– 157 –

Studia historyczno-wojskowe

Tom V

red. M. Nagielski, K. Bobiatyński i P. Gawron

Maciej Adam Pieńkowski

Wydział Nauk Historycznych i Społecznych

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Opinia szlachecka wobec wojska koronnego

w latach 1648-1655.

Stan badań oraz postulaty badawcze

Połowa XVII wieku przyniosła w Rzeczypospolitej poważne zmiany

ustrojowe, które miały objawić się w tzw. rządach sejmikowych

. Zmiany te,

jak postuluje część badaczy, doprowadziły do decentralizacji państwa oraz

przerzucenia procesu decyzyjnego z sejmu, czyli głównej instytucji życia

politycznego na instytucje samorządu szlacheckiego

. W historiografii do-

minuje pogląd, że zmiany te były niekorzystne dla państwa polsko-litew-

skiego oraz przyczyniły się do jego osłabienia, a nawet upadku

.

Okres zamknięty w ramach chronologicznych 648-655 cieszy się za-

interesowaniem badaczy nowożytnych. Rozmiar i zasięg rebelii kozackiej

Tezę taką postawił Adolf Pawiński w pracy Rządy sejmikowe w Polsce, 1572-1795: na tle

stosunków województw kujawskich, Warszawa 888.

A. Lityński, Samorząd szlachecki w Polsce XVII-XVIII wiek, KH, r. 99 (99), z. 4, s. 8.

Idem, Deputacje skarbowe województwa płockiego (1609-1652), KH, r. 9 (984), z. 4, s. 687;

J. Choińska-Mika, Między społeczeństwem szlacheckim a władzą. Problemy komunikacji spo-

łeczności lokalne-władza w epoce Jana Kazimierza, Warszawa 000, s. 76; S. Ochmann-Stani-

szewska, Od stabilizacji do kryzysu władzy królewskiej. Państwo Wazów, [w:] Między monar-

chą a demokracją. Studia z dziejów Polski XVI-XVIII wieku, red. A. Sucheni-Grabowska, M.

Żaryn, Warszawa 994, s. ; R. Rybarski, Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Ko

-

rybuta i Jana III, Warszawa 99, s. 506; T. Ciesielski, Sejm brzeski 1653 r. Studium z dziejów

Rzeczypospolitej w latach 1652-1653, Toruń 00, s. 58; M. Nagielski, Przeobrażenia w armii

koronnej w dobie walk z powstaniem B. Chmielnickiego (1648-1654), [w:] Między Zachodem

a Wschodem. Studia z dziejów Rzeczypospolitej w epoce nowożytnej, red. J. Staszewski, K. Mi-

kulski i J. Dumanowski, Toruń 00, s. 5; M. Nycz,

Geneza reform skarbowych Sejmu Nie-

mego: studium z dziejów skarbowo-wojskowych z lat 1697-1717, Poznań 98, s. 89.

– 158 –

Maciej Adam Pieńkowski

nazwanej przez historiografię powstaniem Chmielnickiego, stanowiły wy-

darzenie bezprecedensowe w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, będąc jed-

nocześnie dużym zaskoczeniem dla opinii szlacheckiej, aktywnie włączającej

się w kolejne interregnum

4

. Długoletnia wojna domowa na tle społecznym

i brak szybkiego rozwiązania tego problemu przyczyniły się do zmiany sy-

tuacji wewnętrznej państwa oraz sprowokowały najazdy sąsiadów. W 654

roku Państwo Moskiewskie – zainteresowane dalszym osłabieniem Rzeczy-

pospolitej – zaatakowało Wielkie Księstwo Litewskie i wysłało posiłki Ko-

zakom na Ukrainę.

Wobec ciągłego zagrożenia wojną, szlachta wykazywała w tym czasie

wzmożoną aktywność polityczną

5

. Daleko idący wysiłek finansowo-mobili-

zacyjny państwa

6

był konsekwencją forsowanych przez sejmiki i rządzących

propozycji uporania się z konfliktem przez przeprowadzenie reform skar-

bowych oraz organizacyjnych w armii. To właśnie na sejmikach, a później

na sejmach ścierały się różne opcje polityczne i najbardziej uwidaczniała się

walka opozycyjnych fakcji magnackich z dworem

7

.

Przedstawione ramy chronologiczne lat 648-655 nie budzą wątpli-

wości. Związane są z dwoma wydarzeniami: konwokacją po śmierci Wła-

dysława IV oraz sejmem z 655 roku. Data początkowa, czyli rok 648,

otwierający ciąg wydarzeń zwanych później powstaniem Chmielnickiego,

jest oczywista. Klęski armii koronnej wiosną i jesienią tego roku postawiły

przed rządzącymi zadanie odtworzenia wojska, które wymagało podjęcia

szybkich uchwał. Interregnum z 648 roku było z pewnością najtragiczniej-

szym z bezkrólewi wazowskich

8

. Cezurę końcową stanowi sejm 655 roku,

który odbył się tuż przed wybuchem kolejnej wojny ze Szwecją, zwanej „po-

topem”.

4

J. Dzięgielewski, Decydenci i ich odpowiedzialność za Rzeczpospolitą w końcu XVI i w XVII

wieku, [w:] idem, O ustroju, decydentach i dysydentach. Studia i szkice dziejów Pierwszej Rze-

czypospolitej, Kraków 0, s. 75.

5

Ibidem, s. 75; E. Opaliński, Kultura polityczna szlachty polskiej 1587-1652. System parla-

mentarny a społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 995, s. 44; Ł. Częścik, Sejm warszawski

1649/1650, Wrocław 978, s. 6.

6

Utrzymanie wojska koronnego oraz litewskiego do końca 655 roku kosztowało ponad

mln zł. Część województw ze względu na zniszczenia nie była w stanie płacić odpowied-

nich podatków: zob. J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII w., Warszawa 965,

s. 5.

7

S. Ochmann-Staniszewska, Sejm koronacyjny Jana Kazimierza 1649 roku, Warszawa 985, s.

-; W. Czapliński, Dwa sejmy w 1652 roku, Wrocław 955, s. 4-45.

8

E. Opaliński, Elekcje wazowskie w Polsce: stosunek szlachty do instytucji okresu bezkrólewia,

KH, r. 9 (985), z. , s. 56.

– 159 –

Opinia szlachecka wobec wojska koronnego w latach 1648-1655. Stan badań...

Prezentowana tematyka swoim zakresem terytorialnym obejmuje Koro-

nę z wyłączeniem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wynika to z faktu, że

materiał źródłowy, jakim dysponujemy dla Korony jest obfity, z tego powo-

du Litwa powinna stać się przedmiotem oddzielnych badań.

Podstawę źródłową dla wskazanej problematyki stanowi materiał rękopi-

śmienny, rozproszony po archiwach i bibliotekach polskich oraz zagranicz-

nych. Większość z nich znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych

w Warszawie, Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie, Wojewódzkim

Archiwum Państwowym w Gdańsku, Bibliotece Państwowej Akademii Nauk

w Kórniku, Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu, Bibliotece Zakładu Naro-

dowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Największą wartość przedstawia

dokumentacja sejmowa – uniwersały, postanowienia podejmowane przez

różnego rodzaju zgromadzenia, instrukcje dla posłów, znajdujące się m. in.

w księgach grodzkich, Tekach Rzymskich, Pawińskiego czy Naruszewicza

oraz rozproszone diariusze sejmowe. Bardzo cennym uzupełnieniem aktów

normatywnych stanowią nowiny i relacje z sejmów oraz sejmików. Ważną

częścią źródeł stanowi korespondencja prywatna senatorów oraz przywód-

ców szlacheckich, a także ich mowy. Oddzielną grupą źródeł są komputy

wojskowe, instrukcje dla posłów wojskowych, projekty budżetowe, projekty

finansowania wojska, rachunki skarbowe zawierające: wydatki skarbu na

rzecz wojska, koszty hiberny oraz utrzymania wojska. Część z tych doku-

mentów, łącznie z projektem reformy wojskowej przedłożonym na sejmie

przełomu lat 649-650, znajduje się w tzw. zespole Steinwehra w Bibliotece

Uniwersytetu Wrocławskiego. Wiele informacji zawierają też rozproszone

po bibliotekach i archiwach krajowych miscellanea

9

. Oddzielną kategorię

stanowią awiza i pisma ulotne

0

, czyli materiał „gazetowy” stanowiący naj-

cenniejsze źródło przy badaniu percepcji kampanii wśród współczesnych.

Znajdujące się w Haus-, Hof- und Staatsarchiv w Wiedniu oraz Geheimes

Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz w Berlinie relacje agentów habsbur-

skich i brandenburskich

, przebywających na ziemiach Rzeczypospolitej,

9

Również wydane drukiem przez J. Daneykowicza, Swada polska i łacińska albo Miscellanea

Oratorskie, Sejmowe, Weselne, Kancellaryjne, Listowne, Kaznodziejskie, Pogrzebowe, Staty-

styczne, Panegiryczne, Inskrypcyjne y inne różne, w Obom języku Prozą y Wierszem…, t. ,

Lublin 745.

0

zob. K. Zawadzki, Gazety ulotne polskie i Polski dotyczące XVI-XVIII wieku. Bibliografia, t.

I: 54-66, Wrocław 977-990;

idem, Początki prasy polskiej. Gazety ulotne i seryjne XVI-

XVIII wieku, Warszawa 00.

Korespondencja Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna częściowo została wydana drukiem:

zob. Urkunden und Actenstücke zur Geschichte Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Branden-

– 160 –

Maciej Adam Pieńkowski

mogą wnieść wiele cennych uwag odnośnie stanowiska państw ościennych,

zajmowanego wobec funkcjonowania wojska w Koronie. Nie można także

pominąć relacji zawartych w „Gazette de France”.

Badacze epoki staropolskiej zwracają uwagę na materiały rękopiśmien-

ne znajdujące się w archiwach białoruskich, rosyjskich oraz ukraińskich

.

Z naszego punktu widzenia istotne są lauda sejmikowe dotyczące ziem

ukrainnych. Księgi grodzkie żytomierskie i łuckie znajdujące się w Central-

nym Historycznym Archiwum Państwowym Ukrainy w Kijowie nie zostały

w pełni wykorzystane przez badaczy dla omawianego okresu. Należy rów-

nież wskazać, że Metryka Ruska nie zawiera żadnych przydatnych doku-

mentów, które mogłyby posłużyć do opracowywania wskazanego tematu

.

Wśród źródeł drukowanych przewodnią rolę odgrywają przede wszyst-

kim Volumina Legum

4

, akta i lauda sejmikowe

5

, pisma polityczne

6

, ko-

respondencja i uniwersały

7

, pamiętniki, księgi pamiętnicze, diariusze oraz

roczniki

8

. Część z tych materiałów została wydana w języku ukraińskim

burg, t. , 6, Berlin 864.

W. Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 99,

s. 8.

Metryka Ruska 1469-1673, oprac. H. Boriak, L. Demczenko i in., Kijów 00. Dla lat 648-

65 i 655 jest luka, z kolei dla lat 65-654 jest jedenaście dokumentów, ale dotyczą one

innej problematyki.

4

Volumina Legum , t. 4, wyd. J. Ohryzko, Sankt Petersburg 859.

5

AGZ, t. XXI: Lauda wiszeńskie 1648-1673, wyd. A. Prochaska, Lwów 9; AGZ, t. XXIV:

Lauda sejmikowe halickie 1575-1695, wyd. A. Prochaska, Lwów 9: Lauda sejmików ziemi

dobrzyńskiej, wyd. F. Kluczycki, „Acta historia res gestas Poloniae illustrantia”, t. 0, Kraków

887; Rządy sejmikowe w epoce królów elekcyjnych 1572-1795. Lauda i instrukcje 1572-1674,

t. , wyd. A. Pawiński,

Warszawa 888; Akta sejmikowe województwa krakowskiego, oprac.

A. Przyboś, t. , Kraków 95;

Akta sejmikowe ziemi chełmskiej 1572-1668, oprac. W. Bon-

dyra, H. Gmiterek, J. Ternes, Lublin 0; G. Lengnich,

Geschichte der preußischen Lande

Königlich-Polnischen Antheils, t. 7, Gdańsk 74.

Obecnie są opracowywane także źródła,

które obejmują lata 648-655, są to: akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego,

a także korespondencja hetmanów koronnych rodu Potockich herbu Pilawa i koresponden-

cja wojskowa hetmana Janusza Radziwiłła w latach 646-655.

6

Pisma polityczne do czasów panowania Jana Kazimierza Wazy, wyd. S. Ochmann-Stani-

szewska, t. : 648-660, Wrocław-Warszawa-Kraków 989.

7

Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641-1653, wyd. R. Pollak, Wrocław 957;

W. Kognowicki, Życie Sapiehów i listy od monarchów, t. , Wilno 79; Materyały dla historyi

Małej Rossyi. Listy i uniwersały za Jana Kazimierza od 1650 do 1660, wyd. P.K. Świdziński,

Kijów 85.

8

Michałowskiego Jakuba, wojskiego lubelskiego, a później kasztelana bieckiego księga pamięt-

nicza z dawnego rękopisma będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna, wyd. A. Z. Helcel,

Kraków 864; A.S. Radziwiłł, Pamiętnik do dziejów w Polsce, t. , Warszawa 980; M. Jemio-

łowski, Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648-1679), oprac. J. Dzięgielewski, Warszawa

000; A. Grabowski, Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, t. -, Kraków

– 161 –

Opinia szlachecka wobec wojska koronnego w latach 1648-1655. Stan badań...

i rosyjskim

9

.

Jak przedstawia się stan badań odnośnie wskazanego tematu? W latach

648-655 obradowało jedenaście sejmów, z których sześć doczekało się

odrębnego opracowania

0

. Wszystkie prace dotyczące sejmów poruszają

kwestię stosunku opinii szlacheckiej wobec armii, jednakże monografie te

dotykają wszystkich problemów, z jakimi borykała się wówczas Rzeczpospo-

lita. Z tego względu charakter podjętych w nich badań dał powierzchowny

obraz interesującego nas zagadnienia. Badacze nie wykorzystali także części

rękopisów, w tym nieocenionych dla historiografii diariuszy sejmowych

.

Należy zauważyć, że sejmy i zjazdy z okresu bezkrólewia po śmierci Wła-

dysława IV nie doczekały się oddzielnego opracowania monograficznego

.

Odrębnej pracy monograficznej nie posiada również sejm z roku 650, po-

przedzający kampanię berestecką

. Dotyczy to także dwóch sejmów z roku

654 oraz sejmu z 655 roku, co stanowi poważną lukę w polskiej historio-

grafii

4

. Sejmy te obradowały bowiem w okresie, kiedy Rzeczpospolita znaj-

845; Stanisława Oświęcimia Dyaryusz 1643-1651, wyd. W. Czermak, Kraków 907; Pa-

miętnik Jana Golliusza mieszczanina polskiego 1650-1653, wyd. J. Kallenbach, Kraków 89;

Stanisława Temberskiego roczniki 1647-1656, Scriptores Rerum Polonicarum, t. 6, wyd. W.

Czermak, Kraków 897; Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów, oprac. H. Lule-

wicz i A. Rachuba, Warszawa 00.

9

AЮЗР, t. 6, Киiв 869; Жерела до історїї України-Руси, t. : Акты на Хmмелнычыны:

1648-1658, wyd. М. Кордуба, Львів 9, t. 6: Дoнэcэниa pимckиx нuнциив пpo України:

1648-1657, wyd. С. Томашівський, Львів 99; Документы об освободительной войне

украинского народа, 1648-1654, wyd. A.Z. Baraboi i in., Киiв 965.

0

zob. przypisy wcześniejsze oraz T. Ciesielski, Sejm brzeski 1653 r. Studium z dziejów Rzeczy-

pospolitej w latach 1652-1653, Toruń 00.

A. Kersten, Hieronim Radziejowski. Studium władzy i opozycji, Warszawa 974, s. 68, 6.

Opracowany jest sejm elekcyjny, jednakże niezbyt dokładnie: zob. A.A. Witusik, Elekcja

Jana Kazimierza w 1648 roku, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F,

Nauki Filozoficzne i Humanistyczne”, t. 7, Lublin 965, s. 9-5; W. Kamiński,

Elekcja

Jana Kazimierza, „Sprawozdania z posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, nr

, Warszawa 99, a także odnośnie sejmu konwokacyjnego: zob. M.R. Drozdowski,

Wojna

czy pokój? – Sprawa kozacka na sejmie konwokacyjnym 1648 r., [w:] Od Zborowa do NATO

(1649-2009). Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich od XVI do XXI wieku. Monogra-

fia naukowa. Historia, red. M. Franz, K. Pietkiewicz, Toruń 008, s. 7-89.

S. Ochmann-Staniszewska i Z. Staniszewski w pracy opisującej funkcjonowanie sejmów

z czasów Jana Kazimierza umieścili także cenne, ale skrócone opisy przebiegu wszystkich

sejmów z lat 648-668, z pominięciem okresu bezkrólewia: zob. S. Ochmann-Staniszewska,

Z. Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo-doktry-

na-praktyka, t. , Wrocław 000 oraz J.S. Dąbrowski, Przed Beresteczkiem: elita Korony wobec

kozaczyzny na sejmie 1650 roku, KH, r. 06 (999), nr , s. 5-5.

4

zob. F. Mincer, Kwestie proceduralne na sejmach Polskich z lat 1653-1654, [w:] Uchwalanie

konstytucji na sejmach w XVI-XVII wieku, red. S. Ochmann, AUW, nr 477 (979), z. , s.

7-74; J. Leszczyński, Dwa ostatnie sejmy przed „potopem” szwedzkim w oczach dyplomaty

– 162 –

Maciej Adam Pieńkowski

dowała się w ciężkim położeniu wewnętrznym oraz międzynarodowym.

Nadal trwała wojna na Ukrainie, Moskwa zaatakowała w drugiej połowie

roku 654 Litwę, coraz bardziej realne stawało się uderzenie wojsk szwedz-

kich. W kraju trwała silna rywalizacja między obozem królewskim a fakcja-

mi magnackimi, które – jak twierdzą historycy – dążyły do detronizacji Jana

Kazimierza

5

. Kraj był wyniszczony, niektóre województwa nie były zdolne

do płacenia podatków, szerzyły się zarazy i epidemie

6

.

Autorzy monografii sejmikowych opinie i stanowiska szlachty wobec

spraw wojsk koronnych traktują marginalnie, skupiając swoją uwagę na

funkcjonowaniu szlacheckich zjazdów

7

. Warto jednak odnotować, że w kil-

ku artykułach naukowych znalazła swoje miejsce opinia sejmików koron-

nych wobec wojska koronnego

8

. Z kolei praca omawiająca skład i strukturę

senatu, pomocna jest jedynie w kwestiach związanych z identyfikacją człon-

ków senatu biorących udział w sejmach

9

.

Stosunkowo bogato przedstawiają się prace poświęcone działaniom

wojennym. Historycy wojskowości wiernie odtworzyli przebieg kampanii

wojennych, wskazując przy tym na problemy finansowo-organizacyjne

0

. Ze

cesarskiego Jana Christopha von Fragsteina, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, R. 0

(975), nr , s. 88-0, a także J.S. Dąbrowski,

Przed „Potopem”. Senatorowie koronni wobec

kozaczyzny i Ukrainy w latach 1654-1655, „Zeszyty Naukowe UJ. MCCLXII, Prace historycz-

ne”, z. 0, s. 87-99.

5

A. Kersten, Stefan Czarniecki (1599-1665), Warszawa 007, s. 98, T. Wasilewski, Ostatni

Waza na polskim tronie, Warszawa 984, s. 4-44.

6

T. Ciesielski, Sejm brzeski, s. 49; idem, Epidemia dżumy w latach 1652-1654 na terenach

Rzeczypospolitej, [w:] Człowiek i kościół w dziejach. Księga pamiątkowa dedykowana księdzu

profesorowi Kazimierzowi Doli z okazji 65 rocznicy urodzin, red. bp J. Kopec i ks. N. Widok,

Opole 999, s. 69-80.

7

M. Ujma, Sejmik lubelski 1572-1696, Warszawa 00; A. Filipczak-Kocur, Sejmik sieradzki

za Wazów (1587-1669), Opole 989; J. Choińska-Mika, Sejmiki mazowieckie w dobie Wa-

zów, Warszawa 998; Z. Trawicka, Sejmik województwa sandomierskiego w latach 1572-1696,

Kielce 985.

8

J. Dworzaczkowa, Sprawy wojska na sejmikach wielkopolskich w latach 1648-1668, [w:] Pax

et bellum, red. K. Olejnik, Poznań 99, s. 90-98; M. Talik, Stanowisko sejmików mało- i wiel-

kopolskich wobec spraw podatkowych w pierwszej i na początku drugiej połowy XVII w., AUW,

nr 504 (98), z. 4, s. 67-88.

9

J.S. Dąbrowski, Senat koronny za Jana Kazimierza, Warszawa 995.

0

Z najważniejszych pozycji dotyczącej tej tematyki można wymienić: J. Wimmer, Wojsko

polskie; idem, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach

1648-1655, SMHW, t. 5, Warszawa 960, W. Biernacki, Żółte Wody-Korsuń 1648, Warsza-

wa 004;

idem, Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach 1648-1649,

Zabrze 006; K. Śledziński,

Zbaraż 1649, Warszawa 005; D. Płowy, Od Konstantynowa do

Piławiec. Działania wojenne na ziemiach ukrainnych od czerwca do września 1648, Zabrze

0; R. Romański,

Beresteczko 1651, Warszawa 007; M. Domagała, Biała Cerkiew 23-25 IX

– 163 –

Opinia szlachecka wobec wojska koronnego w latach 1648-1655. Stan badań...

względu jednak na specjalistyczny opis dotyczący wojskowości, badacze ci

nie wykazali szerszego związku między tymi zagadnieniami, a procesami

politycznymi i prawno-ustrojowymi zachodzącymi w kraju.

Opinie i postawy szlachty wyrażane wobec wojska koronnego nie

znajdowały się więc dotychczas w sferze zainteresowań starszej i nowszej

historiografii. Jedynie Mirosław Nagielski przedstawił stosunek szlachty do

gwardii królewskiej, czyli cudzoziemców służących w autoramencie cudzo-

ziemskim w latach 6-668

.

Taki stan badań zachęca do podjęcia kwerend archiwalnych, które po-

zwoliłyby na wypełnienie powstałej luki w tak ważnym okresie dziejów Pol-

ski.

Jedną z istotnych kwestii staje się omówienie genezy tzw. reform kom-

putowych oraz ich istoty. Na reformy te, wprowadzone przez nadzwyczajny

sejm 65 roku, zwrócił uwagę Tomasz Ciesielski, podkreślając, że były one

daleko idące

. Niewątpliwe stanowią one obok liberum veto z pierwszego sej-

mu 65 roku ważną cezurę chronologiczną w dziejach I Rzeczypospolitej.

Sejm zdecydował bowiem, że sejmiki mogą zrezygnować z obligatoryjnego

obowiązku przekazywania pieniędzy do skarbu publicznego. Za pierwszy

kwartał służby żołd mieli wypłacać poborcy wojewódzcy, zaś w kolejnych

sejmiki miały same zdecydować, czy wpłacą pieniądze do podskarbiego czy

rozliczą się z wojskiem na własną rękę

. Ponadto odsunięto podskarbiego

wielkiego od wydawania asygnat skarbowych, przerzucając ten obowiązek

na kancelarię koronną

4

. Spotkało się to z protestem kanclerza wielkiego

koronnego Andrzeja Leszczyńskiego, który dostrzegał problemy, z jakimi

wiąże się nowy obowiązek

5

. Kancelaria poza wysyłaniem licznych legacji

na sejmiki, listów deliberacyjnych, listów przypowiednich musiała teraz wy-

1651, Zabrze 007; W.J. Długołęcki, Batoh 1652, Warszawa 995; T. Ciesielski, Od Batohu do

Żwańca. Wojna na Ukrainie, Podolu i o Mołdawię 1652 do 1653, Zabrze 008; idem, Armia

koronna w latach 1652-1653, cz. II: od Batohu do Żwańca, SMHW, t. 40, Białystok 00; M.

Nagielski, Armia koronna w latach 1652-1653, cz. I: od Beresteczka do Batohu, SMHW, t. 40,

Białystok 00, s. 5-47.

zob. M. Nagielski, Opinia szlachecka o gwardii królewskiej w latach 1632-1668, KH, r. 9

(985), nr , s. 549-576.

T. Ciesielski, Sejm brzeski, s. 4-4.

Ibidem, s. 4; „Obrona”, VL, t. 4, s. 67-68.

4

T. Ciesielski, Sejm brzeski, s. 4. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że J. Wimmer mylił się

twierdząc, że w 65 roku pozostawiono podskarbiemu możliwość wydawania asygnat do

ziem i województw. Konstytucja bowiem wyraźnie stwierdza przez asygnacje z Kancellaryi

naszej. Dopiero następny sejm przywrócił mu to prawo.

5

Ibidem, s. 4.

– 164 –

Maciej Adam Pieńkowski

dawać również asygnaty. Oznaczało to, że w gestii podskarbiego pozostaną

w zasadzie tylko tzw. prewenta ordynaryjne, czyli donatywa kupiecka, cła,

składne winne, a także pośrednia kontrola poprzez deputatów sejmowych

nad skarbem kwarcianym, który tylko w wyjątkowych sytuacjach był wpła-

cany nie do Rawy, lecz do podskarbiego

6

. Należy także podkreślić, że na

podatki sejmikowe nie miał on właściwie wpływu

7

.

Od wiosny 650 roku, zgodnie z uchwałą sejmu przełomu lat 649-650

prowadzano reorganizację armii

8

. Decyzją pierwszego sejmu 65 roku,

potwierdzoną przez drugi sejm tego samego roku, ostatecznie zlikwidowa-

no podział na wojska kwarciane oraz suplementowe, wprowadzając jedno-

lite organizacyjne wojsko komputowe

9

. Nie oznaczało to jednak likwidacji

skarbu kwarcianego, który został połączony z nową kwartą (od 67 roku)

i w całości miał być przeznaczony na artylerię

40

. Połączenie kwart zostało

potwierdzone na sejmie 658 roku, gdzie nakazano, aby nową kwartę prze-

znaczyć na artylerię, nie określono jednak, na jakie cele ma być wydawana

stara

4

. W praktyce pieniądze te przeznaczano na wojsko komputowe, co

stanowiło pomoc w regulowaniu żołdu, kiedy skarby wojewódzkie zalegały

z wypłatami. Kwarta „na armatę” była wydawana generałowi artylerii, który

składał rachunki bezpośrednio na sejmie z pominięciem podskarbiego

4

.

Lata 648-655 przyniosły także wyraźne zmiany w hibernie, uderzając

ponownie w podskarbiego i jednocześnie tworząc zalążek odrębnego skar-

bu wojskowego

4

. Przed rokiem 649 nie wydawano asygnat hibernowych,

hetmani natomiast rozkładali żołnierzy – pobierających świadczenia w na-

turze – na leża

44

. Zgodnie z uchwałami sejmu koronacyjnego z 649 roku,

hiberna miała być wybierana nie tylko w naturze, lecz również w pieniądzu,

asygnaty zaś do niej miał wydawać podskarbi

45

. Jednakże po roku 65 asy-

6

R. Rybarski, op. cit., s. 59.

7

Ibidem, s. 5, 67.

8

Przeprowadzano ją na podstawie skryptu oddanego do archiwum, z tego powodu konsty-

tucja w VL nie mówi nic konkretnego na ten temat.

9

S. Ochmann-Staniszewska, Z. Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej, t. , s. 4. Już po sejmie

przełomu lat 649-650 nie rozdzielano źródeł zapłaty na dwa rodzaje wojsk; zob. Ł. Częścik,

op. cit., s. 8.

40

S. Ochmann-Staniszewska, Z. Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej, t. , s. 4.

4

R. Rybarski, op. cit., s. 60.

4

S. Ochmann-Staniszewska, Z. Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej, t. , s. .

4

Samodzielny skarb wojskowy powstał w 77 roku na mocy uchwał Sejmu Niemego: zob.

R. Rybarski, op. cit., s. 6.

44

Ibidem, s. 5.

45

Ibidem, s. 7, 5; Prowiant wojsku naszemu, VL, t. 4, s. 8.

– 165 –

Opinia szlachecka wobec wojska koronnego w latach 1648-1655. Stan badań...

gnaty mieli wydawać już hetmani lub regimentarze, sejm miał powoływać

deputatów do hiberny, zaś jej administracja znalazła się w rękach wojska

46

.

W dotychczasowej historiografii spotykamy się ze stanowiskiem, według

którego reformy z 65 roku zostały przeprowadzone pod wpływem klęski

zadanej armii koronnej pod Batohem. Zaszłe tam wypadki wymusiły szybką

reakcję skutkującą odtworzeniem armii

47

, jednakże reformy, jakie wówczas

postanowiono, nie wynikały jedynie z działania pod wpływem chwili.

Skąd pomysł rezygnacji z centralnego aparatu skarbowego przy rozlicze-

niu wojska? Aby lepiej zrozumieć ten problem, należy się cofnąć do roku

65, czyli przygotowań do wojny ze Szwecją

48

. Po wojnie smoleńskiej, skarb

miał znaczne problemy z opłacaniem żołnierzy. Niezadowolone z przemar-

szu wojsk sejmiki, wysunęły propozycję bezpośredniego opłacania wojska

zaciąganego na planowaną kampanię w Prusach oraz Inflantach

49

. Stanowi-

sko to spotkało się z oburzeniem króla oraz hetmanów, którzy stwierdzili,

że jest to szkodliwa „nowinka”. Hetman wielki litewski Krzysztof Radziwiłł

złożył nawet protestację, twierdząc że zmiany te naruszają powagę urzędu

podskarbińskiego. Ostatecznie większość pieniędzy trafiła do skarbu pu-

blicznego

50

, ale pozostały dług wojska uregulowały województwa, co sta-

nowiło wówczas niewątpliwe precedens. W kolejnych latach sejmiki coraz

częściej postulowały tego rodzaju rozwiązania. Kiedy wybuchła w 648

roku rebelia na Ukrainie, sejmiki zwracały uwagę, by fundusze rozdziela-

no według taryfy z 65 roku. Pomysł zatem, aby zrezygnować z pośred-

nictwa podskarbiego wielkiego nie był nowy. Jeszcze zanim uregulowano

to prawnie, pojawiały się spory kompetencyjne między skarbowymi orga-

nami samorządowymi oraz centralnymi. Brakuje jednak wyczerpujących

opracowań, które po pierwsze omówiłyby działalność komisji do kontroli

rachunków podskarbiego oraz Trybunału Skarbowego, po drugie zaś prze-

śledziłyby proces przejmowania lub prób przejmowania części kompetencji

46

T. Ciesielski, Sejm brzeski, s. 4; idem, Od Batohu, s. 68; R. Rybarski, op. cit., s. ; Porządek

około zachowania żołnierza, VL, t. 4, s. 69-70.

47

T. Ciesielski, Od Batohu, s. 65.

48

Obszerna analiza tego zagadnienia: zob. M.A. Pieńkowski, Dyplomacja i wojna. Niedoszły

konflikt zbrojny Rzeczypospolitej ze Szwecją w 1635 roku, [w:] Studia nad staropolską sztuką

wojenną, red. Z. Hundert, t. , Oświęcim 0, s. 87-9.

49

A. Filipczak-Kocur, Skarbowość Rzeczypospolitej 1587-1648 : projekty, ustawy, realizacja,

Warszawa 006, s. 76-78. Przy czym autorka myli się twierdząc, że wojsko zaciągnięte

w 65 roku było powiatowe; zob. D. Kupisz,

Wojska powiatowe samorządów Małopolski

i Rusi Czerwonej w latach 1572-1717, Lublin 008, s. 4-4.

50

A. Filipczak-Kocur, Skarbowość Rzeczypospolitej, s. 84.

– 166 –

Maciej Adam Pieńkowski

podskarbiego i Trybunału przez samorządy

5

. Objawiało się to między inny-

mi w ograniczaniu władzy podskarbiego w zakresie kontroli poborców na

rzecz sejmików i Trybunału Skarbowego odnośnie karania retentorów

5

.

A. Pawiński w swojej pracy nie był w stanie wskazać daty powstania skar-

bu wojewódzkiego. Adam Lityński uważa, że pojawił się on po raz pierw-

szy w 65 roku w ziemi łomżyńskiej. W najnowszej historiografii brakuje

szerszych badań nad finansami Rzeczypospolitej po roku 648, który roz-

począł długoletnie i niszczące wojny. Anna Filipczak-Kocur podkreśla, że

prace naukowe powinny skarbowość polską drugiej połowy wieku XVII

umieścić w szerokim kontekście politycznym, ponadto zwraca także uwagę

na potrzebę porównania skarbowości Rzeczypospolitej z innymi państwa-

mi europejskimi

5

.

Wspominany już T. Ciesielski podnosi, że reformy komputowe wyni-

kały z nieufności szlachty wobec źle funkcjonującego aparatu skarbowego.

Z tak postawioną tezą z pewnością należy się zgodzić, jednak przyczyny

tej nieufności były głębsze i miały podstawy polityczne. Czy tylko szlach-

cie zależało na takim rozwiązaniu? W czasie debaty na drugim sejmie 65

roku, Małopolanie domagali się nie tylko rezygnacji z pośrednictwa skarbu,

ale nawet z kancelaryjnych listów przypowiednich(!). Sejmik proszowicki

był najbardziej radykalny w swych propozycjach, na co mógł mieć wpływ

opozycyjnie nastawiony do dworu Jerzy Sebastian Lubomirski

54

. Dlaczego

obóz królewski wyszedł z batalii sejmowej pokonany? Nie zależało mu na

powstrzymaniu zmian, czy też nie potrafił się im przeciwstawić? Może dwór

uważał, że są one korzystne? W końcu sprawą podatków miała się zajmo-

wać kancelaria, ona miała również przygotować projekt komputu wojska

55

.

Bezpośrednie odwołanie do sejmików mogło wydawać się atrakcyjniejszym

sposobem niż żmudne „ucieranie głosów” na sejmach.

Kryzys zaufania wobec podskarbiego wielkiego koronnego oraz re-

prezentowanego przez niego państwowego aparatu skarbowego, wiąże się

5

A. Lityński, Deputacje skarbowe, s. 699; S. Ochmann-Staniszewska, Z. Staniszewski, Sejm

Rzeczypospolitej, t. , s. 05.

5

M. Nycz, op. cit., s. 9. Zjawisko to nasiliło się w okresie konfederacji wojskowych z lat

66-66, kiedy część sejmików wprost stwierdzała, iż sprawy retentorów będą rozpatry-

wane przez sejmiki bez kierowania ich do Trybunału.

5

A. Filipczak-Kocur, Skarbowość Rzeczypospolitej lat 1587-1697: stan badań, źródła i postu-

laty, [w:] Studia z dziejów państwa i prawa polskiego, t. 8, red. J. Matuszewski, W. Witkowski,

Łódź 00, s. 4.

54

W. Czapliński, op. cit., s. 4.

55

T. Ciesielski, Sejm brzeski, s. 4.

– 167 –

Opinia szlachecka wobec wojska koronnego w latach 1648-1655. Stan badań...

przede wszystkim z Bogusławem Leszczyńskim. Jego działalność atakowa-

no, zarzucając mu nieudolność, czerpanie prywatnych korzyści przy wypła-

tach wojsku w 650 roku, bezprawną redukcję monety oraz spóźnianie się

z przedstawianiem rachunków na sejmach

56

. Pytaniem otwartym pozostaje

jednak, czy nieufność szlachty wobec podskarbiego odzwierciedlała jej sto-

sunek wobec urzędu i instytucji państwa, czy też dotyczyła osoby samego

Leszczyńskiego? W. Czapliński podkreśla, że za stosunkiem do podskar-

biego kryła się nieufność szlachty wobec króla. Stwierdza także, że tylko

te sejmiki, na których Leszczyńscy posiadali liczną klientelę, nie forsowały

niekorzystnych dla niego zmian prawnych

57

.

Repartycja żołdu dla wojska spotkała się z krytyką niektórych sejmików

przed sejmem 65 roku

58

. Również wojsko koronne na sejmie brzeskim

skarżyło się na nowy sposób rozliczania. Narzekano, że wymaga on wysy-

łania delegatów w odlegle rejony państwa

59

. W podobnym tonie wystąpił

także podczas wygłaszania wotów kasztelan lubelski Stanisław Firlej

60

. Pro-

pozycje te znalazły oddźwięk w konstytucji Zapłata woyskom koronnym,

starego i nowego zaciągu, w której nakazano, aby pieniądze zostały wpłacone

na komisję do zapłaty wojsku i do skarbu

6

, odchodząc tym samym od po-

przedniego sposobu rozliczania wojska bezpośrednio przez województwa.

Na drugim sejmie 654 roku utrzymano ten sposób rozliczania, ponownie

nakazując, aby poborcy zwozili je do Lwowa, gdzie miały być rozdzielone

wojsku przez podskarbiego oraz deputatów sejmowych

6

. R. Rybarski mylił

się zatem twierdząc, że od połowy wieku XVII podskarbi został definityw-

nie odsunięty od rozdzielania funduszy na wojsko

6

. Nawet w przypadku re-

partycji, podskarbi na podstawie abjurat wydawał asygnaty wojsku, kierując

je po odbiór bezpośrednio do sejmików.

Repartycja wojska uchwalona na drugim sejmie 65 roku, to z pew-

nością dowód wspierający tezę o rządach sejmikowych. Decyzja ta, pre-

56

W. Dworzaczek, Bogusław Leszczyński, PSB, t. 7, 97, s. 08; W. Czapliński, op. cit., s.

7, 88; A. Filipczak-Kocur, Rola podskarbiostwa w karierze magnackiej (od schyłku XVI w. do

końca panowania Jana III Sobieskiego), [w:] Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku,

red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Białystok 00, s. 76-79.

57

W. Czapliński, op. cit., s. 57, 88.

58

T. Ciesielski, Sejm brzeski, s. 99.

59

Pomimo tego, że konstytucja nakazywała przebywać komisarzom wojewódzkim przy woj-

sku.

60

Ibidem, s. 4, 75.

6

Ibidem, s. 96, .

6

Zapłata wojsku, VL, t. 4, s. 04.

6

R. Rybarski, op. cit., s. 5.

– 168 –

Maciej Adam Pieńkowski

cedensowa w swej istocie, wyraźnie decentralizowała aparat skarbowy,

zwiększając władzę samorządu terytorialnego. Jednakże – jak wskazaliśmy

– rozwiązanie to okazało się nietrwałe. Fakt przyporządkowania chorągwi

do opłacania przez ziemie i województwa nie oznaczał, że pieniądze te będą

bezpośrednio wypłacać skarby wojewódzkie, bowiem mogły one także tra-

fić do skarbu centralnego. Rozdzielanie pieniędzy na podstawie możliwości

podatkowych poszczególnych województw było rozwiązaniem starym, róż-

nica polegała na tym, że w 65 roku prawnie usankcjonowano, że sejmi-

ki nie muszą wpłacać pieniędzy do skarbu. Ponadto sejmy nadal nakładały

mocą konstytucji podatki państwowe.

W kolejnych dziesięcioleciach trwała dyskusja nad sposobem rozlicza-

nia pieniędzy na wojsko. W latach 667-67 funkcjonował system reparty-

cji, zaś od 67 do 679 przywrócono wpłacanie pieniędzy do skarbu cen-

tralnego. W publicystyce politycznej z tego okresu pogląd na ten problem

wyraził Andrzej Maksymilian Fredro. W swoim projekcie Wojsku Rzeczy-

pospolitej czyli po powiatach, czyli z pospolitego skarbu pożyteczniejsza jest

płaca stwierdził, że rozliczanie wojska bezpośrednio przez sejmiki jest szko-

dliwe

64

. Wydaje się, że jego pogląd miał wpływ – obok zagrożenia turec-

kiego – na postanowienia sejmu 67 roku. Fredro był bowiem aktywnym

uczestnikiem sejmików oraz sejmów, część opinii publicznej liczyła się z je-

go zdaniem

65

. Po 679 roku ponownie wprowadzono poprzednie rozwiąza-

nie, zostając przy nim do 77 roku, kiedy Sejm Niemy uchwalił Regulamin

punktualnej płacy tworząc jednolity skarb wojskowy, którego administracja

znalazła się w rękach żołnierzy

66

.

Ważnym zagadnieniem w naszych przyszłych rozważaniach, jest okre-

ślenie miejsca wojska w życiu politycznym oraz wywieranie przez nie

wpływu na instytucje państwa. Żołnierze nie mogli brać udziału w życiu

politycznym, jednakże rościli sobie prawo do stania się czwartym stanem

sejmującym w Rzeczypospolitej

67

. Dotyczyło to szczególnie wojsk narodo-

wego autoramentu gdzie służyła szlachta, i co istotne powiązana nierzadko

rodzinnie z osobami piastującymi urzędy ziemskie lub centralne. Armia

64

Idem, Andrzej Maksymilian Fredro jako projektodawca reform wojskowych, [w:] O napra-

wę Rzeczypospolitej XVII-XVIII wieku. Prace ofiarowane Władysławowi Czaplińskiemu w 60.

rocznicę urodzin, red. J. A. Gierowski, Warszawa 965, s. .

65

Ibidem, s. 4.

66

J. Wimmer, Wojsko polskie, s. 55.

67

J. Urwanowicz, Między tronem a opozycją. Wojsko wobec władzy królewskiej w wieku XVII,

[w:] Faworyci i opozycjoniści. Król a elity polityczne w Rzeczypospolitej XV-XVIII wieku, red.

M. Markiewicz, R. Skowron, s. 89-9.

– 169 –

Opinia szlachecka wobec wojska koronnego w latach 1648-1655. Stan badań...

mogła przerodzić się w istotną formę nacisku na instytucje państwa oraz sa-

morząd terytorialny. Mogła też zostać wykorzystana do walki między opo-

zycją a dworem i w konsekwencji przyczyniać się do wzmacniania funkcjo-

nowania czynników pozasystemowych, prowadzących do dekompozycji

ustrojowej kraju

68

. Wojsko koronne i kryjące się za nim stronnictwa mogły

w różny sposób wywierać presję na opinię publiczną. Naciski te można było

wywierać przede wszystkim poprzez wysyłanie delegowanych przez hetma-

nów, regimentarzy bądź koła wojskowe żołnierzy na sejm i sejmiki, branie

udziału w sejmikach przez żołnierzy urlopowanych z armii czy też grabieże,

które stanowiły najlepszy sposób na zmuszenie do uległości politycznych

oponentów.

Apogeum roli armii w Rzeczypospolitej przypada na lata 60 XVII wieku,

jednakże już na sejmie przełomu lat 649-650 dwór postarał się wykorzy-

stać presję wojska, aby skłonić izbę poselską do większej uległości

69

. Wojskowi

przeforsowali wszystkie swoje postulaty grożąc konfederacją

70

. W latach na-

stępnych armia koronna próbowała wziąć aktywny udział w walce politycz-

nej między stronnictwami

7

.

Wyrażamy potrzebę zwrócenia uwagi na rolę wojska koronnego w obie-

gu informacji i propagandzie. Zanegowana teza o posiadanym monopolu

w zakresie propagandy przez dwór królewski oraz informacji przez opo-

zycję, postawiła badaczy przed wyzwaniem uwypuklenia tego zagadnienia

w obrębie działalności kampanii sejmikowo-sejmowej, gdzie ścierały się

opozycyjne fakcje magnackie z obozem królewskim

7

. Z tego powodu waż-

nym wątkiem musi być zbadanie prywatnej korespondencji między głów-

nymi opozycjonistami i zwolennikami dworu oraz różnego rodzaju pism

i panegiryków, kolportowanych wśród uczestników zjazdów szlacheckich.

Interesującą kwestią jest spór między szlachtą a duchowieństwem o hi-

bernę oraz ponoszone wydatki na obronność państwa. Sprawa ta przewijała

się przez wszystkie sejmy i stanowiła kwestię istotną dla obu stron. Szlach-

ta bowiem uważała, że Kościół ponosi zbyt mały ciężar na rzecz wojny

7

.

68

E. Opaliński, Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587–1652. System parlamen-

tarny a społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 995, s. 57-58; J. Choińska-Mika, Między

społeczeństwem, s. 8.

69

Cyt. za.: Ł. Częścik, op. cit., s. 46.

70

Ibidem, s. 9-94.

7

A. Kersten, Stefan Czarniecki, s. 97.

7

R. Lolo, Rzeczpospolita wobec wojny 30-letniej. Opinie i stanowiska szlachty polskiej, Pułtusk

00, s. 5; E. Opaliński,

Kultura polityczna, s. 6-64.

7

H. Karbownik, Obciążenia stanu duchownego w Polsce na rzecz państwa od połowy XVII w.

– 170 –

Maciej Adam Pieńkowski

Ostatecznie sejmy omawianego okresu nałożyły na dobra kościelne znaczne

obciążenia pieniężne. W roku 649 wynosiły one zł z łana, jednak już dwa

lata później wzrosły do 0 zł

74

. Warto zwrócić uwagę, że powyższe zagadnie-

nie rzadko poruszano w polskiej historiografii, a niewątpliwe stanowiło ono

element ogólnych żądań szlacheckich

75

.

Wartym uwagi problemem jest sprawa reformy urzędu hetmańskiego

76

.

Część szlachty domagała się, aby znieść dożywotność buławy i nadawać ją

na czas określony, a także, aby hetmani składali przysięgę

77

. Sytuacja, w ja-

kiej znalazło się państwo, sprzyjała tego rodzaju tendencjom. Kwestia ta była

podnoszona na sejmikach oraz sejmach, nie doczekała się jednak realizacji.

Wydaje się, że najdogodniejszym momentem były lata 648-650, kiedy

hetmani przebywali w niewoli oraz rok 65, w którym wakowała zarówno

buława wielka, jak i polna. Król jednak nie zdecydował się na poparcie tych

zmian. Buławę polną nadał wówczas Stanisławowi Potockiemu, wielką za-

trzymał w swoim ręku, co zwiększyło jego władzę nad wojskiem, jednakże

tylko tymczasowo. Problem ten znalazł odzwierciedlenie na obradach sejmu

w 65 roku, podczas którego domagano się oddania buławy wielkiej. Jan

Kazimierz stanowczo odmawiał jednak załatwienia tego postulatu. Zgodzo-

no się ostatecznie na kompromis, przyznając hetmanowi polnemu władzę

odpowiadającą prerogatywom wielkiego

78

.

Na pierwszym sejmie 654 roku opozycja ponownie silnie domagała się

nadania buławy wielkiej, mocno także akcentowano sprawę hetmańskiej

przysięgi

79

. Sejm ten nie postanowił nic w tych sprawach, bowiem został

zerwany

80

. Monarcha jednak został zmuszony na drugim sejmie 654 roku

nadać buławę wielką Potockiemu, zaś polną Stanisławowi Lanckorońskie-

mu

8

. Również i tym razem w izbie ważne miejsce w debacie zajęła kwestia

przysięgi hetmańskiej

8

. Franciszek Mincer zwraca uwagę, że nawet na sej-

do 1795 r., Lublin 984, s. 7.

74

R. Rybarski, op. cit., s. 8.

75

Ł. Częścik, op. cit., s. 45; W. Czapliński, op. cit., s. 59; R. Rybarski, op. cit., s. 45.

76

Nie ma odrębnego całościowego opracowania tego zagadnienia.

77

W. Czapliński, op. cit., s. 59; J. Leszczyński, Projekt reformy państwa polskiego na sejmie ko-

ronacyjnym w 1649 r., [w:] O naprawę Rzeczypospolitej XVII-XVIII w. Prace ofiarowane Wła-

dysławowi Czaplińskiemu w 60. rocznicę urodzin., red. J. Gierowski, Warszawa 965, s. 94.

78

T. Ciesielski, Sejm brzeski, s. 6-68.

79

F. Mincer, O sprawie przysięgi hetmańskiej na pierwszym sejmie 1654r., [w:] O naprawę, s.

5-6; S. Ochmann-Staniszewska,

Sejmy Rzeczypospolitej, t. , s. 7-74, 9-9.

80

Ibidem, s. 98.

8

Ibidem, s. 09.

8

Ibidem, s. ; eadem, Sprawa przysięgi hetmańskiej na drugim sejmie 1654 r., „Śląski Kwar-

– 171 –

Opinia szlachecka wobec wojska koronnego w latach 1648-1655. Stan badań...

mikach przychylnych królowi reforma urzędu hetmańskiego była skutecz-

nie torpedowana przez magnatów

8

.

Pomimo żądań szlacheckich władza hetmańska nie została ograniczona.

Co więcej, wzmocniona reformami komputowymi, te bowiem oddawały do

jej dyspozycji asygnaty z hiberny. Mogły one stać się poważnym narzędziem

walki politycznej dla hetmanów, bowiem dzięki asygnatom stworzono im

możliwość nierozdawania hiberny oddziałom związanym z ich oponentami

politycznymi oraz kierowania jednostek do ziem i województw, które for-

sowały niekorzystne dla hetmana zmiany prawno-ustrojowe. Czy szlachec-

ka opinia zwracała uwagę na te niebezpieczeństwa? Niejednokrotnie przy

kampaniach sejmikowo-sejmowych zwolennicy obozu królewskiego wysu-

wali argument, że ograniczenie władzy hetmańskiej równocześnie rozszerza

wolności szlacheckie lub że władza hetmańska zagraża wolnościom

84

.

W naszych rozważaniach ważne miejsce zajmie sprawa stosunku szlach-

ty wobec służby wojskowej. Chcemy zwrócić także uwagę na kwestie po-

działu wojska na autoramenty oraz ocenę polityki kadrowej w armii.

Na lata 50-te XVII w. przypada rozbudowa autoramentu cudzoziemskie-

go w armii koronnej. Król Jan Kazimierz faktycznie faworyzował ten typ

zaciągu, pozbawionego w większym stopniu żywiołu szlacheckiego od au-

toramentu narodowego, a w konsekwencji bardziej regalistycznego oraz od-

porniejszego na wpływy opozycji. Nierzadko także etat wojska koronnego

uchwalony na sejmie był później bezprawnie zmieniany i powiększany wła-

śnie o zaciąg cudzoziemski

85

. Postępowanie to znajdowało także oddźwięk

w przypadku polityki kadrowej, czego najlepszym przykładem jest miano-

wanie Bogusława Radziwiłła generałem gwardii

86

. Najprawdopodobniej

Jan Kazimierz chciał jak największą ilość chorągwi koronnych wyjąć spod

komendy hetmanów i tym samym wzmocnić swoją władzę nad wojskiem.

Trudno jednak wyciągać w tym miejscu daleko idące wnioski, bowiem

brakuje publikacji poruszających temat polityki kadrowej Jana Kazimierza

w odniesieniu do autoramentu narodowego

87

.

talnik Historyczny Sobótka”, R. 4 (996), nr -, s. 85-9.

8

F. Mincer, op. cit., s. 7.

84

Ibidem, s. 7, 9.

85

Problem ten dla czasów Władysława IV w kontekście opinii szlacheckiej poruszył Edward

Opaliński, zob. E. Opaliński, Kultura polityczna, s. 48-5.

86

zob. Ł. Dryblak, Bogusław Radziwiłł jako generał gwardii JKMści 1649-1655, „Teka Histo-

ryka”, z. 45 (0), s. 85-.

87

Dla autoramentu cudzoziemskiego, w szczególności gwardii: zob. M. Nagielski, Liczebność

i organizacja gwardii przybocznej i komputowej za ostatniego Wazy (1648-1668), Warszawa

– 172 –

Maciej Adam Pieńkowski

Opinia szlachecka krytykowała te praktyki. Stosunek ten miał być od-

zwierciedleniem ogólnej niechęci do wszystkiego co obce. Ponadto miał

on wyrażać obawy przed wzmocnieniem władzy królewskiej i prowadzić

do osłabienia autorytetu monarchy w narodzie szlacheckim

88

. M. Nagiel-

ski poruszył przy tym ciekawy problem, że opinia szlachecka nie atakowała

z takim zapałem armii magnackich jak własnego króla

89

. Naszym zdaniem

istotną kwestię stanowi również fakt, że szlachta widziała w wojskach typu

cudzoziemskiego formacje zabierające potencjalne etaty żołnierskie dla sy-

nów szlacheckich – co często pomija się w opracowaniach. Inna sprawa,

że kadra oficerska autoramentu cudzoziemskiego dopuszczała się licznych

nadużyć skarbowych, zaś jednostki tego typu były zdecydowanie droższe

w utrzymaniu, a poza tym grabiły i plądrowały na szeroką skalę

90

.

Uwzględnienie czynników, które potęgowały zniszczenia wojenne, jak

klęski nieurodzaju, zarazy oraz swawola żołnierska pozwoliłoby lepiej zro-

zumieć sytuację poszczególnych ziem – wpływającą na niezdolność podat-

kową dotkniętych nimi województw

9

. Warto w tym miejscu zastanowić

się, czy propozycje szlacheckie dotyczące zmian w organizacji i sposobach

finansowania armii pomagały poskromić grabieże popełniane przez żołnie-

rzy na ludności cywilnej?

9

Wiąże się to także z próbą znalezienia odpowie-

dzi, czy faktycznie stan szlachecki przerzucał odpowiedzialność za grabieże

na autorament cudzoziemski? Ze względu na obfitość materiału źródłowe-

go należałoby zbadać ten problem w oparciu jedynie o przykłady. Posłużyć

temu mogłoby województwo bezpośrednio dotknięte walkami (ruskie) oraz

oddalone od teatru działań wojennych (mazowieckie).

Problem grabieży wydaje się szczególnie dla nas interesujący z punktu

widzenia ziem ukraińskich. W historiografii podkreśla się, że wyprawy z lat

65-655 miały charakter karny i w ujęciu strategicznym nie przyniosły

989.

88

Idem, Opinia o gwardii, s. 549-554.

89

Ibidem, s. 559.

90

W tym kontekście, zob. M. Nagielski, Liczebność i organizacja; T. Srogosz, Żołnierz swawol-

ny. Z dziejów i obyczajów armii koronnej w XVII wieku, Warszawa 00. Autor pracy o żoł-

nierzu swawolnym podjął się badań w odniesieniu do dwóch województw, co nie wyczerpuje

przedmiotu badań i nie pozwala na wysunięcie zbyt daleko idących wniosków, aczkolwiek

stanowi dostrzegalny wkład w problematykę.

9

T. Ciesielski, Sejm brzeski, s. 46-5.

9

T. Szul-Skjoeldkrona, Dyscyplina i morale armii koronnej w okresie pomiędzy Piławcami

a kampanią Zborowską 1649 r., [w:] Staropolska sztuka wojenna XVI-XVII wieku, red. M.

Nagielski, Warszawa 00, s. 0-5; T. Ciesielski,

Sejm brzeski, s. 48-49.

– 173 –

Opinia szlachecka wobec wojska koronnego w latach 1648-1655. Stan badań...

żadnych wymiernych korzyści

9

. Ponadto zwraca się uwagę na wyjątkowo

brutalne, pacyfikacyjne postępowanie wojska koronnego. W tym kontek-

ście ciekawym problemem jest postawa szlachty ukraińskiej wobec wojska

koronnego. Należy także wyraźnie podkreślić, że w polskiej historiografii

w dalszym ciągu nie pojawiła się praca dotycząca postaw szlachty ukraiń-

skiej (a nawet polskiej) w dobie walk z rebelią Chmielnickiego.

Działania armii koronnej w latach 648-655 odbywały się przede

wszystkim na ukraińskim teatrze działań wojennych, z wyjątkiem 65

roku, gdy część wojsk polskich wysłano do Mołdawii

94

oraz roku 654,

w którym posiłkowy korpus wojska koronnego walczył w Wielkim Księ-

stwie Litewskim

95

. W związku z tym nie można pominąć kwestii, jak sze-

rokie kręgi opinii szlacheckiej zapatrywały się na słuszność oraz celowość

dalszego prowadzenia wojny z Kozaczyzną oraz jak ustosunkowały się do

potrzeby udzielania zbrojnej pomocy Litwie.

Tematyka dotycząca opinii szlacheckich wobec wojska koronnego po-

winna mieć zatem ujęcie problemowe, ukierunkowane na porównanie

opinii sejmików, debat sejmowych i obiegu informacji. Dzięki temu będzie

można zaobserwować zachodzące zmiany w opinii szlacheckiej, co nie jest

możliwe w przypadku monografii dotyczących pojedynczych sejmów i sej-

mików. Takie ujęcie pozwoliłoby na poszukanie odpowiedzi na zasadnicze

pytania: czy proponowane reformy wojska i jego finansowania były świado-

mym dążeniem obywateli do zmian systemowo-ustrojowych? Jak szlach-

ta oraz elita władzy postrzegała sytuacją finansowo-organizacyjną wojska

oraz przebieg działań wojennych? Jakie miejsce armia zajmowała w debacie

publicznej? Czy opinie szlacheckie wyrażane na sejmikach i sejmach od-

zwierciedlały jeszcze samodzielne stanowisko obywateli? I w końcu kto był

inspiratorem wprowadzanych zmian prawno-ustrojowych: obóz królewski,

średnia szlachta czy opozycyjne fakcje magnackie? A może – jak chciał W.

Czapliński – na sejm szła magnateria i szlachta w jedynym szeregu przeciw

9

Wyprawa wiosenna Czarnieckiego w 65 roku oraz kampania wiosenna 654 oraz zimo-

wo-wiosenna 654-655. O przebiegu działań wojennych: zob. T. Ciesielski,

Sejm brzeski,

s. 65-7,

idem, Od Batohu, s. 79-5; A. Kersten, Stefan Czarniecki, s. 5-47; R. Babka,

Kampania ochmatowska 1654-1655, cz. SMHW, t. 4, Białystok 007, s. 77-07; idem,

Kampania ochmatowska 1654-1655, cz. , SMHW, t. 45, Białystok 008, s. 40-70.

94

zob. D. Milewski, Rywalizacja polsko-kozacka o Mołdawię w dobie powstania Bohdana

Chmielnickiego (1648-1653), Zabrze 0, s. 90-88; idem, Wyprawa na Suczawę 1653, Za-

brze 007.

95

zob. K. Bobiatyński, Działania posiłkowego korpusu koronnego na terenie Wielkiego Księ-

stwa Litewskiego w latach 1654-1655, SMHW, t. 4, Białystok 004, s. 6-8.

– 174 –

Maciej Adam Pieńkowski

rządowi

96

.

Istotnym elementem jest odtworzenie opinii wyrażanych przez sejmiki

przed kolejnym z sejmów. Ważne jest wskazanie różnic w zajmowanych sta-

nowiskach, o ile takie pojawiały się. Wobec tego należy zastanowić się, czy

sejmiki zajęły różne postawy, czym były one podyktowane oraz czy wyraża-

ły one partykularyzm dzielnicowy?

Kolejny etap to omówienie przebiegu samych sejmów oraz podjętych

przez nie postanowień. Odtworzenie postaw senatorów, ministrów, posłów

poszczególnych ziem i województw, propozycji oraz żądań posłów woj-

skowych delegowanych na sejmy. Uzupełnieniem tych rozważań stanowi

prezentacja opinii i stanowisk poszczególnych sejmików relacyjnych, które

ustosunkowywały się wobec uchwał sejmowych lub ich braku.

Zmiany prawno-ustrojowe zachodzące w Rzeczypospolitej w latach

648-655 coraz wyraźniej zmieniały funkcjonowanie ustroju, przesuwając

rozstrzyganie spraw istotnych dla funkcjonowania państwa poza instytu-

cje do tego powołane. Modyfikacje te uderzały zatem w organy centralne,

przede wszystkim osłabiały króla oraz sejm, będący gwarantem politycznej

podmiotowości szlachty. Główną przyczyną tego stanu był wzrost znaczenia

fakcji magnackich, które dążyły do przeniesienia ośrodków decyzyjnych, aby

w ten sposób uzyskać większy wpływ na politykę państwa. Decentralizacja

ta według Michała Nycza wynikała po prostu z „zachłanności szlachty”

97

,

co zresztą do dzisiaj jest chętnie powtarzane przez niektórych badaczy. Jak

jednak twierdzi A. Lityński, szlachta chciała przerzucić odpowiedzialność

za państwo na sejmiki, bowiem centralne instytucje państwa były zmono-

polizowane przez magnaterię

98

. Jolanta Choińska-Mika podkreśla z kolei, że

szlachta w tym okresie nadal posiadała dużą świadomość polityczną

99

, zaś

sejmiki podkreślały najważniejszą rolę sejmu w systemie ustrojowym Rze-

czypospolitej. W laudach oraz poselskich instrukcjach poruszano problemy

ogólnopaństwowe

00

.

Historycy wojskowości wskazują natomiast, że zmiany prawno-ustro-

jowo zmierzające w tym kierunku zwiększały dystans między armiami

zachodnioeuropejskimi a wojskiem polsko-litewskim, na niekorzyść tego

96

Cyt. za: W. Czapliński, op. cit., s. 60.

97

M. Nycz, op. cit., s. 9.

98

A. Lityński, Samorząd szlachecki w Polsce XVII-XVIII wieku, KH, r. 99 (99), z. 4, s. 8; J.

Choińska-Mika, Między społeczeństwem, s. 79.

99

J. Choińska-Mika, op. cit., s. 80.

00

Ibidem, s. 76.

– 175 –

Opinia szlachecka wobec wojska koronnego w latach 1648-1655. Stan badań...

ostatniego. Jedynie dzięki silnej władzy wykonawczej można było utrzymać

sprawną oraz skuteczną armię

0

.

W omawianych latach najważniejszym problem stanowiło zagrożenie

wojenne, dlatego uwaga obywateli oraz decydentów skupiała się właśnie

na armii. Kampanie lat 648-649, 65, a później żwaniecka uwidoczni-

ły znaczny kryzys, dotyczący organizacji wojska, jego dyscypliny i morale.

Jeszcze gorzej było w kolejnych latach 654-655. Jak wynika z badań nad

sejmami oraz sejmikami obywatele szlacheccy wykazywali wiele zaintereso-

wania sprawami wojskowymi

0

. W historiografii polskiej przeważa jednak

pogląd, że szlachta nie dbała w sposób należyty o potrzeby wojska. Badacze

podkreślają, że pomimo wyraźnego dostrzegania problemów armii i odno-

szenia się do niej z szacunkiem, jej dezyderaty nie znajdowały odpowied-

niego odzwierciedlenia w uchwałach sejmowych

0

.

Rola wojska i skarbu, szczególnie w okresie wojen, stanowi jedną z naj-

ważniejszych funkcji organizmu państwowego. Warto zatem zastanowić się

nad miejscem tych funkcji w procesie zachodzących zmian ustrojowych

w Rzeczypospolitej oraz stosunku do nich opinii szlacheckiej. Pozwoliłoby

to lepiej zrozumieć zachodzący proces dekompozycyjny systemu politycz-

nego Rzeczypospolitej

04

.

Działalność szlachty w latach 648-655, a więc w okresie niezwykle

trudnym, będącym sprawdzianem dla rządzących, obfitowała w projekty

i przyniosła zmiany, które przetrwały do sejmów XVIII wieku, wywierając

znaczny wpływ na przemiany prawno-ustrojowe zachodzące w państwie

polsko-litewskim.

Prac naukowych, które bezpośrednio poruszałyby stosunek społeczeń-

stwa szlacheckiego wobec własnego żołnierza, w zasadzie nie posiadamy

05

.

Tym bardziej więc, istnieje potrzeba przeprowadzenia badań nad omawia-

nymi w niniejszym artykule zagadnieniami.

0

M. Nagielski, Przeobrażenia w armii, s. 4-5.

0

E. Opaliński, Kultura polityczna, s. 07-0.

0

T. Ciesielski, Sejm brzeski, s. 78; W. Czapliński, op. cit., s. 9.

04

J. Dzięgielewski, Procesy destrukcyjne w ustroju mieszanym Rzeczypospolitej, [w:] Dzie-

dzictwo Pierwszej Rzeczypospolitej w doświadczeniu politycznym Polski i Europy, red. J. Ekes,

Nowy Sącz 005, s. 8.

05

Obecnie powstaje czwarty tom serii „Społeczeństwo Staropolskie”, zatytułowany: „Wojsko

a społeczeństwo”. Niewątpliwie uzupełni on w pewnym stopniu braki w historiografii.