania słabych i chorych noworodków na śmierć w górach Tajgetu.

Do siódmego roku życia chłopiec spartański pozostawał pod opieką kobiet - od siódmego roku życia całością jego

wychowania kierowało państwo i prawo czy też obyczaj państwowy, darzony powszechnym szacunkiem nomos.

Herodot w przemowie Demorata do króla Persów charakteryzuje obyczajowość Spartan następująco: "Będąc

wolnymi, nie są pod każdym względem wolnymi. Stoi bowiem nad nimi jako władca nomos, którego jeszcze więcej

się boją aniżeli ciebie, królu perski, boją się twoi poddani. Czynią więc to, co on im każe. On zaś rozkazuje zawsze

jedno i to samo, nie pozwalając uciec z pola bitwy przed żadną przewagą nieprzyjaciół i nakazując wytrwać w szyku

i zwyciężyć albo zginąć". Chłopiec spartański wychowywał się w grupie rówieśników, poza domem rodzinnym, pod

opieką starszych towarzyszy w wieku od 20 do 30 lat. Wychowanie chłopców w wieku od lat siedmiu do dwudziestu

koncentrowało się na gimnastyce i muzyce, obejmującej dawne pieśni chóralne i marsze bojowe, np. Tyrtajosa - nie

było natomiast wielu zajęć intelektualnych, uczono tylko czytania i pisania oraz prostych rachunków. Od

dzieciństwa wpajano Spartanom niechęć do wielomówności, ale też uczono ciętego, błyskotliwego dowcipu - Grecy

przeciwstawiali to skoncentrowanemu na przygotowanie do kariery politycznej wychowaniu retorycznemu w

Atenach. Małomówność i cięty dowcip Spartan upamiętnia pochodzące od nazwy Lakonii współczesne określenie

"lakoniczność". Znanym przykładem surowości spartańskiego wychowania jest zwyczaj biczowania chłopców w

świątyni Artemidy Ortis - nie można im było okazać bólu.

Po ukończeniu dwudziestego roku życia młody mężczyzna stawał się członkiem wspólnoty równych sobie

Spartiatów, zyskując prawo uczestnictwa we wspólnotowych ucztach (fitidiach).

Ustrój Sparty w okresie archaicznym

W początkach epoki archaicznej o ustroju Sparty niewiele wiadomo. Spartanie wiązali jego powstanie z Likurgiem,

prawodawcą żyjącym w ok. VIII w. p.n.e., czyli jeszcze przed wojnami meseńskimi. Twierdzili, iż to właśnie on

stworzył tzw. Retry, dokument stworzony przy udziale wyroczni delfickiej w którym zostały zawarte zasady

ustrojowe Sparty. Najnowsze badania dowodzą, iż ustrój Sparty nie został sformułowany przez jednego człowieka,

lecz powstał w długotrwałym procesie zakończonym prawdopodobnie w połowie VII w. p.n.e.

Pod koniec VI w. p.n.e. Sparta była rządzona przez dwóch dziedzicznych królów z różnych rodów oraz przez radę

(gerusia), zgromadzenie ludowe (apella) i kolegium pięciu eforów. Pomimo bytności królów nie sposób

zakwalifikować Sparty jako monarchii; był to raczej typ arystokratycznej polis gdzie władza leżała w rękach wąskiej

grupy pełnoprawnych obywateli.

Królowie byli kimś w rodzaju urzędników, sprawujących swój urząd dożywotnio, byli kapłanami Zeusa,

przewodniczyli wszystkim uroczystościom publicznym, wyznaczali specjalnych wysłanników do Delf, którzy jako

jedyni mieli prawo zasięgać wyroczni w imieniu polis. Należało do nich również zwierzchnictwo nad armią, jednak

realnie dowodzić mogli tylko w wyprawach wojennych, poza terytorium Sparty. W VI i V w. władza królów była

stopniowo ograniczana (odebranie prawa samodzielnego decydowania o rozpoczęciu wojny).

Geruzja składała się z wybieranych dożywotnio 28 starszych wiekiem obywateli (powyżej 60 lat) oraz obydwu

królów. Do zadań geruzji należało przygotowanie uchwał (pod czujnym okiem eforów) głosowanych później na

zgromadzeniu ludowym. Rada ta pełniła też funkcje trybunału najwyższej instancji.

Okres archaiczny (starożytna Grecja)

4

Kolegium pięciu eforów, którzy byli wybierani na jedną kadencję, miało bardzo szerokie uprawnienia. Egzekwowali

prawo we własnym zakresie, sprawowali nadzór nad agoge oraz kontrolowali królów, na których w szczególnych

przypadkach mogli nałożyć areszt. W czasie wypraw poza Spartę dwóch eforów zawsze towarzyszyło królowi.

Eforzy mieli za zadanie także kontaktowanie się ze światem zewnętrznym, przyjmowali posłów innych poleis.

Apella, czyli zgromadzenie ludowe stanowiła wąska grupa uprzywilejowanych obywateli Sparty, których określani

są Spartiatami, bądź homoioi. Zgromadzenie to decydowało o wojnie lub pokoju, wybierało członków geruzji oraz

eforów. Członkowie zgromadzenia głosowali nad ustawami przygotowanymi uprzednio przez geruzję.

Amfiktionia delficka

W okresie archaicznym Grecja północna miała o wiele większe znaczenie dla greckiej cywilizacji niż w okresie

klasycznym, w którym nie nadążyła za rozwojem kulturalnym i gospodarczym Jonów i Dorów - wiele jej części

zachowało ustrój rodowo-plemienny. Plemiona i poleis Grecji północnej skupiały się w amfiktionii, luźnym związku

przypominającym związek spartański, o celach bardziej religijnych niż politycznych. Związek ten nazywał się

Amfiktionią Delficką i skupiał się wokół świątyni Apollina w Delfach. Poza Amfiktionią Deflicką istniały w wielu

rejonach Grecji inne związki tego rodzaju, jak heksapolis dorycka skupiona wokół świątyni Apollina na Knidos czy

amfiktionia skupiona wokół świątyni Posejdona na położonej w Zatoce Sarońskiej wyspie Kalaureja.

Początkowo północnogecka amfiktionia skupiała się wokół świątyni Demeter w Anteli, dopiero później do

wielkiego znaczenia doszła wśród Greków wyrocznia delficka. Stopniowo się rozszerzając Amfiktionia objęła całą

północną Grecję, skupiając dwanaście plemion, z których każde miało po dwóch członków w zbierającej się dwa

razy do roku radzie Amfiktionii. Plemiona te to Fokejczycy (na których terytorium leżały Delfy), Dorowie,

Lokrowie, Tesalowie, Malijczycy, Aininowie, Dolopowie, Achajowie, Magneci, Perrajbowie, Eubejczycy i Beoci.

Amfiktionia nie miała dużego znaczenia politycznego, choć jej rada mogła zwrócić się do wszystkich członków z

prośbą o pomoc wojskową - jej główną rolą było łagodzenie konfliktów i ochrona wyroczni delfickiej. Państwa

amfiktionii jeśli toczyły ze sobą wojnę nie mogły zburzyć wrogiego miasta ani odciąć mu dopływu wody. Z obroną

świątyni delfickiej wiązały się tzw. "wojny święte" - w czasie pierwszej wojny świętej członkowie Amfiktionii

wspierani przez Ateny zburzyli ludne i bogate a zagrażające Delfom prastare miasto Krysa. Od tego czasu w

Amfiktionii Delfickiej uzyskali miejsce także Ateńczycy jako reprezentanci Jonów i Peloponezyjczycy jako

reprezentanci Dorów - wyrocznia delficka zyskała ogólnogreckie znaczenie religijne i polityczne, np. doradzając i w

pewnej mierze sterując procesem wielkiej kolonizacji. Na pamiątkę pierwszej wojny świętej odbywały się także co

cztery lata ogólnogreckie igrzyska pytyjskie, uznawane za drugie co do ważności po igrzyskach olimpijskich.

Filozofia

Początki filozofii sięgają końca VI w. p.n.e. Przeobrażenia jakie miały miejsce w świecie greckim w ciągu dwóch

wieków sprawiły, że ludzie zaczęli odczuwać potrzebę głębszej refleksji, nie tylko porządkującej zjawiska, ale

starającej się dać odpowiedź na pytania dotyczące istoty bytu.

Według legendy początek filozofii dało Siedmiu Mędrców, którzy byli raczej nauczycielami niż filozofami. Platon

zaliczał do nich: Talesa z Miletu, Pitakosa z Miteleny, Biasa z Priene, Solona z Aten, Chilona ze Sparty, Kleobolusa

z Lindos i Myzona z Chene. W większości byli to politycy, prawodawcy i myśliciele, którzy działali w latach 620 -

550 p.n.e. Przypisywane im myśli przynosiły praktyczne wskazówki lub normy postępowania oparte na mądrości

ludowej i życiowym doświadczeniu:

• "Trudno jest poznać samego siebie" - Tales

• "Znaj odpowiednią chwilę" - Pittakos

• "Kochaj rozsądek" - Bias

• "Nic ponad miarę" - Solon

Te "złote myśli" prowadziły do racjonalnego ujmowania życia i postępowania.

Okres archaiczny (starożytna Grecja)

5

Filozofowie przyrody

Greccy filozofowie przyrody poszukiwali pierwiastka z którego zbudowany jest świat.

Wprowadzenie

Początki filozofii greckiej osadzone są na ontologicznym pytaniu o podstawowy budulec świata- arché. Oto

wszystkie arché proponowane przez różne greckie światopoglądy: ogień, woda, ziemia, powietrze, liczba, atom,

nasiona, oraz teoria pięciu arché.

Woda

Tales z Miletu uważany jest za ojca filozofii greckiej we właściwym znaczeniu tego słowa. Jako pierwszy

sformułował pytanie o początek wszechrzeczy. Za przyczynę i podstawę wszelkiego istnienia przyjął wodę, która

według niego stanowiła równoważnik pramaterii. Światopogląd Talesa oparty był na podstawach materialistycznych.

Próby wyjaśnienia przyczynowości miały charakter rozumowy i laicki. Racje Talesa można udowodnić patrząc, na

to, że woda jest ludziom niezbędna do życia. Drugim dowodem jest stałe, nieskończone krążenie wody w

przyrodzie.

Powietrze

Arché w postaci było reprezentowane w filozofii greckiej przez dwóch filozofów: Anaksymandra, oraz jego ucznia

Anaksymenesa.

Bezkres powietrza

Następcą, a prawdopodobnie krewnym i uczniem Talesa, był Anaksymander (610 - 547 p.n.e.). Obok twórczości

filozoficznej uprawiał nauki stosowane. Wynalazł zegar słoneczny. Opracował pierwszą mapę świata z konturami

lądu i skonstruował planetarium. Był założycielem Apolonii, kolonii greckiej nad Morzem Czarnym. Tradycja

przypisuje mu autorstwo pierwszego greckiego traktatu filozoficznego pt. O naturze. Według niego prazasadą

(arche) była nieskończoność, bezkres powietrza, pierwiastek nieokreślony (apeiron).

Powietrze ograniczone

Trzecim przedstawicielem milezyjskiego środowiska filozoficznego był Anaksymenes (585 - 528 p.n.e.). Przyjmuje

się, że był uczniem i kontynuatorem dzieła Anaksymandra. Prowadził badania astronomiczne i meteorologiczne.

Wyrażał pogląd, że początkiem wszechrzeczy jest powietrze (aer).

Ogień

Heraklit utworzył dynamiczny światopogląd w którym arché jest ogień. To on powiedział pantha rei - wszystko

płynie. Ogień też płynie. Heraklit stworzył logiczną teorię krążenia ognia w przyrodzie. Materia powstaje z różnych

zagęszczeń owego ognia. Według tej teorii ogień spływa z górnych części wszechświata rozgęszczając się w wodę,

która potem znowu przemienia się w ogień, który zamienia się w dym, a ten w powietrze, które wędruje do górnych

partii wszechświata. Koło się zamyka.

Okres archaiczny (starożytna Grecja)

6

Ziemia

Ksenofanes za arché uznawał ziemię (a w części fragmentów także wodę), ale samo pojęcie arché rozumiał inaczej

niż jońscy filozofowie przyrody. Pisał:

"Z ziemi bowiem powstaje wszystko i wszystko w końcu obraca się w ziemię" (Diels-Kranz 21 B 27)

"Ziemią i wodą są bowiem wszystkie rzeczy, które rodzą się i rosną" (Diels-Kranz 21 B 29)

"Wszyscy zrodziliśmy się z ziemi i wody" (Diels-Kranz 21 B 33)

Wydaje się więc, że Ksenofanes nie rozumiał przez arché naczelnej zasady kosmosu i całej rzeczywistości, ale

jedynie byty ziemskie - to właśnie odróżnia jego koncepcję od koncepcji filozofów jońskich. Zarazem jednak

koncepcja ta wydaje się być różna od poglądów eleatów, gdyż trudno ją - mimo wysiłków uczonych - powiązać z

jego koncepcją niezmiennego Boga oraz mimo tego, że Ksenofanes zaprzeczał zmienności i ruchowi całego

kosmosu, wyraźnie nie zaprzeczał zmienności i ruchowi poszczególnych rzeczy w kosmosie, co jest skrajnie

odmienne od fizyki eleackiej. Mario Untersteiner w Senofane. Testimonianze e frammenti sądzi nawet, że koncepcja

zasady u Ksenofanesa jest po prostu nie w pełni przekształconą w filozoficzną mitologiczno-religijną koncepcją Gai,

ziemi-matki.

Liczby

Pitagorejczycy- uczniowie Pitagorasa opracowali swój własny pogląd na świat, w którym do wszystkiego przypisali

liczby. Liczbami były oznaczone między innymi uczucia lub czyjeś szczęście. Skonstruowali liczne zależności

liczbowe. Widzieli w liczbach nieparzystych element czegoś nieokreślonego, a w parzystych - element czegoś

określonego, zaś liczba jako synteza czegoś nieograniczonego w granicy może być elementem ograniczającym lub

determinującym.

Atom

W rozumieniu Demokryta z Abdery tak jak Heraklita świat jest dynamiczny. Istnieją nieustannie wirujące atomy i

pustka. Wszystko łącznie z duszą ludzką zbudowane jest z atomów. Najdelikatniejsze atomy tworzą właśnie ową

duszę, co znaczyło, że jest tak samo podatna rozkładowi jak ciało. Demokryt wierzył, że kształt i wygładzenie

powierzchni atomów ma decydujący wpływ na nie tylko rodzaj materii, ale i na takie cechy jak smak. Swoje poglądy

tłumaczył tak:

"Mamy kawałek sera, dzielimy go na pół, jeszcze raz, i jeszcze raz, aż w końcu mamy kawałek zbyt mały, aby dało się go
pokroić i to jest atom."

Okres archaiczny (starożytna Grecja)

7

Po tym przykładzie nie zdziwi nikogo to, że Demokryta nazywano śmiejącym się filozofem.

Zobacz więcej o filozofii przyrody w osobnym artykule: Filozofia przyrody

Historiografia

Tzw. "oświecenie greckie" które przyczyniło się do rozwoju w Jonii pierwszej europejskiej filozofii przyczyniło się

także do zapoczątkowania historiografii. Podobnie jak na polu filozofii, przejście między mitem a historią jest

stopniowe - w początkach filozofii następuje przejście od mitu kosmogonicznego do zaczątków naukowej wiedzy o

świecie, w początkach historiografii od mitu bohaterskiego i genealogicznego do pierwszych krytycznych ujęć

dziejów. Proces ten reprezentowany jest w dziele Hekatajosa z Miletu, Jończyka współczesnego Talesowi,

Anaksymandrowi i Anaksymenesowi. Hekatajos odzucał wiele mitologicznych przekazów o bogach i herosach

greckich - stało się to na skutek podróży do Egiptu, w czasie której uświadomił sobie dawność tego państwa i jego

kultury oraz sprzeczność, która zachodzi między pradawnością kultury ludzkiej tego kraju a przekonaniem Greków,

że epoka bohaterów i bogów minęła niedawno. Hekatajos sprzeczności te starał się wytłumaczyć przyjmując dla

poszczególnych mitów prymitywne racjonalizacje - np. mit o zejściu Heraklesa do podziemia i sprowadzeniu

stamtąd psa Cerbera tłumaczy w ten sposób, że Herakles tak naprawdę nie zszedł do podziemia , ale zabił wielkiego

węża z okolic Tajnaron nazywanego przez okoliczną ludność "psem podziemnym", a mit o przyniesieniu z dalekiej

Hiszpanii wołów Geriona w ten sposób, że Herakles tak naprawdę przyniósł je z pobliskiego Epiru. Hekatajos jest

także autorem mapy świata, drugiej po mapie Anaksymandra, na której się opierał, a która zawiera dokładny obraz

wybrzeży Morza Śródziemnego.

Przypisy

[1] Monety Greckie (http:/

/

www.

his.

uni.

torun.

pl/

wydzial/

studenci/

kolanaukowe/

kpa/

prace/

mongr.

htm)

Źródła i autorzy artykułu

8

Źródła i autorzy artykułu

Okres archaiczny (starożytna Grecja)  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=25197377  Autorzy: Adi, Aha0, Alfons6669, ArturM, Beau, Buldożer, EMeczKa, Fraximus,
Galileo01, Getoryk, Grimsson, Hurricane Joan, Jedyooo, Kacper Dębski, Kapik19, Laforgue, Maikking, Michal.sfinks, Mzopw, PMG, Paelius, PawełMM, Ponewor, Roo72, Silthor, Slaweks,
SolLuna, Spawnn, Tilia, Warionm, Wikipek, Wpedzich, 43 anonimowych edycji

Źródła, licencje i autorzy grafik

Plik:Coat of arms of Greece.svg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Coat_of_arms_of_Greece.svg  Licencja: Public Domain  Autorzy: User:Tonyjeff

Plik:Quote-alpha.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Quote-alpha.png  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Aotake, Sanguinez

Licencja

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
http:/

/

creativecommons.

org/

licenses/

by-sa/

3.

0/