TEOLOGIA BIBLIJNA

Stary i Nowy Testament

Wstęp ogólny

1. Powstanie i przekazywanie tekstu biblijnego
2. Starożytne przekłady Ksiąg świętych
3. Przekłady polskie
4. Dzieje krytyki biblijnej
5. Natchnienie biblijne
6. Kanon Ksiąg Pisma Świętego
7. Literatura apokryficzna ST i NT
oraz Pisma Qumrańskie
8. Zasady hermeneutyki biblijnej
9. Chronologia biblijna
10. Środowisko biblijne

Stary Testament

11. Problem autorstwa Pięcioksięgu
12. Protologia biblijna (Rdz 1-11)
13. Wyjście z Egiptu i zajęcie ziemi Kanaan
14. Historia hebrajskich Patriarchów
15. Okres Sędziów
16. Okres Królów
17. Profetyzm izraelski
18. Prorok Izajasz
19. Prorok Jeremiasz
20. Prorok Daniel
21. Prorok Ezechiel
22. Prorocy Mniejsi
23. Psalmy - kwestie introdukcyjne
24. Psalmy - poszczególne rodzaje
25. Niewola Babilońska
26. Dzieło kronikarskie
27. Okres Machabeuszy
28. Literatura Mądrościowa
29. Księga Joba
30. Kohelet

Nowy Testament

31. Geneza Nowego Testamentu
32. Nauczanie i cuda Jezusa
33. Konflikt i śmierć Jezusa
34. Powołanie uczniów i Dwunastu
35. Pierwotna katecheza apostolska
36. Formuły wiary, homologie i hymny chrysto-
logiczne NT
37. Św. Paweł Apostoł
38. Tradycja liturgiczna i parenetyczna
39. Listy do Tesaloniczan
40. Listy do Galatów
41. Listy do Koryntian
42. List do Rzymian
43. Listy więzienne
44. List do Hebrajczyków
45. Listy pasterskie i katolickie
46. Tradycja o słowach i czynach Jezusa
47. Tradycja mów Pańskich - źródło Q
48. Tradycja synoptyczna
49. Dzieje Apostolskie
50. Tradycja Janowa

Teologia biblijna ST

51. Imiona Boże w ST
52. Monoteizm w ST
53. Idea Przymierza w ST
54. Problem mitów w ST

Teologia biblijna NT

55. Tytuły chrystologiczne NT
56. Zarys eklezjologii NT
57. Usprawiedliwienie przez wiarę w teologii
św. Pawła
58. Kazanie na Górze
59. Małżeństwo w świetle NT

1

WSTĘP OGÓLNY

1. Powstanie i przekazywanie tekstu biblijnego

Nie posiadamy oryginalnych tekstów Pisma św. (tj. autografów pisarzy natchnionych).

Zachowały się jedynie ich odpisy (apografy), nazywamy je „świadkami tekstu biblijnego”.

►

ST powstawał ponad 1000 lat, od XII do I w. prz. Chr. Liczne teksty biblijne zanim zostały

spisane przez wieki żyły w tradycji ustnej. Potem nastąpił długi okres redakcji. Teksty

pochodzące z tradycji ustnej były spisywane i często przeredagowywane. Uważa się, że

ostateczny tekst Pięcioksięgu powstał w V w. prz. Chr. Zamknięcie zbioru ksiąg prorockich

nastąpiło w III w. prz. Chr. Tekst biblijny był przepisywany wielokrotnie dla potrzeb synagog

oraz wyznawców judaizmu i chrześcijaństwa. Dzięki pracy kopistów odpisy zachowały się na

papirusach, zwojach pergaminowych, w kodeksach. W okresie od VIII-X w. uczeni żydowscy

zwani „masoretami” zaopatrzyli tekst hebrajski w samogłoski. Stąd świadków tekstu ST

dzielimy na:

A. Teksty przedmasoreckie (Księga Jubileuszów - zawiera prawie całą Rdz, papirus Nash -

zawiera Wj 20, 2-17 i Pwt 5,5-21;6,4, rękopisy z Qumran - zawierają fragmenty wszystkich

ksiąg ST z wyjątkiem Est oraz całą Iz, Pięcioksiąg Samarytański - znajduje się w Nablus w

gminie samarytańskiej).

B. Teksty masoreckie (najważniejsze to: Kodeks Kairski (C), Kodeks Petropolitanus (P),

Kodeks z Aleppo - zawiera cały ST, Kodeks Leningradzki (L) - zawiera cały ST).

►

Powstanie NT również poprzedzał etap przedliteracki. Najpierw było nauczanie Jezusa,

następnie po Jego śmierci i zmartwychwstaniu - przepowiadanie apostolskie, potem dopiero po

20-30 latach zaczęła się redakcja Nowego Przymierza. Wraz z szerzącym się chrześcijaństwem

teksty NT szybko rozpowszechniły się w odpisach. Odpisy NT dzielimy na:

A. Papirusy (oznaczamy je literą P; szczególnie cennym świadkiem jest papirus Rylandsa - P

52

z fragmentami Ew. Jana, z pocz. II w.).

B. Kodeksy majuskułowe (były pisane dużymi literami; najważniejsze z nich to: Synajski

(

a

lub S), Aleksandryjski (A), Watykański (B), Bezy (D) i Efrema (C)).

C. Kodeksy minuskułowe (pisane wielkimi i małymi literami; oznaczane są kolejnymi

liczbami, np.: -1, -33, -61).

D. Lekcjonarze (czytania biblijne do użytku liturgicznego; oznacza się je literą „l” i cyfrą, np.

l 10.

Obok wspomnianych świadków mamy również świadectwa tekstu biblijnego w przekładach.

2

2. Starożytne przekłady ksiąg świętych

Wartość przekładów starożytnych jest doniosła dla ustalenia tekstu oryginalnego.

Wśród nich na szczególną uwagę zasługują:

a. Tłumaczenia greckie:

●

Septuaginta (LXX) – pierwszy przekład ST na język grecki. LXX

powstała w Aleksandrii pod koniec III w. przed Chr. LXX przez pierwsze dwa, trzy wieki

była oficjalną Biblią chrześcijańską. W przekładzie LXX najlepiej tłumaczony jest

Pięcioksiąg. Wpływ LXX na NT był ogromny: na 350 cytatów ze ST w NT, aż 300 pochodzi

z LXX.

●

Późniejsze przekłady greckie:

►

Aquili, prozelity z Pontu. Jego przekład jest

bardzo dosłowny.

►

Symmachusa z pochodzenia Samarytanina. Jest to przekład wysokiej

klasy, jego fragmenty znajdują się w Heksapli Orygenesa.

►

Teodocjona, prozelity

żydowskiego. Jego dzieło jest raczej korektą LXX, niż samodzielnym przekładem.

b. Tłumaczenia łacińskie:

●

Vetus Latina (VL) – przekłady starołacińskie.

●

Wulgata św.

Hieronima (Vg) – najbardziej znany i rozpowszechniony przekład łaciński.

c. Inne przekłady starożytne:

●

Peszitta – przekład syryjski. Dla krytyki tekstu jest to

tłumaczenie po LXX najważniejsze.

●

Targumy, czyli przekłady aramejskie.

●

przekłady

koptyjskie

●

tłumaczenie ormiańskie

●

przekład etiopski.

d. Recenzje – jest to porównanie (zgrupowanie) kilku wersji tekstu. Ogólnie uznaje sie cztery

recenzje: - Tekst zachodni (oznaczony D), - Tekst egipski (H), - Tekst cezarejski (C), - Tekst

antiocheński (K).

3. Przekłady polskie

Początki polskich przekładów sięgają XIV w. Z tego okresu pochodzi Psałterz

floriański (trójjęzyczny: łacińsko-polsko-niemiecki). W XV w. powstał Psałterz puławski oraz

Biblia królowej Zofii (zwana też Biblią szaroszpatacką). Jest to pierwszy całościowy przekład

ST z Vg, oparty jednak na tłumaczeniach czeskich. Najbardziej znany jest przekład Biblii

dokanany przez ks. Jakuba Wujka z Wągrowca (1599), wielokrotnie wydawany, a od XIX w.

również modernizowany. W 1563 r. została wydana Biblia brzeska – pierwszy protestancki

(kalwiński) przekład całej Biblii z tekstu oryginalnego. Z 1632 r. pochodzi luterańska Biblia

gdańska. Z czasów najnowszych należy wskazać Biblię Tysiąclecia (Poznań 1965)- zbiorowy

przekład całej Biblii pod redakcją Benedyktynów z Tyńca oraz Najnowszy przekład Pisma

Ś

więtego opracowany przez Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy Towarzystwa Świętego

Pawła (2008).

3

4. Dzieje krytyki biblijnej

Celem krytyki tekstu biblijnego jest odtworzenie pierwotnego stanu tekstu. Nie

posiadamy tekstu oryginalnego żadnej księgi biblijnej. Posiadamy odpisy, które w trakcie

przepisywania ulegały nieświadomym lub zamierzonym skażeniom. Pierwsze studia nad

tekstem biblijnym były podejmowane w starożytności (masoreci, Orygenes). Niemniej jednak

za ojca nauki o krytyce tekstu uchodzi Richard Simon (XVII w.). Opracował on metodę

odróżniania z wielu wariantów tekstu lekcji najbliższej oryginałowi. Metoda ta sprowadza się

do zbadania tekstu za pomocą kryteriów wewnętrznych i zewnętrznych (przy czym

pierwszeństwo mają kryteria wewnętrzne).

A) Kryteria wewnętrzne:

●

Lekcja trudniejsza jest bardziej prawdopodobna od lekcji łatwiejszej (lekcja łatwiejsza to

świadomy zabieg kopisty, który chciał tekst bardziej wyjaśnić, niż zaciemnić)

●

Lekcja krótsza jest bardziej prawdopodobna od lekcji dłuższej (zasada ta wynika z

pierwszej zasady, gdyż lekcja wyjaśniona jest zazwyczaj lekcją dłuższą)

●

Tzw. złota reguła: jako lekcję pierwotną można wziąć tę, z której da się wytłumaczyć

powstanie innych lekcji.

●

Właściwa lekcja raczej różni się od tekstu paralelnego, niż jest z nim zgodna.

●

Gdy nie można odtworzyć tekstu, trzeba uciec się do koniektury, czyli do domysłu.

B) Kryteria zewnętrzne:

a. Liczba rękopisów – należy iść za wariantem reprezentowanym przez większą liczbę

rękopisów.

b. Wiek rękopisów – kodeksy starsze są na ogół lepsze od młodszych.

c. Staranność zapisu – rękopisy przepisane staranniej zawierają mniej błędów.

5. Natchnienie biblijne

Natchnienie jest pojęciem wieloznacznym, np. natchnienie poetyckie, malarskie itp. W

odniesieniu do Biblii natchnienie jest szczególnym, nadprzyrodzonym, charyzmatem. Stąd

obecność Pisma św. w Kościele jest obecnością Ducha Świętego w nim. Natchnienie biblijne

odnosi się tylko do Pisma św. Jest ono działaniem Ducha Świętego, dzięki któremu

prawdziwe słowo ludzkie jest jednocześnie prawdziwym słowem Bożym. Źródłosłów grecki

tego terminu – theopneustos (2 Tm 3, 16) składa się z 2 wyrazów: Theos- Bóg i pneuo - tchnę.

Polski termin jest zatem niepełny: powinno się mówić „Bogiem natchniony”.

4

O natchnieniu Pisma św. mówią wprost 2 teksty NT:

●

2 Tm 3, 16: πασαγραφὴθεόπνευστος…(„Wszelkie Pismo, od Boga natchnione [jest] …”)

W tym tekście św. Paweł stwierdza Boże pochodzenie pism ST.

●

2 P 1, 21: „Nie z woli bowiem ludzkiej zostało kiedyś przyniesione proroctwo

[

tzn. Pisma

ST

]

, ale kierowani Duchem Świętym mówili od Boga święci ludzie”. W tym tekście św. Piotr

wskazuje na Ducha Świętego jako źródło mowy prorockiej.

* W NT są też teksty, które przypisują ten sam autorytet pismom NT i ST. Np. w

2 P 3, 15-16

św. Piotr stawia na równi listy św. Pawła z „innymi Pismami” (2 P 3, 16). „Inne Pisma”, o

których mówi Piotr, to księgi ST. Ap 1, 11 – autor stwierdza, ze napisał Księgę na rozkaz

Boży.

►

Sobór Wat. II w Konstytucji „Dei Verbum” podkreśla

TEANDRYCZNY

(Bosko-ludzki)

charakter Pisma św. Zarówno Bóg i człowiek są autorami Pisma św.

6. Kanon Ksiąg Pisma Świętego

Od połowy IV w., kanonem biblijnym określa się oficjalny katalog ksiąg

natchnionych. Ostatecznym kryterium kanoniczności jest podane przez Magisterium Kościoła

nauczanie Chrystusa i Apostołów. Od Soboru Trydenckiego (1545-1563), Kościół katolicki

przyjmuje jako święte 74 księgi, tj. 47 pism ST i 27 pism NT. W związku z ustaleniami

Soboru Trydenckiego, po którym nie nastąpiły już żadne zmiany ST podzielono na: 1° księgi

historyczne, 2° dydaktyczne, 3° prorockie.

●

Do pierwszych należą: Pięcioksiąg (Rdz-Pwt),

dzieło deuteronomistyczne (Joz-2Krl), dzieło kronikarskie (1-2Krn, Ezd, Ne) i księgi

historyczno-dydaktyczne (Rt, Tb, Jdt, Est, 1-2Mch).

●

Księgi czysto dydaktyczne ST (zwane

też mądrościowo-sapiencjalnymi), obejmują: Hi, Ps, Prz, Koh, Pnp, Mdr, Syr.

●

Do ksiąg

prorockich ST należą: dzieła proroków większych (Iz, Jr

[wraz z Ba, Lm i Listem Jr], Ez,

Dn) i 12 ksiąg proroków mniejszych (Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml).

Analogicznie do podziału ST wyodrębniono również w NT następujące zbiory: 1°

księgi historyczne (4 Ewangelie i Dz), 2° księgi dydaktyczne (wszystkie Listy), 3° księgę

prorocką (Ap).

Z kanonem biblijnym wiążą się następujące pojęcia:

* Księgi protokanoniczne – księgi, które były najwcześniej w kanonie. Były powszechnie

uznawane za natchnione. * Księgi deuterokanoniczne – księgi „wtórnie” uznane za

kanoniczne (w Kościele pierwszych wieków nazywane „spornymi” lub „dyskutowanymi”).

5

Kościół protestancki nazywa je apokryfami. * Księgi apokryficzne – księgi, które nie zostały

włączone do kanonu ksiąg świętych. Kościół protestancki nazywa je pseudoepigrafami.

7. Literatura apokryficzna ST i NT oraz Pisma Qumrańskie

Literatura apokryficzna ST to pisma o treści religijnej powstałe w okresie od II w. prz.

Chr. do końca I w. ery chrześcijańskiej. Powstały one w judaizmie. Należą do tzw. literatury

międzytestamentowej wraz z pismami qumrańskimi, literaturą rabiniczną oraz pismami

judaizmu hellenistycznego. Pisma te dzielimy na 3 grupy: - apokryfy halachiczne (podają

normy postępowania, próbują być uzupełnieniem Tory; do tej grupy zaliczamy pisma

dydaktyczne) - apokryfy hagadyczne (uzupełniają dzieje święte różnymi szczegółami, są

oparte na legendach, a czasem na faktach historycznych) - apokryfy apokaliptyczne.

Apokryfy NT powstawały od II - V w. po Chr. Są to dzieła, których autorzy

podszywają się pod imiona Apostołów lub innych osób wspominanych w NT. Ich celem było

przede wszystkim uzupełnienie Ewangelii (szczególnie informacji o dzieciństwie Jezusa).

Wpływ na powstawanie tych apokryfów miały różne herezje (gnoza, doketyzm), polemiki

antychrześcijańskie i apologie chrześcijaństwa. Apokryfy NT dzielą się tak jak księgi

kanoniczne na ewangelie, dzieje apostolskie, listy i apokalipsy. Do tego podziału należy

dodać agrafa - zdania przypisywane Jezusowi, których brak w Ewangeliach kanonicznych.

Apokryfy nigdy nie były zaliczane do kanonu Pisma św. z powodu niepewnego

pochodzenia lub wątpliwej treści. Dzieła te nazywane są przez protestantów

pseudoepigrafami (protestanci „apokryfami” nazywają księgi deuterokanoniczne).

Pisma qumrańskie – to teksty znalezione w latach 1947-1956 w grotach nad M.

Martwym. Zawierają one fragmenty wszystkich ksiąg ST z wyjątkiem Est oraz całą Iz.

Pochodzą z czasów III w. prz. Chr. - I w. po Chr. Mają wyjątkowe znaczenie dla krytyki

tekstu ST, ze względu na swe późne pochodzenie.

8. Zasady hermeneutyki biblijnej

Hermeneutyka biblijna (od grec. hermeneuein – „tłumaczyć”, „wyjaśniać”,

„interpretować”) podaje zasady odkrywania właściwego sensu Pisma św. Ponieważ Biblia

posiada 2 autorów:

Boga

i

człowieka

, stąd hermeneutyka biblijna uwzględnia dwa rodzaje

zasad interpretacji (*zasady te wskazuje Konstytucja „Dei Verbum”):

►

ZASADY LITERACKIE

(stosowane przy interpretacji wszystkich dzieł literackich):

1.

Uwzględnienie tekstu oryginalnego – do właściwej interpretacji Pisma św. potrzebna

jest filologiczna znajomość języków, w których księgi biblijne zostały napisane (hebrajski,

6

aramejski i grecki koine) oraz dobra znajomość syntaksy, czyli zależności między wyrazami i

zdaniami. Trzeba pamiętać też o tym, że tylko tekst oryginalny (autograf) jest natchniony

bezpośrednio, tłumaczenie zaś jest natchnione pośrednio, o ile wiernie oddaje autograf.

2.

Kontekst – tekst należy wyjaśniać w świetle kontekstu. Wyraz lub zdanie wyrwane z

kontekstu może dać sens sprzeczny z intencją autora (np. słowa Wj 20, 13 i Pwt 5, 17: „nie

będziesz zabijał”, są często źle rozumiane. Tymczasem, jak wynika z kontekstu, odnoszą się

jedynie do niesprawiedliwego zabójstwa).

3.

Uwzględnianie miejsc paralelnych – w interpretacji tekstu należy uwzględnić miejsca

paralelne, gdzie występuje ten sam wyraz (paralelizm słowny), albo ten sam temat (paralelizm

rzeczowy). Dzięki temu konkretny tekst biblijny tłumaczy się przez inne teksty biblijne.

Zasada ta jest przydatna do tłumaczenia niejasnych, dwuznacznych tekstów.

4.

Uwzględnianie gatunków literackich

–

należy uwzględnić formy pisania stosowane

przez autorów dla wyrażenia tego, co chcieli przekazać.

5.

Krytyka historyczna – jej zadaniem jest określenie okoliczności powstania tekstu (czasu

i miejsca powstania tekstu, autora, środowiska).

►

ZASADY TEOLOGICZNE

(stosowane tylko przy wyjaśnianiu Biblii):

1. Zgodność z Tradycją Kościoła – należy uwzględnić sposób interpretacji danego

fragmentu przez żywą Tradycję.

2. Nauczanie Kościoła – należy uwzględnić sposób interpretacji danego fragmentu przez

Urząd Nauczycielski Kościoła.

3. Analogia wiary

– należy interpretować tekst zgodnie z przyjętymi w Kościele prawdami

wiary.

4. Jedność Biblii

–

należy uwzględnić jedność całej Biblii (ST i NT wzajemnie się

uzupełniają. NT jest ukryty w ST, a ST ma wyjaśnienie w NT. ST bez NT jest

niedokończony).

5. Prawda o zbawieniu – należy interpretować tekst w kontekście historii zbawienia.

9. Chronologia biblijna

Chronologią biblijną nazywamy datowanie wydarzeń wymienionych w Biblii oraz

czasu powstania ksiąg biblijnych. Ze wzg. na trudności w ustaleniu chronologii na

starożytnym Bliskim Wschodzie, określenie chronologii ST możliwe jest tylko w

przybliżeniu (z dokładnością do stulecia). Natomiast precyzyjniej (z dokładnością do kilku

lat) można określić wydarzenia opisane w Nowym Testamencie. Ustalenie chronologii

7

biblijnej tylko na podstawie Biblii jest niemożliwe, ponieważ celem autorów biblijnych

nie było spisywanie dziejów. Nie przywiązywali oni wagi do chronologii, włączając niekiedy

do swego dzieła gotowe obliczenia chronologiczne, pozyskiwane ze źródeł, z których

korzystali.

Istotną rolę w ustalaniu chronologii biblijnej odgrywają badania archeologiczne.

Pozwalają one na dokładniejsze umiejscowienie w czasie określonych wydarzeń. Istotnym

problemem chronologii biblijnej jest m.in. jednoznaczne określenie daty narodzin

Chrystusa, błędnie obliczonej przez Dionizego Małego (VI w.), wg którego pokrywa się ona

z rokiem I n.e. W rzeczywistości Chrystus urodził się kilka lat wcześniej: pod koniec

panowania Heroda I Wielkiego (37-4 p.n.e.), za panowania cesarza Oktawiana Augusta,

gdy namiestnikiem Syrii był Kwiryniusz, a w Palestynie rozpoczęto spis ludności.

10. Środowisko biblijne

Mówiąc o środowisku biblijnym, mamy na myśli miejsca, narody, ich kulturę, a także

czasy, w których kształtowały się wydarzenia i księgi o nich traktujące zwane Starym i

Nowym Testamentem. Tak rozumiane środowisko dzielimy na środowisko Palestyńskie oraz

środowisko obejmujące tereny poza Palestyną.

W centrum wydarzeń biblijnych była Palestyna. Palestyna, to kraj szczególny i

niewielki. Obejmuje teren położony po obu stronach Jordanu (Przedjordania i Zajordania).

Dawna Palestyna stanowi dziś obszar 4 państw: Izraela, Jordani, Syrii i Libanu. Za czasów

Jezusa obejmowała: Judeę, Samarię, Galileę oraz Pereę i Dekapol. ST nazywa Palestynę

„Ziemią Obiecaną”, „Ziemią Kanaan”, albo „Ziemią Świętą”. Dla chrześcijan świętość tej

ziemi jest wynikiem przede wszystkim wiary w Jezusa Chrystusa.

Położenie geograficzne Palestyny jest wyjątkowe. Stanowi ona pomost pomiędzy Azją

i Afryką. To właśnie usytuowanie Ziemi Świętej wywarło wielki wpływ na historię, kulturę i

religię jej mieszkańców. Na kulturę Palestyny miały znaczny wpływ: - kultura Egiptu oraz -

kultury mezopotamskie (środowisko egipskie i mezopotamskie). Najważniejsze kultury

mezopotamskie, to: kultura Asyryjczyków, Babilończyków, Sumerów, Chaldejczyków. W

Mezopotamii powstało pismo klinowe, z którego przez tysiące lat rozwinęło się pismo

hebrajskie. W starożytnym Egipcie rozwinęła się produkcja papirusu, który odegrał ważną

rolę w historii tekstu biblijnego. Rozwój cywilizacyjny Egiptu i Mezopotamii miał wpływ

zarówno na kulturę i mentalność Palestyńczyków. W ST bardzo często pojawiają się

wzmianki o Asyryjczykach, Babilończykach i Egipcjanach, co wskazuje na trwałe

8

uwarunkowania międzynarodowe dziejów biblijnego Izraela. Z kolei NT wskazuje poza

Palestyną na środowisko grecko-rzymskie obejmujące: Syrię, Azję Mniejszą, Grecję i Rzym.

STARY TESTAMENT

11. Problem autorstwa Pięcioksięgu

Według tradycji judaistycznej i chrześcijańskiej Pięcioksiąg w całości (z wyjątkiem

opisu śmierci Mojżesza, przypisywanego Jozuemu) został napisany przez Mojżesza. Dopiero

od czasów Odrodzenia (XVI_XVII w.) zaczęto mówić o pewnych problemach w

Pięcioksięgu, które wykluczały możliwość napisania tych ksiąg przez jednego autora –

Mojżesza, np.: - luźne powiązania wielu fragmentów, - występowanie dubletów, - różnice

stylu i słownictwa, - różnice teologiczne.

Sam Pięcioksiąg przypisuje Mojżeszowi spisanie kilku niewielkich jego fragmentów:

Wj 17, 14; 20-23; 24, 4; 34, 27. Jednak nawet w tych miejscach mówi się o Mojżeszu w 3

osobie. Poza tym są w Pięcioksięgu fragmenty, których Mojżesz nie mógł napisać, np.:

opowiadanie o jego śmierci (Pwt 34).

Powyższe trudności świadczą o złożonym charakterze Pięcioksięgu. W wieku XVIII

nastąpił poważny krok w rozwoju badań nad pochodzeniem Pięcioksięgu:

I. Stara hipoteza źródeł – Witter i Astruc zauważyli, że w pewnych partiach tekstu Bóg jest

nazywany raz Jahwe, a raz Elohim. Wyodrębnili zatem 2 podstawowe źródła Pięcioksięgu:

Jahwistyczne (J), Elohistyczne (E). Uważali, że Mojżesz wykorzystał je w kompozycji swego

dzieła. II. Hipoteza fragmentów – Geddes postawił hipotezę, iż Tora składa się z wielu

drobnych, niezależnych jednostek literackich, które nieznany redaktor połączył ze sobą w

sposób przypadkowy, wiele lat po śmierci Mojżesza. III. Hipoteza uzupełnień (Ewald,

Knobel) – Pięcioksiąg powstał z 1 źródła podstawowego, które później uzupełniono

fragmentami pochodzącymi od innych autorów.

●

Nowa hipoteza źródeł (XIX w.) -

odrzuciła radykalnie autorstwo Mojżeszowe Pięcioksięgu. Wellhausen wyróżnił w

Pięcioksięgu 4 niezależne tradycje J, E, D, P. Według jego hipotezy Tora została napisana

przez wielu autorów, których nazwy są od nazw tradycji: Jahwista, Elohista, Deuteronomista,

autor tradycji kapłańskiej.

●

Według współczesnych hipotez uważa się, że u podstaw Pięcioksięgu leżały

niezależne bloki, cykle narracyjne, które później połączono w całość. Zdaniem J. L. Ska,

Pięcioksiąg w aktualnej postaci jest dziełem powstałym po niewoli babilońskiej.

12. Protologia biblijna (Rdz 1-11)

9

Rdz składa się z 2 części. Pierwsza (1-11), zwana protologią biblijną, stanowi tzw.

prehistorię ludzkości począwszy od Adama do Abrahama. Jedenaście pierwszych rozdziałów

Rdz nie jest opisem historii we współczesnym znaczeniu, lecz owocem refleksji religijnej

autorów natchnionych. W tej refleksji jest wiele etiologii, tzn. dochodzenia do przyczyny

wydarzenia poprzez jego skutki. Np. z faktu, że wszyscy ludzie grzeszą, autor natchniony

dochodzi do grzechu pierwszych rodziców. Protologię biblijną kształtują tradycje J i P.

J obejmuje opis raju gdzie Bóg stworzył człowieka, który przez nieposłuszeństwo wobec

Stwórcy ściągnął na siebie i na ziemię przekleństwo Boże (2-3). Pod wpływem P rozwinięto

wielkie tematy teologiczne: teologia początku świata i człowieka, wskazując że wszystko

pochodzi od Boga i do Niego zmierza (1, 1- 2, 4). Tym samym protologia biblijna staje się

także eschatologią.

●

Pierwszy opis stworzenia (Rdz 1, 1-2, 4a – P) ujęty jest w schemat sześciodniowy (grec.

heksaemeron). W ten sposób podkreśla porządek we wszechświecie, w którym najpierw

zostały stworzone rzeczy mniej doskonałe. Uwieńczeniem stworzenia jest człowiek jako

„obraz i podobieństwo Boże”.

●

Drugi opis stworzenia (Rdz 2, 4b-25 – J) przedstawia Boga jak garncarza, który stwarza

człowieka z ziemi i czyni go pierwszą istotą w hierarchii stworzeń. Człowiek otrzymuje od

Boga „tchnienie życia” (duszę), które znacznie wyróżnia go od świata zwierząt.

Antropomorficzny obraz wyjętego żebra uwypukla równość natury mężczyzny i kobiety.

Tutaj po raz pierwszy pojawia się imię Jahwe - sławny tetragram JHWH (Rdz 2, 4b).

13. Wyjście z Egiptu i zajęcie Ziemi Kanaan

Wyjście z Egiptu plemion hebrajskich pod przewodnictwem Mojżesza nastąpiło

najprawdopodobniej w XIII w. przed Chr. (ok. 1250 r.). Było najważniejszym wydarzeniem

w historii Izraela. Wj 1-18 zawiera opis Wyjścia z Egiptu, przejścia przez Morze Czerwone

oraz wędrówki przez pustynię do góry Synaj.

Wyjście z Egiptu uważał Izrael za początek swego istnienia. Stanowiło ono

najważniejsze wyznanie wiary Izraela (Wj 15, 1-18 – Kantyk Mojżesza). Ostatni werset Pieśni

Mojżesza, wychwalającej Boga za wyprowadzenie z Egiptu, uroczyście ogłasza panowanie

Jahwe: „Jahwe jest królem na zawsze, na wieki! (Wj 15, 18). Decydujące znaczenie w

procesie kształtowania tożsamości Izraela, obok Wyjścia z Egiptu, miało wydarzenie

synajskie. Od chwili zawarcia przymierza z Jahwe, lud izraelski stał się szczególną Jego

własnością (

sügullâ

). Z Wyjściem z Egiptu związane jest także objawienie imienia Jahwe:

10

„JESTEM, KTÓRY JESTEM” (Wj 3, 14). Imię to oznacza zbawczą obecność Boga, okazaną

właśnie przez ocalenie Izraelitów z Egiptu.

Według danych biblijnych wędrówka do Kanaanu trwała 40 lat, a liczba mężczyzn

wyruszających z Egiptu wynosiła 603 550 (Wj 12, 37; Lb 33, 7). Powszechnie uważa się, że

jest to liczba zawyżona. Niektórzy odczytują ją jako wyrażenie: Kol bene hajisrael –

„Wszyscy synowie Izraela”. Wzięcie w posiadanie Ziemi Obiecanej nastąpiło po śmierci

Mojżesza, pod przewodnictwem Jozuego. Relacje o podbiciu Kanaanu podaje Księga Joz i

Sdz. Pierwsza z nich przypisuje podbicie całego Kanaanu Jozuemu. Druga - ukazuje, że

proces ten nie został jeszcze definitywnie zakończony. Faktycznie zdobywanie Ziemi

Obiecanej trwało aż do czasów Dawida (potwierdzają to badania archeologiczne).

Przedstawione w Joz zdobycie Kanaanu jest zapowiedzią osiągnięcia prawdziwej

Ziemi Obiecanej, do której wprowadza inny Jozue – Jezus Chrystus. W rzeczywistości imię

Jezus (Jeszua) jest aramejską wersją hebr. imienia Jozue (Jehoszua).

14. Historia hebrajskich Patriarchów

Rdz 12-50 obejmuje okres Patriarchów Izraela. Czas patriarchów to lata 2000-1700

prz. Chr. Do patriarchów Izraela w sensie ścisłym zalicza się Abrahama, Izaaka i Jakuba, w

sensie szerszym - dwunastu synów Jakuba, którzy dali początek dwunastu pokoleniom

Izraela.

●

Pierwszy Patriarcha, Abraham otrzymał od Boga obietnicę, że zostanie ojcem narodu

hebrajskiego. Na polecenie Boga opuścił Mezopotamię i udał się do kraju Kanaan, by objąć

go w posiadanie. Od Abrahama zaczyna się dialog człowieka z Bogiem. Bóg zaczyna

odkrywać swój plan zbawienia, swoją wolę Abrahamowi.

●

Izaak

- syn, którego Bóg obiecał Abrahamowi, urodził się, gdy jego rodzice byli bardzo

starzy. Kilka lat po narodzinach Izaaka Bóg sprawdził wiarę Abrahama. Kazał Abrahamowi

złożyć swego syna w ofierze. Bóg jednak ocalił Izaaka i ponownie obiecał Abrahamowi, że

jego potomstwo będzie wielkim narodem. Po wielu latach Izaakowi urodzili się Ezaw i Jakub.

Kiedy Izaak był stary i słabego wzroku, został oszukany przez Jakuba, któremu dał

błogosławieństwo.

●

Jakub - młodszy brat Ezawa, wykradł prawo pierworództwa i błogosławieństwo ojca. Z

Kanaanu uciekł przed Ezawem do Charanu. Po drodze miał sen (w Betel). Ujrzał drabinę

sięgającą z ziemi do nieba, po której chodzili aniołowie. Bóg obiecał mu, że jego potomkowie

zamieszkają w kraju, w którym spał. Drugi raz Jakub spotkał Boga nad rzeką Jabbok, gdzie

11

mocował się z aniołem. Bóg nadał mu wtedy imię, Izrael, co oznacza „ten, który walczył z

Bogiem”.

►

Ostatnia część Rdz (37,2 - 50,26) opowiada dzieje 12 synów Izraela (Jakuba) ukazując ich

wszystkich, mimo rodzinnych konfliktów, jako „prawdziwego Izraela”, dziedzica obietnic

danych Abrahamowi.

Podsumowanie: Patriarchów łączyły więzy krwi oraz wiara, że istnieje tylko

jeden Bóg, który

na zawsze związał się z nimi i ich potomstwem przez Przymierze i obietnice.

15. Okres Sędziów

Epoka Sędziów rozpoczyna się śmiercią Jozuego (Sdz 2, 6 nn), a kończy mową

pożegnalną Samuela (1 Sm 12). Obejmuje okres począwszy od wejścia Izraelitów do Ziemi

Obiecanej aż do powstania monarchii. Jest to czas rozbicia Izraela na nieskonsolidowane

jeszcze plemiona. Trwają ciągłe walki z ludnością kananejską – głównie Filistynami. W tej

skomplikowanej sytuacji Bóg powołuje wybitnych ludzi, których Biblia Hebrajska nazywa

„Sędziami” -

~yjip.vo

(šôf

e

tim). Sędziowie nie byli dziedziczni, każdego z nich Bóg powoływał

z osobna. Stali oni na czele poszczególnych pokoleń. Pierwszym zadaniem sędziego było

przywrócić utracony stan rzeczy. W czasie ucisku ze strony wrogów misja sędziego

sprowadzała się do przywództwa wojskowego i wyzwolenia od nieprzyjaciela, a w czasie

pokoju do rozstrzygania sporów. Sędziowie mieli silny wpływ moralny na Izraelitów, w

obliczu silnej presji obyczajowości kananejskiej. Ich autorytet opierał się na charyzmatach

otrzymanych od Boga. Księga Sędziów opisuje dzieje 12 sędziów (liczba ta nawiązuje do 12

pokoleń Izraela). Sześciu z nich Księga opisuje obszerniej i dlatego nazywa się ich Sędziami

„większymi”: Otniel, Ehud, Barak, Gedeon, Jefte i Samson. O pozostałych sześciu sędziach

relacje są lakoniczne – są to tzw. Sędziowie „mniejsi”. Ostatnim sędzią Izraela jest prorok i

kapłan Samuel (1 Sm), od którego rozpoczyna się okres królewski.

16. Okres Królów

Epoka Królów Izraela obejmuje okres 1040-586 przed Chr.

●

1-2 Sm zawiera opis ustanowienia monarchii i umacniania się władzy królewskiej w

Izraelu. Okres królewski rozpoczął się od Samuela, który był ostatnim Sędzią Izraela.

Namaścił on Saula na pierwszego króla Izraela. Saul sprzeniewierzył się jednak założeniom

monarchii teokratycznej. Następcą Saula został Dawid, którego królestwo stało się wzorem

idealnej monarchii w Izraelu. Panowanie Dawida było pomyślne dla narodu. Podbił sąsiednie

12

ludy. Pojednał plemiona izraelskie w jeden naród. Z Jerozolimy uczynił stolicę, a z Syjonu

ośrodek religijny.

●

1-2 Krl omawiają historię królów Judy oraz Izraela, od śmierci króla Dawida, aż do upadku

Jerozolimy (586 przed Chr.). 1-2 Krl z uwagi na treść można podzielić na 2 części:

1) Panowanie króla Salomona; 2) Dzieje podzielonych królestw do ich upadku.

►

Rządy Salomona (ok. 970-930 przed Chr.) były zlotym wiekiem Izraela: Salomon

zbudował Świątynię Jerozolimską dla umieszczenia Arki Przymierza. Po jego śmierci

państwo rozpadło się na 2 królestwa: Królestwo Północne (Izrael) i Królestwo południowe

(Juda). Podzielona monarchia istniała do 722/1 r. przed Chr., kiedy Państwo Północne upadło

wskutek najazdu Asyryjczyków. Ludność izraelską deportowano wówczas do Asyrii.

Natomiast na terytorium Izraela sprowadzono pogańskich osadników, którzy po wymieszaniu

się z resztkami lokalnej ludności dali początek Samarytanom. Z kolei najazd Babilończyków

(pierwszy w 597 r. i drugi w 586 r.) doprowadził do upadku Królestwa Judy. Mieszkańcy

królestwa Judy zostali uprowadzeni do niewoli babilońskiej (lata 586-538 przed Chr.).

17. Profetyzm izraelski

Profetyzm to zjawisko występowania i działalności proroków. ST nazywa prorokiem

męża przemawiającego w imieniu Boga i z jego polecenia. Zjawisko profetyzmu izraelskiego

jest zjawiskiem oryginalnym. Profetyzm izraelski sprawił, że Naród Wybrany zasłynął ideami

religijnymi, zwłaszcza monoteizmem, etyką i ideą mesjańską. Izrael zawdzięcza prorokom

nie tylko dojrzałość religijną, lecz nawet swoją świadomość narodową i egzystencję. To oni w

znacznej mierze sprawili, ze naród w czasie niewoli babilońskiej nie rozpłynął się w obcym

środowisku.

W ST są ślady dwóch typów profetyzmu: „widzącego” (roeh) i „proroka” (nabi).

Instytucja „widzącego” wywodzi się z kultury nomadów. „Widzący” przekazuje orędzie Boże

otrzymane we śnie lub w widzeniach. Najbardziej charakterystyczną postacią „widzącego” jest

Samuel, który skupia w sobie cechy „widzącego”, kapłana i sędziego. Drugi typ profetyzmu

określony terminem: nabi jest zjawiskiem późniejszym. Ten typ prorocki charakteryzuje się

silnie rozwiniętą ekstazą prorocką. Nabi wypowiada swoje proroctwo przy pomocy krótkiej

wypowiedzi (wyroczni).

18. Prorok Izajasz

13

Imię proroka Izajasza w oryginale hebr. brzmi: Jeszajahu i oznacza „Jahwe jest

zbawieniem”. Izajasz zajmuje pierwsze miejsce wśród proroków ST ze względu na

doniosłość swej teologii i proroctw mesjańskich. Prorok pochodził z arystokratycznego rodu z

Jerozolimy. Został powołany na proroka we wspaniałej wizji w świątyni w r. 739. Działał

przez 40 lat w królestwie judzkim za panowania królów: Jotama, Achaza i Ezechiasza.

Dzisiaj Izajaszowi przypisuje się tylko pierwszą część Księgi Izajasza (tzw. Proto-

Izajasz, rozdz. 1-39). Księga Izajasza nazywana jest Ewangelią Starego Testamentu,

ponieważ pojawiają się w niej zapowiedzi zbawienia, zrealizowanego w Jezusie Chrystusie.

Po raz pierwszy właśnie u Izajasza pojawia się obszerna relacja o powołaniu, którą egzegeci

nazywają

WIZJĄ INAUGURACYJNĄ

(Iz 6). Wizja powołania proroka (Iz 6) zawiera sedno całego

przesłania Księgi Izajasza. Jest nim majestat Boga, „Świętego Pana Zastępów”. Lud tylko na

Nim samym może polegać. Prorok zapowiada zagładę królestwa Izraela i Judy jako karę za

niewierność Bogu. Lecz Bóg kocha i wybacza, dlatego Księga pełna jest obietnic o

nadchodzącym Mesjaszu i przyszłym odrodzeniu narodu.

19. Prorok Jeremiasz

Jeremiasz (hebr. Jirmejahu – „niech Jahwe podniesie”) urodził się w rodzinie

kapłańskiej w Anatot, koło Jerozolimy. Na proroka został powołany w 627 roku przed Chr.

Misję prorocką pełnił za króla judzkiego Jozjasza i jego następców aż do upadku Jerozolimy.

Jego działalność przypada na czasy, kiedy większość narodu trwała w grzechu i

bałwochwalstwie. Jeremiasz wiele cierpiał z powodu niezrozumienia ze strony rodaków, do

których kierował orędzie prorockie. Zapowiedział najazd „nieprzyjaciela z północy” i

zniszczenie Jerozolimy, które nastąpiło w 586 r. przed Chr. Był postacią tragiczną, często

osamotniony w swoich wystąpieniach, prześladowany i więziony. W czasie oblężenia

Jerozolimy przez Babilończyków wrzucono go do cysterny z zamiarem zabicia. Po upadku

królestwa judzkiego Jeremiasz został zmuszony do opuszczenia kraju i udania się do Egiptu.

Przyjacielem Jeremiasza był Baruch, który zapisał wiele z jego proroctw. Istotą

Jeremiaszowych proroctw była wieść o nadchodzącym sądzie Bożym, lecz także nadzieja na

powrót z wygnania i zapowiedź nowego, wiecznego Przymierza.

20. Prorok Daniel

Daniel (hebr. Danijjel - „Bóg jest moim sędzią”) pochodził z wybitnego rodu

judzkiego. Jako młody chłopak został uprowadzony do Babilonu w roku 606 przed Chr.

Otrzymał tam imię Belteszassar, co znaczy niech Bel strzeże jego życia (Bel = bożek

14

Marduka). Daniel pozostał wierny przepisom Prawa Mojżeszowego i w nagrodę otrzymał od

Boga niezwykłą mądrość oraz dar wyjaśniania snów. Dzięki temu miał poważanie u króla

Nabuchodonozora i osiągnął wysokie stanowisko dworskie, które zachował aż do trzeciego

roku panowania perskiego Cyrusa.

Dn jest księgą o wyraźnych rysach apokaliptycznych. Wizje Daniela pochodzą z

okresu jego życia w Babilonie i zwiastują one nadejście królestwa Bożego. Na szczególną

uwagę zasługuje wizja Syna Człowieczego przebywającego na obłokach, do której nawiązuje

w NT Jezus Chrystus. Nie ma bowiem w ST innego tekstu, w którym tytuł Syna

Człowieczego łączyłby się z obłokiem, bliskością Przedwiecznego i wiecznym panowaniem.

Kanon żydowski zalicza Dn do „Pism” (Ketubim), natomiast kanon chrześcijański do

„Proroków większych” obok Iz, Jr, Ez.

21. Prorok Ezechiel

Ezechiel (hebr. Jechezqel – „Niech Bóg uczyni mocnym”) pochodził z rodu

kapłańskiego. W 597 r. przed Chr. został wzięty do niewoli babilońskiej. Tam został

powołany na proroka w czasie widzenia, w którym Jahwe kazał mu połknąć zwój z

wypisanymi słowami lamentacji (592). Działalność Ezechiela w ziemi babilońskiej można

podzielić na dwa okresy:

przed upadkiem Jerozolimy

(592-586) i

po jej upadku

(586-571).

W pierwszym okresie Prorok głosi nieuchronną klęskę swego narodu. Natomiast po upadku

Jerozolimy (586) podnosi go na duchu, zapowiadając powrót z wygnania i odbudowę

królestwa Izraela. Dzięki działalności Ezechiela wygnańcy zachowali swą wiarę i tożsamość

narodową. Proroctwa Ezechiela często kończą się słowami: „aby poznali, że Ja jestem Pan”.

Ez podkreśla prawdę, że Bóg jest święty. Tę myśl uwidacznia szczególnie wizja nowej

świątyni (Ez 40-43).

22. Prorocy Mniejsi

Pierwsza wzmianka o Prorokach Mniejszych znajduje się u Syr 49, 10. W kanonie

hebrajskim Prorocy Mniejsi występują po Iz, Jr, Ez.

Na czele 12 Proroków Mniejszych stoi

●

Ozeasz (

PROROK MIŁOŚCI I WIERNOŚCI

).

Prorok pochodził z Państwa Północnego, działał w latach 750-730 przed Chr. Ozeasz jako

pierwszy posłużył się obrazem małżeństwa dla oddania związku Boga z Izraelem.

●

Joel

(

PROROK DNIA JAHWE I ZESŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO

) – działał prawdopodobnie na

terenie Jerozolimy pod koniec V w. przed Chr. Zapowiedział eschatologiczny Sąd Boży nad

15

wszystkimi narodami w dzień Pański, którego poprzedzi wylanie Ducha Bożego.

●

Amos

(

PROROK SPRAWIEDLIWOŚCI

) – pochodził z Tekoa koło Jerozolimy. Działał jednak na

terenie Państwa Północnego, zwłaszcza w Betel i Samarii (VIII w. przed Chr.). Głównym

tematem Am jest sprawiedliwość społeczna. Po raz pierwszy występuje u Am pojęcie „Reszty

Izraela” oraz „dnia Jahwe” jako dnia sądu. Amos zapowiedział zagładę Samarii (ok.722 r.).

●

Abdiasz (

PROROK SĄDU NAD EDOMEM

) - zapowiadał karę na Edomitów, którzy brali

udział w zburzeniu Jerozolimy (586).

●

Jonasz (

UNIWERSALIZM ZBAWIENIA

) – Księga Jon

nie zawiera mów Proroka, ale fragment jego biografii. Główną myślą teologiczną

opowiadania o Jonaszu jest uniwersalizm zbawczy Boga. Jon powstała w 400-200 przed Chr.

●

Micheasz (

PROROK SĄDU I NADZIEI DLA JUDY 737-686

) - podejmuje głównie temat

sprawiedliwości społecznej i prawdziwej religii. Podobnie jak Am i Oz posługuje się

pojęciem „dnia Pańskiego” i „Reszty Izraela”. Mi zapowiada miejsce narodzenia Mesjasza.

●

Nahum (

PROROK ZAGŁADY NINIWY 663-612

) – Księga Na jest poematem wyrażającym

radość ze zmierzchu i upadku Niniwy, stolicy Asyrii. Prorok podkreśla, że Bóg jest Panem

narodów i historii świata.

●

Habakuk (

SPRAWIEDLIWY, KTÓRY ŻYJE Z WIARY VII/VI w.

) –

podejmuje problem odpłaty Bożej. Teologia Ha sprowadza się do myśli: zginie ten, co jest

nieprawy, a sprawiedliwy żyć będzie dzięki swej wierności.

●

Sofoniasz (

PROROK DNIA

JAHWE przed r. 622

) – podejmuje dwa tematy teologiczne: powszechność sądu Bożego w

„dniu Jahwe” oraz pewność wybawienia dla „Reszty Izraela”.

●

Aggeusz (

PROROK

ODBUDOWY ŚWIĄTYNI

) – działał w Jerozolimie ok. 520 r. Razem z Zachariaszem

nawoływał repatriantów z niewoli babilońskiej do odbudowy Świątyni Salomonowej.

●

Zachariasz (

PROROK ODNOWY ESCHATOLOGICZNEJ)

–

działał wraz z Aggeuszem w

czasie powrotu Judejczyków z niewoli babilońskiej (520-518 przed Chr.). Istotnym

elementem orędzia Za są obietnice mesjańskie i eschatologiczne. Prorok zapowiada nadejście

królestwa Bożego i wywyższenie Jerozolimy.

●

Malachiasz (

ZAPOWIEDŹ „OFIARY

CZYSTEJ” I poł. V w.)

– w duchu uniwersalizmu zapowiada „ofiarę czystą”, która składana

będzie na każdym miejscu między narodami. Sobór Trydencki odnosi to proroctwo do Ofiary

eucharystycznej.

►

Z okresu asyryjskiego (VIII w.) pochodzą: Am, Oz, Mi. Prorocy VII w.: So, Na. Prorocy

okresu babilońskiego: Ha, Ab. Prorocy okresu po niewoli: Ag, Za, Ml, Jl, Jon.

23. Psalmy – kwestie introdukcyjne

Nazwa „Psalm” pochodzi od grec. psalmos i odpowiada hebr. mizmor. Oznacza ona

poetycki utwór religijny wykonywany przy akompaniamencie instrumentów strunowych.

16

●

Podział Psalmów – Psalmy podzielono na 5 Ksiąg, z których każda kończy się słowami

pochwały (Ps 1-41; 42-72; 73-89; 90-106; 107-150). Podział Ps na 5 Ksiąg wyraża ideę, że

Psałterz jest medytacja nad 5 księgami Tory.

●

Liczba i numeracja Psalmów – W Biblii hebrajskiej i we wszystkich późniejszych

tłumaczeniach (LXX i Wulgata) ogólna liczba Psalmów wynosi 150. Numeracja Psalmów w

BH różni się od numeracji LXX i Vg. Ogólnie numeracja Psalmów w BH jest o jedną cyfrę

wyższa. W BH, LXX i Vg taki sam numer mają Psalmy 1-8 oraz 147-150. Biblia Tysiąclecia

i Biblia Poznańska przyjmuje numerację wg BH (zaś w nawiasie podaje ją wg LXX i Vg).

●

Nagłówki Psalmów – Nie pochodzą od autorów, lecz są dopiskami o charakterze

liturgicznym. Nie uważamy ich za natchnione. Zwykle zawierają: 1) imię osoby, której

dedykowano psalm lub przypisano autorstwo; 2) okoliczności historyczne powstania Psalmu;

3) rodzaj literacki utworu; 4) wskazówki o melodii i sposobu wykonania Psalmu; 5)

wskazówki liturgiczne o przeznaczeniu Psalmu.

●

Autorstwo Psalmów – Nagłówki Psalmów w większości przypisują autorstwo Dawidowi. W

rzeczywistości są one dziełem wielu autorów różnych okresów i środowisk. Należy jednak

przyznać Dawidowi autorstwo przynajmniej części Psalmów i uznać go pierwszym autorem

Psalmów Izraela.

●

Właściwości poetyckie Psalmów – zasadniczą cechą Psalmów jest rytm członowy (czyli

paralelizm członów), rytm metryczny (odpowiednie zestawienie sylab akcentowanych i

nieakcentowanych), strofika (łączenie wierszy w strofy i zwrotki).

24. Psalmy – poszczególne rodzaje

Niemiecki biblista Herman Gunkel (1930 r.) jako pierwszy podzielił Ps według

rodzajów literackich. Dziś - zgodnie z podziałem Gunkla egzegeci wyróżniają w Psałterzu

następujące rodzaje literackie:

●

Hymny – Psalmy wychwalające wielkość Boga. Dzielą się na: hymny właściwe (wielbią

potęgę Boga Stwórcy, Pana kosmosu), psalmy o królowaniu Jahwe (tzw. intronizacyjne), pieśni o

Syjonie.

●

Lamentacje (Psalmy błagalne) – Cechą tych psalmów jest prośba lub wołanie do Boga o

wyzwolenie z trudnego doświadczenia (jednostki lub narodu). Zwykle mają budowę

trzyczęściową: 1) Wstęp – wezwanie typu: „Boże mój, Boże, czemuś mnie opuścił?”

2) Przedstawienie sprawy i błagalna prośba 3) Zakończenie – psalm kończy się pewnością, że

Bóg wysłuchał prośby.

17

●

Psalmy dziękczynne – są wyrazem wdzięczności Bogu za otrzymane dobro lub oddalenie

niebezpieczeństwa. Psalmy te towarzyszyły ofierze dziękczynnej składanej w Świątyni.

●

Psalmy królewskie – poświęcone są władcom królestwa Judy, przedstawicielom dynastii

Dawida. Dotyczą panowania i pomyślności władcy, zawierają prośbę o błogosławieństwo od

Jahwe dla króla.

●

Psalmy dydaktyczne – Ogólnie dzielą się na: mądrościowe i historyczne (rozpamiętują zbawcze

czyny Boga w historii Narodu Hebrajskiego).

●

Psalmy mesjańskie – odnoszą się do przyszłego Wybawcy oczekiwanego przez dawny lud

Boży (Ps 2, 16, 22, 45, 72, 89, 110 - Żydzi tylko 4 psalmy uważają za mesjańskie: Ps 2, 45,

72, 110).

*

Psalmy złorzeczące – należą do grupy Psalmów błagalnych, które zawierają wołanie o zemstę i

o zniszczenie wroga (Ps 58, 83 i 109).

25. Niewola Babilońska

Niewola Babilońska trwała od 586 do 538 roku p.n.e. Stanowiła istotny przełom w

dziejach starożytnego Izraela. W 586 Babilończycy zdobyli Jerozolimę (stolicę Królestwa

Południowego - Judy), zburzyli Miasto Święte i świątynię oraz wysiedlili ludność Judy.

Lokalna ludność Judy określała się mianem Judejczyków (hebr. Yehudim). Za pośrednictwem

łaciny nazwa ta przeszła do języków nowożytnych, w tym do polskiego, w którym na drodze

zapożyczenia wymowy z francuskiego przybrała brzmienie „Żydzi”. Wyprowadzenie Żydów

z Jerozolimy do Babilonii opisane jest między innymi w 2 Krl 25, 1-21.

Na obszarze splądrowanego Państwa Południowego pozostało niewielu mieszkańców,

ale byli to ludzie niezdolni do zachowania i rozwijania tożsamości narodowej i religijnej. Po

raz pierwszy zaistniało zjawisko diaspory, czyli życia w rozproszeniu. W sytuacji wygnania

babilońskiego dokonano zapisów świętej Tradycji, zaś opracowane wtedy teksty dały

początek Pismu Świętemu. W 538 r. przed Chr. wygnańcy, na mocy dekretu Cyrusa, mogli

powrócić z niewoli.

26. Dzieło kronikarskie

Dzieło kronikarskie obejmuje 1-2 Krn, Ezd i Ne. Księgi te stanowiły pierwotnie jedną

całość – owoc pracy jednego autora lub grupy autorów wywodzących się z jednego

środowiska. Dzieło zostało napisane ku pokrzepieniu serc Judejczyków po niewoli

babilońskiej. Treścią dzieła jest przegląd historii biblijnej od Adama aż do religijnego

18

odrodzenia Izraela po niewoli babilońskiej. Dzieje te mają 2 etapy, oddzielone dekretem

Cyrusa, kończącym niewolę babilońską. Pierwszy etap przedstawiają 1-2 Krn, drugi Ezd i

Ne. Księgi Kronik podają historię od Adama do dekretu Cyrusa (538 r. przed Chr.), przy

czym szczególnie uwzględniają okres panowania królów Judy. Księgi Ezd i Ne opisują

historię Izraela po niewoli, w której trzy problemy wybijają się na pierwsze miejsce: -

odbudowa Świątyni, - przywrócenie Jerozolimie zdolności obronnej w celu sprawowania

kultu, - ustalenie podstaw prawnych życia społecznego. To wszystko sprawia narodziny

judaizmu, ostatniego okresu przed przyjściem Mesjasza.

27. Okres Machabeuszy

Historię walki judaizmu z hellenizmem opisują Księgi Machabejskie – 1-2 Mch.

1 Mch obejmuje lata 175-135 prz. Chr., 2 Mch lata 175-160 prz. Chr.

●

W 198 r. prz. Chr. Palestyna dostała się pod panowanie Seleucydów. Najgorszy dla Żydów

nastał czas, gdy na tron Seleucydów wstąpił syryjski król Antioch IV Epifanes (175-164).

Antioch IV rozpoczął oficjalną walkę z religią jahwistyczną. Zamienił świątynię Jerozolimską

na pogańską świątynię Zeusa. Pod karą śmierci zabronił obrzezania, święcenia szabatu i

innych świąt.

●

Do wybuchu powstania żydowskiego doszło, gdy kapłan Matatiasz odmówił złożenia ofiary

według rytu pogańskiego, po czym zabił pewnego Żyda, który chciał taką ofiarę złożyć.

Stanął on na czele zbrojnego ruchu przeciw Seleucydom. Po śmierci Matatiasza przywództwo

powstania przejęli kolejno trzej synowie JUDA MACHABEUSZ, JONATAN i SZYMON. Oddali

oni swoje życie w walce, która jednak okazała się zwycięska.

►

Nazwa ksiąg 1-2 Mch jest wzięta od przydomka JUDY „MACHABEUSZA” (trzeciego syna

Matatiasza). Od Judy nazwa „MACHABEUSZ” (gr. makkabaios – od hebr. maqqabjahu

oznacza „wyznaczony przez Jahwe”) przeszła na całą rodzinę Matatiasza, na wszystkich

Żydów walczących z Seleucydami w obronie wiary w jednego Boga - Jahwe i na całą epokę.

28. Literatura Mądrościowa

Mianem izraelskiej literatury mądrościowej (dydaktycznej) określa się grupę ksiąg, do

której należą: Ps, Pnp, Prz, Hi, Koh, Syr i Mdr. W Biblii Hebrajskiej znajdziemy tylko pięć

Ksiąg - dwie ostatnie należą bowiem do tzw. ksiąg deuterokanonicznych. Księgi

mądrościowe są wyrazem literackiej twórczości mędrców, działających od czasów Salomona

(X w.) do końca I wieku przed Chr. Wspólną cechą tych ksiąg jest to, że zajmują się

19

zagadnieniami wchodzącymi w zakres izraelskiego pojęcia:

hmkx

(hohma) - „mądrość”.

Hohma obejmuje różne aspekty mądrości, zarówno mądrość Bożą i mądrość ludzką. Mądrość

ludzka – to refleksja człowieka nad jego egzystencją oraz otaczającą go rzeczywistością.

Mądrość Boża jest źródłem wszelkiej mądrości. Specyficzne dla Mądrości Izraelskiej jest to,

że wiąże mądrość z Bogiem i uznaje bojaźń Bożą za warunek i początek mądrości. Księgi

dydaktyczne uczą przede wszystkim mądrego i roztropnego postępowania w obliczu Boga i

ludzi.

Księgi mądrościowe to przede wszystkim pisma anonimowe. Przypisywane są

głównie Salomonowi (Prz, Koh, Pnp, Mdr). Jest to tzw. pseudoepigrafia (autor właściwy

przypisuje swoje dzieło wybitnej osobie, do której autorytetu nawiązuje). Forma literacka

ksiąg mądrościowych sprawia, że nazywa się je często księgami poetyckimi. Występują tu

rodzaje literackie takie jak: przysłowia (Prz), polemiki (Ps, Hi), pieśni (Pnp), monologi (Koh),

dialogi (Hi) oraz midrasz sapiencjalny (rabinacka wykładnia Pisma św., polegająca na

egzystencjalnym komentowaniu poszczególnych ksiąg lub wydarzeń w nich opisanych).

29. Księga Hioba

Księgę Hioba – wspaniały dramatyczny poemat – zaliczamy do Ksiąg mądrościowych.

Hi powstała w czasach powygnaniowych, prawdopodobnie około II w. przed Chr. Autor

porusza w niej uniwersalny problem ludzkiego cierpienia na przykładzie człowieka

sprawiedliwego. Szczególną wymowę ma także to, że bohaterem księgi nie jest Hebrajczyk.

Główny bohater jest człowiekiem prawym, który doświadcza cierpienia w najskrajniejszej

formie. Hiob (jego imię oznacza: „Gdzie jest Ojciec?”) traci stopniowo wszystko, lecz mimo

to nie traci wiary i ufności w Boga. Jego przyjaciele podzielają sposób myślenia

mądrościowego – zasadę odpłaty, wg której każde cierpienie jest konsekwencją grzechu.

Problem cierpienia niezawinionego, z którym mierzy się Księga Hioba, jest trudny do

pogodzenia ze sprawiedliwością Bożą. Księga nie daje pełnej odpowiedzi. Mówi jedynie, że

Bóg może zesłać cierpienie na człowieka sprawiedliwego, celem wypróbowania jego

wierności. Księga ta nie zna roli cierpienia, jako zadośćuczynienia za grzechy innych (por. IV

Pieśń o Słudze Jahwe u Iz 53).

30. Kohelet

Nazwa

Kohelet pochodzi od słowa qahal – „zgromadzenie”, „zebranie”. Jest to

określenie funkcji, a nie imię własne. Najprawdopodobniej trzeba je tłumaczyć jako

20

„przewodniczący zgromadzenia” lub „kaznodzieja”. LXX i Vg nazywają Koheleta

Ecclesiastes. Treścią Koh są rozważania nad sensem życia ludzkiego. Autor zadaje sobie

przede wszystkim pytanie, jaka jest droga do prawdziwego szczęścia, ale nie znajduje na nie

odpowiedzi. Stwierdza raczej, że wszystko jest marnością. Wyrażenie semickie „Marność nad

marnościami” (hawel hawalim) występuje tutaj w znaczeniu nietrwałości ziemskiej

rzeczywistości. Ostatecznie wszystkich (sprawiedliwego i grzesznika) spotyka ten sam los, tj.

śmierć, po której czeka człowieka smutny pobyt w Szeolu. Pesymistyczna krytyka rzeczy

ziemskich nie jest pełną treścią Koh. Kohelet chce zwrócić uwagę, że ziemia nie jest w stanie

zaspokoić ludzkich pragnień. Koh wprowadza myśl o życiu pozagrobowym, choć jeszcze

słabo sprecyzowaną. Przyrównuje to życie do bytowania cieniów w otchłani.

21

NOWY TESTAMENT

31. Geneza Nowego Testamentu

U podstaw NT stoi Jezus. Najpierw było nauczanie Jezusa. Jezus rozpoczął swoją

publiczną działalność po chrzcie w Jordanie. Chodził po Ziemi Izraela i głosił nadejście

Królestwa Bożego przy różnych okazjach. Szczególną wagę przywiązywał do formowania

Apostołów. Przygotowywał ich do kontynuowania misji po Jego śmierci. Jezus swoją naukę

potwierdzał życiem i znakami (słowa i czyny Jezusa).

Drugi etap formowania się NT stanowiło przepowiadanie apostolskie. Po otrzymaniu

nakazu misyjnego oraz wniebowstąpieniu Jezusa, Apostołowie umocnieni Duchem Świętym

zaczęli głosić Dobrą Nowinę, najpierw w Jerozolimie a potem u pogan. Ich świadectwo

tworzyło tradycję ustną i stawało się fundamentem wiary powstających gmin

chrześcijańskich.

Następnie dokonano spisania nauki Jezusa poszerzonej o interpretację Apostołów i

doświadczenie Kościoła pierwotnego (utrwalenie na piśmie). Wszystko to złożyło się na

teksty, której potem weszły do kanonu NT jako Ewangelie. Proces powstawania Ewangelii

przypomina proces kształtowania się Tory, z tą różnicą, że Pięcioksiąg tworzył się kilkaset

lat, a Ewangelie - około pięćdziesięciu.

Równocześnie z utrwalaniem na piśmie Ewangelii kształtował się drugi nurt Tradycji.

Konkretne problemy powstających gmin kościelnych spowodowały konieczność stworzenia

pism dydaktycznych. Największą rolę w ich tworzeniu odegrał św. Paweł Apostoł. Wraz z

szerzącym się chrześcijaństwem teksty NT szybko rozpowszechniły się w odpisach. Całość

pism NT została spisana między 50 a 130 r. po Chr.

32. Nauczanie i cuda Jezusa

Jezus rozpoczął swoją publiczną działalność po chrzcie w Jordanie. Chodził po Ziemi

Izraela i głosił nadejście Królestwa Bożego przy różnych okazjach. W swym nauczaniu

nawiązywał do życia codziennego. Nauczając, najczęściej posługiwał się przypowieściami i

porównaniami. Wykorzystywał też metody stosowane przez rabinów: podniosłe formuły i

paralelizmy, cytował Stary Testament. Szczególną wagę Jezus przywiązywał do formowania

Apostołów. Wyjaśniał im znaczenie przypowieści, tłumaczył sens wydarzeń, odpowiadał na

ich pytania. Przygotowywał ich w ten sposób do kontynuowania misji po Jego śmierci.

Jezus swoją naukę potwierdzał życiem i znakami. Na mocy władzy otrzymanej od

Ojca uzdrawiał chorych i dokonywał cudów. Wg Ewangelii Janowej cuda Jezusa były przede

22

wszystkim „znakami”. Świadczyły one, że jest On Mesjaszem, że nowy wiek rzeczywiście

nadszedł. Dokonując cudów, Jezus ukazywał ludziom królestwo Boże. Największym cudem

było Jego zmartwychwstanie. Jezus przekazał swym uczniom zdolność dokonywania cudów.

33. Konflikt i śmierć Jezusa

Publiczna działalność, postawa i nauczanie Jezusa doprowadziły do konfliktu z

przywódcami ówczesnego judaizmu. Uzurpowali oni sobie prawo interpretacji Prawa

Mojżeszowego i wyjaśniali rolę Mesjasza w sensie narodowym i politycznym. Mt 5, 21-43

wyraźnie pokazuje, że Jezus przeciwstawiał się tradycyjnemu nauczaniu, które odnosiło

nakazy prawa tylko do czynów zewnętrznych (np. „Słyszeliście, że powiedziano przodkom:

Nie zabijaj … A Ja wam powiadam: Każdy, kto się gniewa na swego brata, podlega sądowi”).

Stąd też przywódcy judaizmu odrzucili Jezusa i uzyskali u rzymskiego namiestnika Judei

Poncjusza Piłata (który swój urząd pełnił w latach 26-36) wyrok skazujący Go na śmierć.

Śmierć na krzyżu stanowiła kres publicznej działalności Jezusa i Jego ziemskiego życia.

Umieszczony na krzyżu tytuł: Król Żydowski informuje, jaka była przyczyna śmierci

Jezusa. Zarzucano Mu, że uzurpuje sobie godność królewską. Mk uwypukla, że Jezus jest

rzeczywiście królem, nie w sensie narodowym i politycznym, lecz w sensie religijnym.

34. Powołanie uczniów i Apostołów

Jezus już za życia gromadził wokół siebie uczniów. Ewangelie opisują sceny ich

powołania. U synoptyków w opisie powołania pierwszych uczniów są słowa: „Pójdźcie za

Mną” (Mt 4, 19; Mk 1, 17; Łk 5, 27), zaś u Jana: „Chodźcie, a zobaczycie” (J 1, 39). Jezus

tłumaczył uczniom, co oznacza to powołanie w takich tekstach, jak: - o zerwaniu więzów

rodzinnych (Łk 14, 26); - o niesieniu krzyża (Łk 14, 27); - o zapłacie dla tych, którzy pójdą za

Nim (Mk 10, 28n); - o potrzebie wyrzeczenia (Mt 8, 21). Z uczniów Jezusa wyłoniło się

grono Dwunastu. Ustanowienie tego grona opisują Ewangelie synoptyczne, z których

najstarszą wersję podaje Mk 3, 13-19. Opis ten zawiera istotne momenty. Inicjatywa wyszła

od Jezusa – On wybrał tych, których sam chciał. Mk dwukrotnie podkreśla: kai. evpoi,hsen

dw,deka – „ustanowił (lepiej: uczynił) Dwunastu” (3, 14 i 3. 16). Ustanowienie grona

Dwunastu określone terminem „uczynił” uwydatnia moc stwórczą Boga. Jezus wybrał

Dwunastu w trojakim celu: „Aby byli z Nim, aby przepowiadali i aby wypędzali złe duchy”

(3, 13-19). Liczba „Dwunastu” jest nawiązaniem do 12 synów Jakuba i 12 pokoleń Izraela. 12

pokoleń Izraela stanowiło Kościół Starego Przymierza (określany jako QAHAL JAHWE –

23

„zgromadzenie Jahwe”, hebr. Qahal = grec. Ekklesia). Zatem przyczyną powołania Dwunastu

jest zachowanie ciągłości między Kościołem Starego Przymierza a Kościołem

Chrystusowym.

35. Pierwotna katecheza apostolska

Po otrzymaniu nakazu misyjnego oraz wniebowstąpieniu Jezusa, Apostołowie

umocnieni Duchem Świętym zaczęli głosić Dobrą Nowinę, najpierw w Jerozolimie a potem u

pogan. Ich świadectwo tworzyło tradycję ustną i stawało się fundamentem wiary

powstających gmin chrześcijańskich.

W dniu Pięćdziesiątnicy Apostoł Piotr zapoczątkował katechezę Kościoła. Pierwsze

wystąpienie Piotra zawiera schemat katechezy wczesnochrześcijańskiej (Dz 2, 22-39). W jej

centrum jest rdzeń kerygmatyczny dotyczący śmierci krzyżowej Jezusa. Po nim następuje

proklamacja faktu zmartwychwstania. Na końcu wezwanie do nawrócenia.

Najbardziej „historycznym” katechetą stał się św. Paweł, nauczający od Antiochii po

Rzym. On też dokonał najbardziej wyraźnego przejścia od katechezy ustnej do katechezy

pisanej. Pierwszym pisemnym streszczeniem katechezy paschalnej jest fragment 1 Kor 15, 3-

6: „Przekazałem wam na początku to, co przejąłem; że Chrystus umarł - zgodnie z Pismem -

za nasze grzechy, że został pogrzebany, że zmartwychwstał trzeciego dnia zgodnie z Pismem

(…).

Sposób przekazywania nauki Jezusa był dostosowany do słuchaczy. Apostołowie

podawali tę samą treść, często jednak w innej formie.

36. Formuły wiary, homologie i hymny chrystologiczne

Odpowiedzią na kerygmat apostolski (głoszenie Dobrej Nowiny przez Apostołów)

były formuły wiary i wyznania pierwotnego Kościoła, które przytacza NT.

Formuły wiary

mówią w sposób zwięzły o dokonanym akcie zbawczym: śmierci i zmartwychwstaniu

Chrystusa. W NT, w szczególności w Listach św. Pawła znajdujemy ślady takich formuł. Np.

formuła: Wierzymy, że Bóg wskrzesił Jezusa z martwych ma swoje odzwierciedlenie w Rz 10,

9: „Jeżeli więc ustami swoimi wyznasz, że JEZUS JEST PANEM i w sercu swoim uwierzysz,

że Bóg Go wskrzesił z martwych - osiągniesz zbawienie”.

Wiarę Kościoła apostolskiego wyrażają także wyznania (homologie). Przykładem jest

wyznanie: Jezus jest PANEM (por. Rz 10, 9; Flp 2, 11). Ponadto NT zawiera ślady hymnów,

24

którymi posługiwały się pierwsze wspólnoty. Można wskazać następujące hymny

chrystologiczne:

- Hymn o Logosie (J 1,1-5.9-14); - Hymn o prymacie Chrystusa (Jezus obrazem Boga

niewidzialnego: Kol 1, 15-20); - Hymn o uniżeniu i wywyższeniu Chrystusa (Flp 2,6-11).

Szczególnym rodzajem hymnów były doksologie (pieśni pochwalne na cześć Boga), np.:

„Jemu to chwała na wieki wieków” (Ga 1,5).

37. Św. Paweł Apostoł

Św. Paweł był Żydem i obywatelem rzymskim. Urodził się w Tarsie ok. 5-10 r. po

Chr. w rodzinie faryzeuszy. Uczył się w Jerozolimie u rabina Gamaliela Starszego,

zwolennika judaizmu. Jako faryzeusz występował przeciw chrześcijanom; obecny był przy

ukamienowaniu Szczepana. Gdy był w drodze do Damaszku, aby aresztować tam chrześcijan,

ukazał mu się zmartwychwstały Chrystus (ok. 36-37). Po przyjęciu chrztu i samotnym

pobycie na pustyni, rozpoczął głoszenie Ewangelii Chrystusowej w synagogach Damaszku,

potem w Jerozolimie, Tarsie i Cylicji. Z jego mowy w Atenach dowiadujemy się, że osnową

kazań misyjnych był Chrystus ukrzyżowany i zmartwychwstały. Z upoważnienia Apostołów

odbył 3 podróże misyjne, zakładając gminy kościelne zwłaszcza wśród pogan. I podróż (ok.

45-49) obejmowała tereny Cypru i Azji Mniejszej. Od wizyty na Cyprze Apostoł znany jest

jako Paweł, co jest greckim odpowiednikiem hebrajskiego imienia Szaweł. II podróż (ok. 50-

52) obejmowała Azję Mniejszą i Grecję, m. in. Tesaloniki, Ateny, Korynt. III podróż (ok. 53-

58) Galację, Efez, Grecję. Podczas II podróży Paweł napisał w Koryncie 1-2 Tes. W trakcie

III podróży powstały w Efezie (tu przebywał najdłużej – ponad 2 lata) 1-2 Kor, Ga (?), Rz.

Po zakończeniu III podróży Apostoł został w Jerozolimie aresztowany i osadzony w

Cezarei. Paweł odwołał się do Cezara i został wysłany na sąd do Rzymu. W Rzymie

przebywał dwa lata w areszcie domowym (61-63). Zdaniem wielu biblistów napisał wtedy

Listy Więzienne. Prawdopodobnie uwolniono go i być może nauczał w Hiszpanii. Po

ponownym aresztowaniu Paweł został stracony (ścięty) w Rzymie przez Nerona (ok. 67).

Data dnia śmierci Apostoła to 29 czerwca.

38. Tradycja liturgiczna i parenetyczna

Większość tradycji liturgicznej i parenetycznej przekazanej przez NT odnajdujemy w

listach Pawłowych. W pismach tych, z tradycji liturgicznej pochodzą: hymny, wyznania

wiary, doksologie oraz teksty eucharystyczne.

25

●

Hymny – w pierwotnym Kościele spełniały funkcje liturgiczne. Ślady pierwotnych hymnów

odnajdujemy, np. w tekstach: J 1,1-5.9-14 (Hymn o Logosie); Flp 2, 6-11 (Hymn o uniżeniu i

wywyższeniu Chrystusa); Kol 1, 15-20 (Hymn o prymacie Chrystusa); l Tm 3, 16 (Hymn o

posłannictwie Syna Bożego).

●

Wyznania wiary – formowały się również w ramach liturgii pierwotnego Kościoła.

Zawierały one precyzyjnie sformułowane prawdy wiary, np.

Jezus jest Panem

(por. Rz 10, 9;

Flp 2, 11; 1 Kor 8, 6).

●

Doksologie – pieśni pochwalne na cześć Boga (np. Ga 1,5).

●

Teksty eucharystyczne - najstarszym tekstem eucharystycznym jest 1 Kor 10, 16 i 11, 23-25.

Teksty te są świadectwem liturgicznego sprawowania Wieczerzy Pańskiej przez pierwotną

gminę chrześcijańską.

Wśród fragmentów parenetycznych w zbiorze listów Pawła należy wyróżnić: katalogi

cnót i wad, tablice normujące życie domowe, zasady regulujące życie społeczne, wskazania

dla nauczycieli i wychowawców. Zawierają one elementy żydowskie i hellenistyczne (ślad

tradycji judaistyczno-hellenistycznej).

►

Pareneza - to, pouczenia moralne lub upomnienia.

39. Listy do Tesaloniczan

1-2 Tes św. Paweł adresuje do Kościoła w Tesalonice, który założył podczas II

podróży misyjnej (ok. 50 r. po Chr.). Paweł opuścił Tesalonikę (stolica Macedonii w

północnej Grecji) wskutek wrogiej postawy miejscowych Żydów. Aby zachęcić młodą gminę

chrześcijan (pochodzących głównie z pogan) do wytrwania w wierze, Paweł wysłał z Koryntu

1 Tes. Powszechnie uważa się, że 1 Tes jest najstarszym pismem NT (50/51 po Chr.). Paweł

odpowiada w nim na niepokoje Tesaloniczan w kwestii zmartwychwstania. Zrodziło się u

nich pytanie, czy

zmarli przed parują wezmą także udział w ponownym przyjściu Pana?

Paweł pociesza, że „zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi” (1 Tes 4, 16). Należy jednak

trwać w czujnej gotowości, paruzja nastąpi niespodziewanie.

2 Tes porusza także problem eschatologii. Napisał go Paweł niedługo po pierwszym

liście (51 po Chr.). Powodem napisania 2 Tes było niewłaściwe zrozumienie nauki Apostoła

odnośnie paruzji: niektórzy wierni oddali się bezczynności, wyczekując powtórnego przyjścia

Pana. W 2 Tes Paweł szerzej rozwija naukę o paruzji aniżeli w 1 Tes, podając poprzedzające

ją znaki: 1) apostazja (powszechne odstępstwo); 2) pojawienie się człowieka nieprawości,

syna zatracenia.

26

40. List do Galatów

Ga należy do tzw. listów wielkich św. Pawła z uwagi na treść i ukazany w nim

autoportret Apostoła. Ga napisał Paweł po drugim pobycie w Galacji, prawdopodobnie w

Efezie, ok. 54 r. Krótko po ostatniej (drugiej) wizycie Pawła u Galatów, do założonych przez

niego gmin chrześcijańskich przybyli nowi głosiciele Ewangelii. Byli to judaizantes

(„żydujący”) – chrześcijanie pochodzenia żydowskiego. Domagali się oni od nawróconych

przestrzegania Prawa ST i obrzezania. Podważyli autorytet Pawła, głosząc że nie należy on do

grona Dwunastu. Nie mogąc przybyć osobiście Paweł Listem do Galatów zapobiega

fałszywym nauczycielom. Przedstawia się w nim jako Apostoł powołany przez Boga i Jezusa

Chrystusa. Zaznacza, że jego Ewangelia i posłannictwo pochodzą od Boga, a zostały

zatwierdzone przez pierwszych Apostołów.

Centralnym tematem Ga jest usprawiedliwienie przez Ewangelię, która zwalnia z

obowiązku zachowywania Prawa Mojżeszowego. Usprawiedliwienie otrzymuje się przez

wiarę w Jezusa Chrystusa, a nie przez uczynki starego Prawa. Św. Paweł podaje przykład

Abrahama, który został usprawiedliwiony dzięki wierze, przed nadaniem Prawa na Synaju.

Tym samym wykazuje bezużyteczność Prawa ST. Ga zawiera własnoręcznie napisane przez

Pawła zakończenie (6, 11-18).

41. Listy do Koryntian

Adresatami listów są mieszkańcy Koryntu (stolica prowincji Achai). Paweł napisał

do Koryntu przynajmniej 4 listy. Dzisiejszy 1 Kor to drugi list, 2 Kor – to czwarty. Natomiast

pierwszy i trzeci zaginęły (na ich istnienie wskazują 1 i 2 Kor). 1 Kor powstał w Efezie (ok.

55 r. po Chr.), 2 Kor w Macedonii (57 r.). Powodem napisania 1 Kor były niepokojące wieści

o podziale i niemoralnym postępowaniu korynckich chrześcijan. W liście tym Paweł

odpowiada po kolei na problemy kościoła w Koryncie: 1) uchyla błędne przekonanie, że

wierni należą do człowieka, od którego otrzymali chrzest. Wyjaśnia, że chrzest jest udzielany

w imię Chrystusa, który jest niepodzielny. 2) przeciwstawia mądrość krzyża mądrości

ludzkiej. 3) podkreśla nierozerwalność małżeństwa, przywilej Pawłowy oraz porusza temat

dziewictwa. 4) podaje najstarszą tradycję Wieczerzy Pańskiej (1 Kor 11,23-25) i wyjaśnia

sens Eucharystii: Eucharystia uobecnia śmierć Chrystusa i Jego zmartwychwstanie (1 Kor

11, 26). 5) podaje zasady korzystania z charyzmatów oraz szeroko omawia zmartwychwstanie

Chrystusa i Jego wiernych.

27

2 Kor jest jednym z najbardziej osobistych pism Pawła. Apostoł wyraża w nim

głęboką troskę o młody Kościół Koryntu, z wielkim zapałem broni swojego apostolatu oraz

apeluje na rzecz ubogich w Jerozolimie.

42. List do Rzymian

Dziś przyjmuje się bez zastrzeżeń, że Apostoł Paweł jest autorem 7 listów. Są to 4

wielkie listy: Rz, 1-2 Kor, Ga oraz trzy mniejsze: 1 Tes, Flp, Flm. Rz stanowi centrum

teologii św. Pawła. List został napisany w Koryncie, pod koniec 3 podróży misyjnej Apostoła

(r. 58). Nikt dzisiaj nie kwestionuje autorstwa Pawłowego. Zarówno kryteria wewnętrzne i

tradycja świadczą, że Paweł jest autorem Rz. Paweł pisze List do wspólnoty chrześcijan w

Rzymie, której sam nie założył (być może wytworzyła się spontanicznie). Zapowiada swoją

wizytę w Kościele rzymskim i prosi o wyprawienie go w dalszą podróż do Hiszpanii.

Treść listu podaje Rz 1, 16: Ewangelia jest mocą Bożą do zbawienia każdego

wierzącego. W niej objawia się usprawiedliwienie z wiary. W części dogmatycznej (1, 18 –

11, 36) mowa jest o tym, że usprawiedliwienie z wiary stanowi jedyną drogę zbawienia.

Usprawiedliwienie otrzymuje się nie z uczynków Prawa, ale przez wiarę w Jezusa Chrystusa.

Część parenetyczna (12, 1 – 15, 13) poświęcona jest zasadom życia chrześcijańskiego, jakie

wynikają z usprawiedliwienia. Mówi o konieczności uświęcania życia, wielką rolę odgrywa

w nim Duch Święty. Miłość i pokora to zasady postępowania chrześcijan.

43. Listy więzienne

Flp, Kol, Flm, Ef zaliczane są do „listów więziennych”, ponieważ Paweł napisał je

jako więzień. Powszechnie uważa się, że powstały między r. 61 a 63 w czasie pierwszego

uwięzienia Pawła w Rzymie.

Flp – jest najbardziej osobistym listem Apostoła. Paweł wyraża w nim podziękowanie za

pomoc pieniężną otrzymaną od Filipian za pośrednictwem Epafrodyta. Najbardziej

znamiennym fragmentem listu jest Hymn o kenozie i chwale Chrystusa (2, 6-11). Hymn

podkreśla Boską naturę i preegzystencję Chrystusa.

Kol – jest odpowiedzią na błędne nauki szerzące się wśród Kolosa. Zaprzeczały one

Chrystusowej roli jedynego Pośrednika i Zbawcy. Epafras (założył on gminę w Kolosach)

poinformował o tym św. Pawła, będącego w więzieniu w Rzymie. Z tej racji Paweł stwierdza

absolutne pierwszeństwo Chrystusa, Jego Boską godność i dokonane dzieło odkupienia.

28

Podaje też ogólne zasady moralne życia rodzinnego chrześcijan. W Kol Chrystus ujęty jest

jako „Głowa Ciała – Kościoła” (Kol 1, 18).

Flm – najkrótszy list Pawłowy (25 wersów). Adresatem jest Filemon - zamożny kolosanin,

którego nawrócił św. Paweł. Paweł prosi o przebaczenie dla Onezyma, zbiegłego niewolnika

Filemona. Onezym uciekł do Rzymu, spotkał tam Pawła i stał się chrześcijaninem. Paweł

pewny swego wstawiennictwa odesłał go z powrotem z listem do Filemona. List można

nazwać arcydziełem sztuki dyplomacji.

Ef – prawdopodobnie jest pismem okólnym (bez konkretnych adresatów). Ef jest

rozwinięciem nauki o Chrystusie jako Głowie Ciała – Kościoła z Kol.

44. List do Hebrajczyków

Hbr jest anonimowy. Autorstwo Listu jest ciągle kwestią otwartą. Obecnie uważa się,

że autorem tej księgi nie jest Paweł Apostoł. List skierowany jest do chrześcijan pochodzenia

żydowskiego. Adresatami są członkowie jakiejś określonej gminy chrześcijańskiej. Trudno

jednak wskazać na konkretną gminę, do której Hbr mógł być adresowany. Od strony

literackiej Hbr nie jest listem. Sam autor nazywa swoje pismo „słowem zachęty” (Hbr 13,

22). Dziś określa się Hbr jako „uroczystą mowę”, wygłoszoną celem przekonania jej

adresatów do pozostania w wierze chrześcijańskiej. W oryginale Hbr napisany jest w języku

greckim (jest to najpiękniejsza greka NT). List zawiera 152 hapax legomena w NT.

Od strony struktury Hbr jest arcydziełem. Wg koncepcji jezuity Alberta Vanhoye

(czyt. wanła) struktura Hbr jest koncentryczna. Składa się z 5 części:

●

Część I (1,5-2,18) i V (12,14-13,18) są paralelne. Część I ukazuje ontologiczną sytuację

Chrystusa (Chrystus przewyższa swą godnością aniołów), a V - sytuację wiernych, dla

których otwarła się droga prowadząca do pełnego usprawiedliwienia.

●

Część II (3,1-5,10) - Jezus wierny w swym posłannictwie odpowiada IV (11,1-12,13) –

wytrwanie w wierze Jego uczniów jest konieczne.

●

Część III (5,11-10,39) stanowi centrum Listu i omawia 3 tematy: kapłaństwo Chrystusa,

Jego wywyższenie i skuteczność zbawczą. Tytuł „kapłan” w Hbr występuje 6 razy, zaś

„arcykapłan” 10 razy. Tytuły te NT przypisuje jedynie Chrystusowi, czyni to tylko w Hbr.

Hbr ukazuje Chrystusa jako Jedynego i Najwyższego Arcykapłana NT. Jest On

Arcykapłanem, który złożył z siebie raz na zawsze doskonałą ofiarę Bogu (Hbr 7, 27).

29

45. Listy pasterskie i katolickie

Trzy listy Corpus Paulinum: Tt, 1-2 Tm należą do

listów pasterskich

. Uważa się je za

popawłowe. W odróżnieniu od innych listów Corpus Paulinum skierowane są nie do

poszczególnych gmin czy Kościołów, ale do pasterzy wspólnot chrześcijańskich: Tytusa i

Tymoteusza. Więcej jest w nich pouczeń duszpasterskich niż zagadnień dogmatycznych.

Dowiadujemy się z nich o hierarchii: biskup-prezbiter-diakon lub o wdowach (jako pewnej

grupy charytatywnej). Odpowiedzialni za Kościół pasterze mają obowiązek przekazać

autentyczną naukę apostolską i czuwać nad czystością obyczajów chrześcijańskich (katalog

cnót i wad, tablice domowe).

Do listów katolickich zalicza się Jk, 1-2 P, 1-3 J i Jud. Listy katolickie, czyli

powszechne są adresowane do wszystkich chrześcijan wczesnego Kościoła. Autorstwo tych

listów jest bardzo niepewne (np. kwestionuje się autorstwo św. Piotra dla 1-2 P).

●

Jk – omawia postawę chrześcijańską wobec pokus i doświadczeń, wskazuje na konieczność

dobrych uczynków, które płyną z wiary. Uzupełnia naukę o usprawiedliwieniu, podkreślając,

że chodzi o czynną wiarę („Wiara bez uczynków martwa jest” - Jk 2, 14-26). Z listu

dowiadujemy się o praktyce „namaszczania chorych w imię Pana” ze skutkiem odpuszczania

grzechów (Jk 5,13-16).

●

1 P – wzywa chrześcijan do wytrwałości wobec prześladowań ze

strony pogan na wzór Chrystusa.

●

2 P – zawiera obietnicę paruzji Chrystusa, na którą trzeba

oczekiwać w wierze. List wypowiada się jednoznacznie na temat natchnienia biblijnego.

●

1 J

– nawołuje do miłości bliźniego i ostrzega przed fałszywymi nauczycielami zaprzeczającymi

Wcieleniu Chrystusa. Podobna tematykę zdradzają 2 J i 3 J.

●

Jud – koncentruje się na

umacnianiu chrześcijan w ich walce przeciw fałszywym nauczycielom.

46. Tradycja o słowach i czynach Jezusa

Z badań współczesnych wynika, że u początków Ewangelii jest Jezus z Nazaretu, Jego

słowa i czyny. Słowa i czyny Jezusa zawarte w Ewangeliach nie są przekazane w stanie

czystym, lecz zostały obudowane przez interpretację Apostołów, pierwotnej wspólnoty i

ewangelistów-redaktorów. Poza tym, Chrystus mówił po aramejsku, a Ewangelie zostały

zredagowane po grecku. Krytyka form podaje kryteria, za pomocą których można rozpoznać

w dzisiejszych Ewangeliach autentyczne słowa (ipsissima verba) i czyny (ipsissima facta)

Jezusa. Najważniejsze kryteria to:

1) kryterium wielorakiej tradycji – te słowa i czyny Jezusa trzeba uznać za autentyczne,

które znajdują się we wszystkich (lub prawie wszystkich) źródłach synoptycznych.

30

2) Kryterium zgodności – testem autentyczności jest zgodność słów i czynów Jezusa ze

środowiskiem palestyńskim.

3) Kryterium nowości – te słowa i czyny Jezusa należy uznać za autentyczne, które nie

posiadają żadnych paralel ani w ST, ani w judaizmie, ani w Kościele pierwotnym.

(oryginalność słów i czynów Jezusa).

Do najważniejszych form należą: opisy Eucharystii (ustanowienie Eucharystii łącznie

ze słowami konsekracji), opisy Męki Jezusa, opisy zmartwychwstania, opisy cudów,

przypowieści, Kazanie na Górze (Mt), Kazanie w dolinie składające się z błogosławieństw

(Łk), historie dziecięctwa, dysputy z faryzeuszami.

47. Tradycja mów Pańskich - źródło Q

Istnienie źródła Q jest hipotezą, która powstała w wyniku badań nad problemem

synoptycznym. Za pomocą tej hipotezy wyjaśnia się zbieżności tekstów u Mt i Łk, których

brak u Mk. Zasadniczą treść źródła Q stanowią słowa Jezusa (logia). Materiał ten dotyczy:

●

początków działalności Jezusa (wystąpienie Jana Chrzciciela, chrzest i kuszenie Jezusa);

●

mowy programowej Jezusa (zwłaszcza fragmenty Kazania na Górze);

●

kontrowersji Jezusa z

judaizmem;

●

wezwania do naśladowania;

●

różnych pojedynczych logiów, zwłaszcza

eschatologicznych. Charakterystyczne jest, że w źródle Q brakuje relacji o męce i

zmartwychwstaniu Jezusa.

Współcześnie przeważa opinia, że Q zostało zredagowane w języku greckim, w latach

40-50 po Chr. Najbardziej prawdopodobnym miejscem redakcji Q jest Palestyna. Przypuszcza

się, że zbiór powstał do celów głoszenia orędzia chrześcijańskiego (miał ułatwić pierwszym

misjonarzom rozpowszechnianie Ewangelii). Teologia źródła Q koncentruje się przede

wszystkim na kerygmie o zbawieniu, która postuluje zmianę postawy moralnej. Źródło Q

przypisuje Chrystusowi tytuły: Syn Boży i Syn Człowieczy.

48. Tradycja synoptyczna

Ewangelie Mt, Mk i Łk mają wiele wspólnych cech literackich. Ze względu na te

podobieństwa nazwano je Ewangeliami synoptycznymi od greckiego słowa

σύνοψις

(synopsis - „spojrzenie obejmujące całość”). Podobieństwa dotyczą: struktury ogólnej,

kolejności fragmentów, identycznego słownictwa. Obok tych podobieństw są różnice w

układzie treści, opisach faktów oraz w redakcji tych samych słów Chrystusa.

31

Fakt synoptyczny (literacka zależność polegająca na zespole podobieństw i różnic

między Mt, Mk i Łk) ma liczne wyjaśnienia:

●

Hipoteza tradycji ustnej: podobieństwa należy tłumaczyć wspólną tradycją ustną, a różnice

odmiennym Sitz im Leben poszczególnych środowisk.

●

Hipoteza Ewangelii pierwotnej (Urewangelii)

: wspólnym źródłem Ewangelii synoptycznych

był jeden tekst hebrajski lub aramejski, który zawierał cały opis życia Jezusa. Poszczególne

Ewangelie są niezależnymi tłumaczeniami tego semickiego źródła.

●

Hipoteza wzajemnego korzystania: autorzy Ewangelii korzystali wzajemnie ze swoich

dzieł. Teoria ta posiada różne warianty: Mt → Mk → Łk; Mt → Łk → Mk; Mk → Mt → Łk.

●

Teoria dwóch źródeł: Mt i Łk korzystali z dwóch źródeł, z Mk oraz z drugiego źródła, które

zaginęło. Za materiał tego nieznanego źródła przyjęto wspólny materiał Mt i Łk, jakiego nie

posiada Marek. Są to logia, czyli mowy Chrystusa. Oznaczono je literą Q od niemieckiego

słowa Quelle (źródło).

49. Dzieje Apostolskie

Dz napisał św. Łukasz, autor III Ewangelii (70-80 po Chr., najprawdopodobniej w

Rzymie). Pierwotnie Łk i Dz stanowiły jedno dzieło – „Opus Lucanum” („Dzieło Łukasza”).

Przedmiotem Księgi nie są dzieje Apostołów, ale dzieje początków Kościoła i jego rozwój

pod wpływem Ducha Świętego. Dla Dz charakterystyczne jest to, że ich autor kontynuuje w

nich czas Jezusa, który przeradza się w czas Kościoła.

Treść Dziejów można zamknąć w słowach: „Będziecie moimi świadkami w

Jerozolimie i w całej Judei, i w Samarii, i aż po krańce ziemi” (Dz 1, 8). Księgę można

podzielić na 2 części. Pierwsza, w której kluczową rolę odgrywa św. Piotr, obejmuje 12

pierwszych rozdziałów. Przedstawia rozwój Kościoła w gminach Palestyny (Dz 1-12). Druga

zawiera opis działalności św. Pawła i opowiada o rozwoju Kościoła w świecie pogańskim (Dz 13-

28).

Dz można nazwać „Ewangelią Ducha Świętego”, ponieważ autor szczególnie

uwypukla w nich rolę Trzeciej Osoby Trójcy Świętej. Przez swoje zstąpienie na Apostołów w

dniu Pięćdziesiątnicy Duch Święty dał życie Kościołowi. Z Dz wynika, że cała gmina

chrześcijańska żyła pod wpływem działania Ducha Świętego. Dz ukazują Ducha Świętego

jako dar Boży dla Kościoła i jego wiernych.

32

50. Tradycja Janowa

Czwartą Ewangelię, trzy listy św. Jana oraz Apokalipsę traktuje się razem jako PISMA

JANOWE. Mówi się o „Dziele Jana”, o „Tradycji Janowej”, o ,,Corpus Joanneum”. „Dzieło

Janowe” obejmuje 5 pism, które należą do różnych rodzajów literackich.

●

Na podstawie

podobieństw i różnic między 5 pismami sformułowano hipotezę historyczno-literacką.

Hipoteza ta uznaje „Dzieło Janowe” za owoc długiego procesu powstawania. Pisma te

wywodzą się z tego samego środowiska, określonego tradycją, szkołą lub wspólnotą Janową.

Pochodzenie z tej samej szkoły wyjaśnia podobieństwa, zaś sytuacja zewnętrzna i

wewnętrzna zmieniająca się w czasie – różnice.

Zwolennicy hipotezy historyczno-literackiej wyróżniają następujące etapy, przez które

przeszła szkoła Janowa. I etap: U początku szkoły Janowej jest Jan Apostoł, syn Zebedeusza,

brat Jakuba. II etap: Wokół niego uformowała się tradycja ewangeliczna - palestyńska ustna

(w jęz. aram.) przed 70 r. III etap: Następnie powstało pierwsze wydanie Ewangelii - być

może w Efezie - we wspólnocie bliskiej Janowi (świadkowi wydarzeń). Wspólnota ta dala

początek innym wspólnotom w głównych centrach Azji Mniejszej. To wydanie kończyła

konkluzja podana w J 20,30-31. Natomiast redakcja końcowa, być może umotywowana

śmiercią Jana, dodała rozdział 21. IV etap: Powstanie Księgi Apokalipsy. Ap nie pochodzi od

Apostoła, ale od innego Jana, wygnanego na Patmos ok. 95 r. Mógł on należeć do wspólnoty

uczniów św. Jana. V etap: Czas powstania Listów Janowych.

33

TEOLOGIA BIBLIJNA ST

51. Imiona Boże w ST

Imiona Boże w ST wyrażają majestat Boga, Jego miłość oraz określone aspekty Jego

natury. W kręgu kultury hebrajskiej ujawnienie komuś swego imienia oznaczało wejście z

kimś w bliższą relację. Bóg objawił swoje Imię po raz pierwszy Abrahamowi. Imię to podaje

Rdz 17, 1: El Szaddai („Bóg Wszechmocny”).

●

Imię El Szaddai ujawnia wszechmoc i potęgę Boga, fakt że jest On wystarczający.

●

Imię Jahwe („Ja Jestem”) Bóg objawił Mojżeszowi na pustyni Synaj, gdy przemawiał do

niego spośród krzewu gorejącego (Wj 3, 14-15). Wyraża ono bliskość Boga i Jego troskę o

ludzi. Wielka cześć dla tego imienia i obawa przed przekroczeniem drugiego przykazania

Dekalogu sprawiły, że imię Boże zastąpiono przy czytaniu na głos imieniem Adonaj („Pan”,

a dokładniej „mój Pan”). Aby zaznaczyć konieczność tej zamiany, w rękopisach biblijnych

przy spółgłoskach tetragramu JHWH umieszczano samogłoski pochodzące ze słowa Adonaj.

● Imię Elohim – Określenie Boga w ST imieniem Elohim pojawia się już w Rdz 1,1:

`#r<a'(h' taeîw> ~yIm:ßV'h; taeî ~yhi_l{a/ ar"äB' tyviÞarEB.

(Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię)

Chociaż jest liczbą mnogą słowa

El

oznacza jednego i jedynego Boga Izraela.

ST objawia Boga 3 etapach:

►

jako Boga stworzenia - Elohim

;

►

jako Boga patriarchów - El

Szaddai

►

jako Boga ludu Izraela - Jahwe. ST zna jeszcze inne imiona Boga, takie jak: Melek

(„Król”, np. Ps 29, 10), Sebaoth („Pan Zastępów”, np.2 Sm 5, 10) - wyraża koncepcję Boga

jako wojownika, Ab

bbb („Ojciec”).

52. Monoteizm ST

Najbardziej charakterystyczną cechą nauki ST o Bogu jest monoteizm, czyli wiara w

jednego jedynego Boga, którego czci się w sposób wyłączny, zaprzeczając istnieniu innych

bogów. Jest to zjawisko wyjątkowe na tle politeistycznych kultur starożytności. Geneza

monoteizmu ST wiąże się z okresem Patriarchów. Kult jednego Boga objawiającego się i

przemawiającego do wybranych ludzi sięga czasów Abrahama i jego potomków. ST nie

mówi jednak, czy monolatria patriarchów wykluczała rzeczywiste istnienie innych bóstw

(monolatria - oddawanie czci boskiej wyłącznie jednemu bóstwu, bez zwalczania i

zaprzeczania istnienia innych bóstw). Dopiero prorocy ST podkreślają jednoznacznie czystość

wiary w jednego Boga - Jahwe. Szczególnym orędownikiem absolutnego monoteizmu jest

34

prorok niewoli babilońskiej - Deuteroizajasz (Iz 40-55). Deuteroizajasz jako pierwszy

wprowadza pojęcie fałszywych bogów - fundamentalne kryterium monoteizmu (Iz 41, 26-29).

Monoteizm ST różni się od analogicznych tendencji świata starożytnego. Faraon

Egiptu Amenhotep IV, który przyjął nowe imię Echnaton (Blask Atona), głosił monoteizm

immanentny. Wyznawał wiarę w jednego boga Atona, będącego ubóstwionym słońcem, a

więc częścią świata. W odróżnieniu od niego Jahwe jest Bogiem transcendentnym. Jest to

Bóg wieczny, Stwórca wszechrzeczy. Kieruje On losami świata według swego planu.

53. Idea Przymierza w ST

Podstawowym tematem ST jest zawarcie przymierza między Jahwe a Izraelem.

Wyjątkową relację między Bogiem a Narodem Wybranym określa hebrajski termin berit.

Treść tego terminu jest bardzo bogata i trudno ją oddać jednym słowem. W zależności od

kontekstu tłumaczymy go jako: „przymierze”, „testament”, „pakt”, „zobowiązanie”, a także

„obietnica”.

W ST jest wiele przykładów przymierzy: między Bogiem a Noem i Abrahamem,

przymierze Abrahama z Abimelekiem, Jakuba z Labanem, Izraelitów z Gibeonitami.

Przymierze zawierały jednostki, narody, przedstawiciele różnych grup. Zawarcie przymierza

zmierzało do stworzenia między partnerami szczególnej więzi. Nie wymagało jednak

równych stron. Silniejszy kontrahent brał słabszego w obronę, ale za to narzucał mu warunki

układu.

Wyjątkowe miejsce w ST zajmuje

Przymierze Synajskie

. Przymierze zawarte z

Mojżeszem na Synaju pokazuje, że:

Bóg zobowiązuje się chronić swój lud, w zamian domaga się przestrzegania Prawa.

Przymierze synajskie stanowi podstawę religii Izraela. Ideę Przymierza w ST doskonale

oddają słowa Jeremiasza: „Będę im Bogiem, oni zaś będą Mi narodem” (Jr 31, 33).

54. Problem mitów w ST

Zdaniem J. Kudasiewicza o micie w ST można mówić jedynie w sensie literackim.

Elementy mityczne ościennych kultur (religii) zostały podjęte przez autorów biblijnych dla

wyrażenia prawdy o Bogu. W czasach ST mity stanowiły normalny środek wyrazu ówczesnej

kultury, były literaturą tamtych czasów. ST używa obrazów i sposobów mówienia

zaczerpniętych z mitów starożytnych, w celu wyjaśnienia rzeczywistości religijnej.

35

W ST można odnaleźć wiele opowiadań posiadających literacką szatę mityczną.

Wśród nich wyjątkowe miejsce zajmują dwa pierwsze rozdziały Rdz. Dwa biblijne opisy

stworzenia świata (Rdz 1,1-2,4a; 2,4b-24) używają języka obrazowego, charakterystycznego

dla formy literackiej, jaką jest mit, ale stwierdzają wydarzenie pierwotne, fakt, który ma

miejsce na początku historii świata i człowieka – że Bóg jest Panem i Stwórcą wszystkiego.

►

Za symbolami i obrazami mitów w ST kryją się pewne prawdy religijne.

36

TEOLOGIA BIBLIJNA NT

55. Tytuły chrystologiczne w NT

Tytuły chrystologiczne, inaczej mesjańskie nazywa się także czasem imionami Jezusa.

W środowisku hebrajskim imię miało o wiele większe znaczenie niż dla nas dzisiaj.

Oznaczało przede wszystkim konkretną misję do spełnienia, przyszłą działalność lub

przeznaczenie danej osoby. Mówiąc zatem o imieniu Jezusa dotykamy istoty tego, kim On

jest naprawdę. Wśród wielu tytułów chrystologicznych w NT, na szczególną uwagę

zasługują:

●

Mesjasz-Chrystus – „Mesjasz” jest słowem hebrajskim, a „Chrystus” jego greckim

odpowiednikiem. Mesjasz i Chrystus znaczą to samo – „Namaszczony”. Wg proroctw ST

miał on założyć Królestwo mesjańskie i zapoczątkować erę pokoju i dobrobytu. Nowy

Testament wyraźnie utożsamia Jezusa z zapowiedzianym przez ST Mesjaszem. W czasie

chrztu Bóg namaścił Jezusa Duchem Świętym i mocą. Potem Jezus odniósł do siebie słowa

proroka Izajasza, wskazując na swe mesjańskie posłanie. Piotr pod Cezareą Filipową wyznał

wiarę w Jezusa: Ty jesteś Mesjasz, Syn Boga Żywego (Mt 16,16nn). To wyznanie wyraża

wiarę, że Jezus jest zapowiedzianym przez proroków Mesjaszem, Królem i Synem Bożym....

●

Syn Człowieczy – tytuł ten 80 razy stosuje Jezus do siebie w Ewangeliach. Użycie tego

tytułu można podzielić na 3 grupy: 1) jest to postać oczekiwana w przyszłości, Sędzia i

Zbawca przychodzący na obłoku nieba (tytuł nawiązuje do wizji Syna Człowieczego z Dn);

2) używany jest w kontekście męki, śmierci i zmartwychwstania; 3) oznacza ziemską

działalność Jezusa.

●

Pan – W LXX tytuł Kyrios jest tłumaczeniem hebrajskiego słowa Adonaj, które w ST

zastąpiło Imię Jahwe. Nowy Testament ten tytuł odnosi do Jezusa. Zatem w NT Jezus PAN

jest ukazany jako prawdziwy Bóg i Król.

NT zna ok. 50 różnych tytułów nadawanych Jezusowi Chrystusowi: Syn Boży,

Arcykapłan, Prorok, Nauczyciel (Rabbi), Sprawiedliwy, Święty, Król, Zbawiciel i inne.

56. Zarys eklezjologii NT

Eklezjologia - to nauka o Kościele, nazywana jest też teologią Kościoła.

Synoptycy Mt i Mk ujmują tajemnicę Kościoła przede wszystkim w kategorii Królestwa

Bożego, czyli Królestwa Chrystusa. Spośród wszystkich ewangelistów tylko Mateusz używa

greckiego terminu Ekklesia (=„Kościół”: Mt 16, 18; 18, 12 – 2 razy). Termin ten oddaje sens

hebrajskiego qahal (=„zgromadzenie”, „zebranie”). Mt chce pokazać, że Kościół jest

37

kontynuacją Qahal Jahwe („Zgromadzenie Jahwe” – tak określany był Kościół Starego

Przymierza). Kościół Chrystusa (Ekklesia) to wspólnota ludzi, wyznająca Jezusa i

gromadząca się w Jego imię (Mt 18, 20). Jest ona pierwszą na ziemi realizacją królestwa

niebieskiego. Łukasz pojmuje Kościół jako czasoprzestrzeń zbawczą. Podkreśla rolę Ducha

Świętego, który uobecnia dzieło Chrystusa w każdym miejscu i czasie. W ujęciu Jana

Kościół to mistyczna wspólnota ludzi z Ojcem i Synem w Duchu. Św. Paweł naucza, że

Kościół to nadprzyrodzone Ciało Chrystusa. Kościół jako Ciało Chrystusa tworzy z wiernych

żywy organizm. Chrystus jest Głową Ciała – Kościoła, wierni zaś przez chrzest stają się

członkami tego Ciała. Listy pasterskie – ukazują Kościół jako prawną instytucję, która

gwarantuje wiernym ochronę i bezpieczeństwo duchowe. Istotną rolę spełnia urząd w

Kościele, który służy utrzymaniu ładu i porządku. Hbr – Kościół to świątynia i dom Boży.

Na jego czele stoi Arcykapłan, który składa ofiarę za lud przez wylanie swojej krwi. Listy św.

Piotra – Kościół to lud Boży, którego pasterzem jest Chrystus. Lud ten jest ludem

królewskim, kapłańskim i prorockim. Apokalipsa – Kościół jawi się jako bosko-ludzki

dramat historii świata. Jest to społeczność prześladowanych, niosących krzyż z Chrystusem.

Ukrzyżowany i wywyższony Chrystus obmywa wiernych własną krwią. W świecie toczy się

walka między miastem Bożym (Nowe Jeruzalem - Kościół) a miastem bestii (anty-Kościół).

57. Usprawiedliwienie przez wiarę w teologii św. Pawła

Św. Paweł naucza o usprawiedliwieniu w Ga i Rz. Wg Pawła, Bóg usprawiedliwia

darmo, z łaski Bożej, niezależnie od uczynków Prawa. Chrystus dokonał odkupienia, które

jest obiektywną podstawą usprawiedliwienia, opartą na łasce. Jedynym warunkiem

osiągnięcia usprawiedliwienia jest wiara. Wiara jest elementem wtórnym wobec dzieła

odkupieńczego Chrystusa. Aby osiągnąć usprawiedliwienie, konieczna jest akceptacja dzieła

Chrystusa przez wiarę. Paweł wykazuje bezużyteczność Prawa dla osiągnięcia

usprawiedliwienia. Podaje przykład Abrahama, który został usprawiedliwiony dzięki wierze,

przed nadaniem Prawa na Synaju. Podkreśla, że Prawo odegrało już swą rolę - miało

przygotować na Chrystusa: „Kresem Prawa jest Chrystus” (Rz 10, 4).

58. Kazanie na Górze

Ewangelista Mateusz grupuje swoją Ewangelię w 5 MÓW JEZUSA. W ten sposób czyni

z niej Nową Torę dla nowego Izraela. Pierwsza mowa poświęcona jest programowi królestwa

niebieskiego. Program królestwa niebieskiego zawarty jest w Kazaniu na Górze (5,1-7,28),

38

ale jego najważniejsza część wyrażona jest w błogosławieństwach (5, 1-12) oraz w antytezach

(5, 13-48). Słowa Jezusa: „Nie sądźcie, że przyszedłem znieść Prawo albo Proroków. Nie

przyszedłem znieść, ale wypełnić” (Mt 5, 17) są kluczem do zrozumienia teologii Mateusza.

W ujęciu Mateusza Stary Testament znajduje swoje wypełnienie w Jezusie. Jezus – Nowy

Prawodawca na wzór Mojżesza ogłasza Prawo, które jest programem dla nowego ludu

gromadzącego się we wspólnocie Kościoła. Pierwszym realizującym program Ośmiu

błogosławieństw jest sam Jezus wspinający się na Golgotę i zapraszający uczniów do pójścia

tą samą drogą: „kto chce pójść za Mną (…) niech weźmie krzyż swój i niech Mnie naśladuje”

(Mt 16, 24). Konieczne jest wejście na jeszcze jedną górę: „Jedenastu zaś uczniów udało się

do Galilei na górę, tam gdzie Jezus im polecił. A gdy Go ujrzeli, oddali Mu pokłon” (Mt 28,

16-17).

Mt jest zatem spięta wydarzeniami dwóch gór. Góra z programem królestwa

niebieskiego (5, 1-48) prowadzi do góry chwały zmartwychwstania. Z jednej strony

partycypuje ona w górze Synaj, z drugiej - proklamuje górę chwały zmartwychwstania.

59. Małżeństwo w świetle Nowego Testamentu

NT często porusza problematykę małżeństwa. Standardowa wypowiedź Jezusa na ten

temat jest zawarta u Marka (Mk 10,1-12) i Mateusza (Mt 19, 1-9; por. Łk 16, 18). Faryzeusze

wystawiają Jezusa na próbę pytając, czy mężczyzna może dać list rozwodowy żonie. Chrystus

w odpowiedzi cofa się do Rdz, że na początku tak nie było. Autorem listu rozwodowego był

Mojżesz, który napisał go ze względu na zatwardziałość ludzkiego serca. Jednak nie jest on

po myśli Stwórcy. Chrystus przypomina, co było pierwszym zamysłem Boga wobec

małżeństwa: „Opuszcza mężczyzna dom ojca swego i matki swojej, łączy się z żoną i stają się

jednym ciałem” (Rdz 2, 24). Kulminacyjnym momentem wypowiedzi Jezusa są słowa: „Co

Bóg złączył, człowiek niech nie rozdziela”. Jezus w słowach tych kładzie fundamenty pod

sakramentalność małżeństwa. Mówi, że małżeństwo pochodzi z ustanowienia Bożego. W

odpowiedzi danej faryzeuszom stwierdza charakter jedności małżeństwa oraz jego

nierozerwalność.

NT podkreśla, że Jezus kładzie nowy fundament pod instytucję małżeństwa, nadając

jej znaczenie religijne w Królestwie Bożym. Na mocy Nowego Przymierza, które zawiera we

krwi własnej (Mt 26, 28), staje się On sam Oblubieńcem Kościoła. Ef 5, 32 mówi, że

małżeństwo chrześcijan jest „tajemnicą wielką w odniesieniu do Chrystusa i Kościoła” (jest

widzialnym odnowieniem misterium Chrystusa i Kościoła). Normą relacji małżeńskiej ma

być relacja Chrystusa do Kościoła.

opracował tn