1

1.1. Istota kontaktu interpersonalnego.

 istnienie dobrego kontaktu interpersonalnego oznacza gotowość i możliwość pełnej, otwartej,

dwustronnej komunikacji treści pojawiających się w polu świadmości, zachowanie każdej z osób

powinno stwarzać takie warunki drugiej osobie, w których jest ona w stanie (w jak najpełniejszy sposób)

wejść w kontakt z sobą samą, ważnym elementem pełnego kontaktu jest również pozawerbalne,

empatyczne i syntoniczne rozumienie strumienia przeżyć partnera interakcji.

1.2. Kontakt diagnostyczny.

1.2.1. Specyficzne cechy kontaktu diagnostycznego:

 cechą kontaktu diagnostycznego jest koncentracja uwagi obu osób przede wszystkim na jednej z nich

(osobie badanej),

 zadaniem diagnosty jest stworzenie takich warunków osobie badanej, aby mogła ona w jak najbardziej

otwarty i pełny sposób wejść w kontakt sama ze sobą, diagnosta powinien tak kontrolować swoje

zachowanie, aby nie wpływało ono na zniekształcenie wypowiadanych przez osobę badaną treści,

 kolejną ważną cechą, specyficzną dla kontaktu diagnostycznego jest asymetria ról uczestników

interakcji, diagnosta ukierunkowuje przede wszystkim tematyczny tok wypowiedzi osoby badanej.

1.2.2. Introspekcyjne wskaźniki kontaktu diagnostycznego:

 posługując się wskaźnikami introspekcyjnymi, można by powiedzieć, że diagnosta i osoba badana są w

kontakcie, jeżeli:

1) diagnosta jest autentycznie zainteresowany wypowiedziami osoby badanej, chce ją zrozumieć, a

nie ocenić, jest w stanie zaakceptować treści każdej odpowiedzi, ma poczucie, że rozumie osobę

badaną i poznawczo i emocjonalnie,

2) osoba badana ma poczucie, że każda z jej wypowiedzi, niezależnie od treści spotyka się z

akceptacją, że diagnosta jest zainteresowanyporuszanymi przez nią tematami, że nie wykorzysta

udzielonych mu informacji niezgodnie z jej interesami, osoba badana powinna mieć poczucie, że

może mówić, że warto mówić i że ma prawo bezkarnie odsłonić nawet najbardziej kontrowersyjne

fakty i postawy.

1.2.3. Behawioralne wskaźniki kontaktu diagnostycznego:

 na poziomie behawioralnym dobry kontakt diagnostyczny przejawia się przede wszystkim w braku

wyraźnego oporu osoby badanej, udzielaniu odpowiedzi na pytania diagnosty (osoba badana nie

odmawia udzielenia odpowiedzi, nie milczy, nie odpowiada zdawkowo),

 innymi wskaźnikami są adekwatność przeżywanych reakcji emocjonalnych do treści przekazywanych

informacji oraz wiarygodność informacji,

 warto zwrócić uwagę na stosunek informacji udzielanych przez osobę badaną spontanicznie do

informacji, o które jest wyraźnie proszona przez diagnostę.

1.2.4. Kontakt a cel diagnozy:

2

 efektywność postępowania diagnostycznego uzależniona jest od nawiązania kontaktu diagnostycznego

rozumianego jako taka relacja między osobą badaną a diagnostą, która wyzwala u osoby badanej

gotowść do współpracy i umożliwia szczere udzielenie informacji.

1.3. Rola kontaktu diagnostycznego.

1.3.1. Rola kontaktu diagnostycznego dla osoby badanej:

 w wyniku wejścia w kontakt z diagnostą osoba badana tworzy sobie pewien bardzo ogólny obraz

diagnosty,

 zainteresowanie diagnosty motywuje osobę badaną do koncentorwania się na sobie, zwiększa

poczucie własnej wartości jako osoby, nadając rangę istotności jej przeżyciom czy faktom

biograficznym, zwiększa też tendencje autoprezentacyjne osoby badanej,

 akceptacja ze strony diagnosty sprzyja otwartemu wyrażaniu ważnych dla osoby badanej treści,

 akceptujące, nie oceniające zachowanie diagnosty może wpływać na redukcję poczucia zagrożenia,

pomaga też osobie badanej stanąć twarzą w twarz z zagrażającymi faktami.

1.3.2. Rola kontaktu diagnostycznego dla diagnosty:

 poczucie dobrego, pełnego zrozumienia osoby badanej sprzyja doznawaniu przez diagnostę satysfakcji

o charakterze zawodowym, a także osobistym, z reguły też zwiększa jego zainteresowanie osobą

badaną, co powoduje z kolei łatwiejsze podtrzymywanie kontaktu,

 diagnosta, który nawiązał kontakt z osobą badaną rejestruje fakty i rozmyśla nad ich powiązaniami, ale

też „wczuwa się” w osobę badaną, pragnie zrozumieć nie tylko sposób jej myślenia, ale i przeżywania,

 prace Rosenthala (wnioski):

 badacz, który z góry wie, czego się dowie, z reguły tego właśnie się dowiaduje, w związku z

tym bardziej celowe wydaje się, aby diagnosta umożliwił osobie badanej swobodne

wypowiadanie się w ramach omawianego problemu,

 recypatia, kontakt z osobą badaną, uruchamiając emocjonalne reakcje diagnosty, dostarcza

mu pewnych informacji na temat tego, jak może reagować otoczenie osoby badanej na jej

zachowanie, diagnosta traktuje w tym wypadku siebie jako reprezentanta otoczenia i stara

się sprawdzić, czy prezentowany przez osobę badaną sposób zachowania (mimika, ton

głosu, gestykulacja, wygląd itp.) skłaniałyby go na przykład do szukania u niej pomocy niż

udzielania jej, zbliżenia się niż oddalania, ataku niż pociechy itp.,

 zwrócenie uwagi na kierunek i treść własnych reakcji może pomóc w zrozumieniu przedstawionych

przez osobę badaną faktów.

1.4. Dynamika kontaktu.

 kontakt diagnostyczny nie jest zjawiskiem „wszystko albo nic”, jest to proces, w którym z chwili na

chwilę zachodzą mniej lub bardziej subtelne zmiany,

 czynniki wpływające na dynamikę kontaktu diagnostycznego:

3

 stopień intymności udzielanych przez osobę badaną informacji, badania empiryczne

wykazują, że osoba informująca o swoich przeżyciach ma tendencje do stałego zwiększania

stopnia intymności przekazywanych treści, niemniej po osiągnięciu pewnego poziomu

intymności wycofuje się na pewien czas na płytszy poziom kontaktu, zjawisko to ma

charakter cykliczny,

 zjawisko „foot in the door”, stoi za nim potrzeba spójności własnego zachowania, polega na

tym, że osoba, która mniej lub bardziej chętnie zdecyduje się spełnić czyjąś niewielką

prośbę, będzie poczuwała się do obowiązku spełnić także inną, tym razem większą prośbę

tej osoby, wpływ tego zjawiska będzie przejawiał się na dynamikę kontaktu klinicznego tym,

iż osobie, która zdecyduje się udzielić odpowiedzi na stosunkowo mało jej zagrażające

pytanie diagnosty, trudno będzie odmówić mu odpowiedzi na pytania bardziej zagrażające,

 jak wynika z obserwacji klinicznych optymalny czas wywiadu wynosi w przybliżeniu 50 minut.

1.5. Technika nawiązywania kontaktu.

1.5.1. Rola pierwszego wrażenia:

 głównym zadaniem diagnosty jest z jednej strony redukcja lęku osoby badanej, z drugiej zaś

wzbudzenia motywacji do nawiązania kontaktu,

 zjawisko „hallo efekt”, polega na wyrabianiu sobie zdania na temat danej osoby na podstawie

pierwszego wrażenia,

 pierwsze wrażenie powoduje ukonstytuowanie obrazu daleko wybiegającego poza dostrzeżone

faktycznie cechy, rządzi się prawem skojarzeń, nie mających często wiele wspólnego z daną osobą,

oprócz tego wpływa znacząco na interpretację faktów, uzyskiwanych w toku dalszej znajomości,

 ważne jest, by od pierwszej chwili kontaktu z diagnostą osoba badana zyskała poczucie, że jest

aktualnie głównym przedmiotem jego zainteresowania i że zainteresowanie to ma charakter

autentyczny.

1.5.2. Znaczenie dystansu psychologicznego:

 diagnosta powinien być partnerem, nie zaś osobą o wyższej pozycji, gdyż różnica pozycji znacznie

zwiększa dystans.

1.5.3. Pierwsze pytania – wzbudzanie motywacji do współpracy:

 z reguły pierwsze pytania są pytaniami wprowadzającymi osobę badaną w temat rozmowy, powinny

być dość ogólne, otwarte, aby pierwsza wypowiedź badanego mogła mieć charakter swobodny i

dotyczyła spraw osobistych, ale nie zagrażających, przykłady poniżej:

 Co skłoniło Pana (Panią) do rozmowy z psychologiem?

 Czy mógłby Pan (Pani) opowiedzieć o swojej aktualnej sytuacji życiowej?

 dalsze pytania dotyczą (zależnie od celu diagnozy) różnych elementów aktualnego i przeszłego

funkcjonowania osoby badanej (jej potrzeb, dążeń, trudności, konfliktów itp.),

4

 gdy niechęć do nawiązania kontaktu z diagnostą jest efektem niewiary osoby badanej w możliwości

udzielenia jej jakiejkolwiek pomocy użyteczne może się okazać stwierdzenie, że kontakt z diagnostą

może się przyczynić do tego, iż osoba badana będzie w stanie sama sobie pomóc.

1.5.4. Czynniki utrudniające nawiązanie kontaktu:

 istnieją takie formy zachowania diagnosty, które wyraźnie utrudniają lub wręcz uniemożliwiają

nawiązanie kontaktu, należy do nich zaliczyć:

 zachowania ignorujące prawa dynamiki kontaktu na przykład zbyt szybkie przechodzenie do

pytań, które mogą być odbierane przez osobę badaną jako zagrażające,

 formułowanie wypowiedzi, które choćby w bardzo ukrytej formie zawierają ocenę czy

dezprobatę, może nastawić osobę badaną obronnie, zmiejszając motywację do otwartości i

szczerości,

 nadmierna lub nienaturalna ekspresja pozytywnego ustosunkowania do badanego.

1.6. Techniki podtrzymywania kontaktu.

1.6.1. Sygnalizowanie akceptacji, zrozumienia i zainteresowania:

 komunikaty sygnalizujące akceptację, zainteresowanie i empatyczne zrozumienie mogą mieć charakter

werbalny i niewerbalny,

 w przypadku komunikatów niewerbalnych są to często bardzo subtelne wskaźniki, które trudno poddać

analizie, ułożenie i pochylenie ciała, mimika, gesty rąk, wyraz oczu – wszystko to składa się na pewną

całość rejestrowaną,

 zachowanie werbalne diagnosty, mające na celu podtrzymywanie kontaktu z osobą badaną, może być

w różnym stopniu złożone, stosunkowo najczęściej okazuje on zrozumienie i zainteresowanie tym, co

mówi osoba badana przez wykorzystanie partykuł typu: „Mhm” „Tak” „Acha” lub też wypowiedzi w

rodzaju: „Tak, rozumiem” itp.

1.6.2. Prośba o rozwinięcie tematu. Parafraza:

 inną formą zachowania werbalnego mającego na celu podtrzymanie kontaktu diagnostycznego, a

stosowaną wtedy, gdy osoba badana milknie na dłużej, jest prośba o rozwinięcie tematu, może ona

brzmieć: „Czy może Pan (Pani) coś więcej o tym powiedzieć?” lub „Czy jest coś jeszcze, co wiąże się z

tą sprawą, a o czym Pan (Pani) jeszcze nie mówił(a)?”

 parafraza, to powtórzenie własnymi sprawami wypowiedzi partnera rozmowy, różni się ona zasadniczo

od interpretacji, przykłady poniżej:

 „Powiedział(a) Pan (Pani), że (…)”,

 „Dowiedziałam się od Pana (Pani) o tym, że (…)”,

 „O ile dobrze zrozumiałam, to sprawa przedstawia się tak (…)”.

 parafraza może kończyć się również pytaniem, na podstawie którego osoba badana ma możliwość

rozwnięcia tematu, na przykład:

 „Czy mógł(a)by Pan (Pani) powiedzieć coś więcej na temat stosunków z kolegami?”

5

 w sytuacji, w której diagnosta miałby na uwadze przede wszystkim zasygnalizowanie osobie badanej,

że jest skupiony na tym, co ona mówi, że uważa to za ważne i że chce to dobrze zrozumieć,

przedstawiona parafraza mogłaby kończyć się zwrotem:

 „Czy dobrze Pana (Panią) zrozumiałam?”,

 „Czy tak było?”.

 zaletą parafrazy jest jej wielofunkcyjny pozytywny wpływ na podtrzymywanie kontaktu, za jej pomocą

diagnosta komunikuje, że słucha uważnie, że jest zainteresowany i pełen chęci zrozumienia, ponadto

uzyskuje on możliwość sprawdzenia, czy dotarły do niego wszystkie podane informacje, czy nie zostały

one zniekształcone na skutek obronnej identyfikacji lub projekcji, a osoba badana ma szansę

sprostowania tego, co zostało zrozumiane niezgodnie z jej intencją.

1.6.3. Akceptacja i odzwierciedlanie uczuć osoby badanej:

 inną metodą podtrzymywania kontaktu jest wyrażanie akceptacji i zrozumienia dla sposobu

emocjonalnego przeżywania danej sytuacji, na przykład: „Rozumiem, że nie czuje się Pan (Pani)

dobrze w swojej pracy”,

 kolejną formą podtrzymywania kontaktu jest tzw. „odzwierciedlanie uczuć”, przykładem ilustrującym

taką reakcję diagnosty jest, uzasadnione treścią i formą wypowiedzi osoby badanej, stwierdzenie typu:

„Trudno Panu (Pani) o tym mówić, prawda?” lub „Czuje się Pan (Pani) tak zagubion(a)y, że nie widzi

Pan (Pani) żadnego wyjścia z tej sytuacji, tak?”, „odzwierciedlanie uczuć” ma być przede wszystkim dla

osoby badanej informacją o empatycznym zrozumieniu jej przeżyć przez diagnostę.

1.6.4. Wpływ milczenia na kontakt:

 chwila ciszy może być dla osoby badanej sygnałem braku zainteresowania, przejawem niezadowolenia

lub niepokoju diagnosty, choć także dowodem empatycznego zrozumienia czy szacunku dla

przeżywanych aktualnie uczuć.

1.7. Kontakt rzeczywisty a kontakt pozorny.

1.7.1. Pojęcie kontaktu pozornego:

 przesłanki wskazujące na to, iż nawiązany kontakt ma charakter pozorny:

1) informacje, które podaje osoba badana są konwensjonalne i w niewielkim stopniu odróżniają ją od

innych osób, wpisując ją w powierzchniowy stereotyp funkcjonowania człowieka w jej wieku i jej

sytuacji życiowej,

2) forma wypowiedzi jest nieadekwatna do omawianych treści,

3) jego rola w zbieraniu informacji jest bądź nadmierna (wypowiedzi osoby badanej na każdy temat są

bardzo lakoniczne, osoba badana spontanicznie nie udziela żadnych informacji), bądź to znikoma

(osoba badana mówi równie lekko i swobodnie na każdy temat),

4) we wszystkich wypowiedziach osoby badanej można wykryć wspólny mianownik, którym może być

dążenie do przedstawienia się w korzystnym świetle, dążenie do uzyskania aprobaty lub też

dostarczenie informacji układających się w bardzo spójny i logiczny system.

6

1.7.2. Introspekcyjne wkaźniki kontaktu pozornego:

 autoobserwacje diagnosty, które można potraktować jako introspekcyjne wkaźniki kontaktu pozornego:

 pierwasza autoobserwacja: diagnosta czuje się znudzony i mało zainteresowany osobą

badaną, przy czym ma wrażenie, że nie wynika to z takich ubocznych powodów, jak

zmęczenie czy zaabsorbowanie swoimi sprawami osobistymi, w mniej drastycznej formie

diagnosta może mieć poczucie, że chociaż rozmowa przebiega w sympatycznej atmosferze,

jednak nie ma waloru istotności,

 druga autoobserwacja: diagnosta odnosi wrażenie, że świetnie wie, co osoba badana za

chwilę powie, oraz że wszystko, co dotąd usłyszał, jest w pełni zgodne z jego oczekiwaniami,

 trzecia autoobserwacja: diagnosta zauważa, że chociaż rozumie poszczególne wypowiedzi,

nie jest w stanie utworzyć całościowego obrazu, będącego w zgodzie z jego wewnętrznym,

intuicyjnym prawdopodobieństwem psychologicznym.

1.7.3. Przyczyny kontaktu pozornego:

 kontakt pozorny to taki sposób komunikowania się diagnosty z osobą badaną, który przy spełnianiu

formalnych zasad poprawności nie pozwala na pełne i otwarte poruszanie ważnych treści.

1.7.4. Przyczyny kontaktu pozornego związane z postępowaniem diagnosty:

 niezależnie od tego, czy źródłem zaistnienia kontaktu pozornego jest osoba badana czy diagnosta,

efekt jest ten sam – osoba badana świadomie lub nieświadomie nie udziela diagnoście pewnego

rodzaju informacji,

 źródła kontaktu pozornego, które tkwią w postępowaniu diagnosty:

 pierwszy wiąże się z brakiem kompetencji diagnosty (niedoświadczony psycholog,

niepewnie czując się w nieznanej roli, może starać się zmniejszyć poczucie dyskomfortu,

wprowadzając elementy dobrze znane z doświadczeń życia codziennego),

 diagnosta unikający zbyt osobustych zwierzeń czy omijający peszące go tematy może

zasadniczo bez trudu zablokować komunikację w tych sferach, robiąc to zresztą z reguły

nieświadomie,

 aktywne okazywanie zainteresowania dla pewnych tematów, brak zaś potwierdzenia lub

zgoła niewerbalne wskaźniki napięcia przy innych, dają osobie badanej informację o

oczekiwaniach diagnosty i prowokują ją do zachowania zgodnego z tymi oczekiwaniami,

 mechanizm wpływu na osoby badane diagnosty o zbyt sztywnym modelu teoretycznym,

 brak zainteresowania osobą badaną ze strony diagnosty.

1.7.5. Przyczyny kontaktu pozornego związane z osobą badaną:

 świadome doążenie osoby badanej do zatajenia pewnych spraw (przyczyną takiej sytuacji jest

najczęściej to, że osoba badana zgłosiła się do diagnosty na skutek zlecenia zwierzchników, presji

rodziny lub bliskiej osoby, nie mając żadnej motywacji),

7

 chęć kierowania wrażeniami diagnosty na temat własnej osoby lub też próba wpłynięcia na diagnozę w

określonym kierunku,

 kontakt rzeczywisty może zmienić się w kontakt pozorny pod wpływem dotarcia do tematów budzących

opór.

1.8. Opór osoby badanej.

1.8.1. Przejawy oporu:

 przez opór rozumiemy świadome lub nieświadome unikanie penetracji pewnego obszaru treściowego,

 sygnałem oporu ze strony osoby badanej może być przeciągające się milczenia po zadaniu przez

diagnostę nowego pytania, milczenie sugeruje, że osoba badana przeżywa emocje, które

uniemożliwiają jej udzielenie odpowiedzi, osoba badana może zamiast odpowiedzi na pytanie starać się

zmienić nieco treść rozmowy lub zastosować tzw. intelektualizację,

 przejawem związanego z oporem intelektualizowania jest podawanie rozbudowanych, racjonalnych

uzasadnień dla przeżywanych emocji, podpieranie się abstrakcyjnymi zasadami, czy przedstawianie

swoich doświadczeń w formie bezosobowej jako zwykłego, naturalnego sposobu postępowania

wynikającego z ogólnie pojętej natury ludzkiej,

 opór może się też przejawić nagłym zmniejszeniem głębokości i konkretności wypowiedzi,

kontrastującym z osobistym charakterem wypowiedzi poprzednich, może też dojść do zmiany sposobu

mówienia,

 w skrajnych wypadkach opór osoby badanej przybiera czasem charakter somatyczny, manifestując się

pogorszeniem samopoczucia, dusznościami, nagłym bólem głowy itp. (wystąpienie takich objawów jest

wynikiem szczególnego działania mechanizmów obronnych, takie formy oporu mogą stanowić dla nas

ważną informację, a także mogą być potrakotwane jako materiał diagnostyczny),

 istnieją również takie formy oporu, w których obrona zmienia się w atak (na przykład osoba badana

może skrytykować pytanie jako bezsensowne, bezczelne czy źle postwione itp.).

 mniej agresywnie nastwiony badany może przerzucić uwagę na diagnostę, pytając go, co ma na myśli

na ten temat, wyrażając nagłą obawę, czy go nie nudzi, domagając się ocen, opinii i rad,

 w przypadku, gdy badany za całkowitą świadomością nie chce udzielić pewnych informacji diagnoście,

może posłużyć się świadomym kłamstwem lub otwartą odmową.

1.8.2. Źródła oporu:

 częstą reakcją na opró osoby badanej jest rozdrażnienie i złość,

 należy pamiętać, że badany ma prawo do odczuwania trudności przy poruszaniu głębokich i intymnych

treści, w związku z czym ma również prawo do manifestowania oporu,

 opór może mieć albo charakter wewnętrzny, albo też być reakcją na prezentowane przez diagnostę

zachowania,

 opór o charakterze wewnętrznym związany jest z trzema rodzajami emocji – lękiem, wstydem i

poczuciem winy,

8

 badany stara się często unikać doświadczenia negatywnych emocji przez ominięcie trudnego tematu,

taki mechanizm obronny znany pod nazwą tłumienia, oznacza, że badany „wie o czym wie, ale nie chce

o tym wiedzieć”,

 lęk badanego może wiązać się nie tyle z myśleniem na pewien temat, ile z ujawnieniem danych faktów

przed osobą diagnosty, lęk może ten mieć charakter egzystencjalny (osoba badana może obawiać się

w pewnym sensie utraty tożsamości, jeżeli jej najintymniejsze przeżycia przestaną być tajemnicą dla

otoczenia),

 opowiedzenie swoich najgłębszych przeżyć może oznaczać dla niektórych osób, że jest się „pustym w

środku”, że oddało się to, co najcenniejsze,

 pochodną problemu związanego z poczuciem tożsamości jest też lęk związany z mniej lub bardziej

uświadomionym poczuciem, że penetracja przez diagnostę określonego obszaru tematycznego może

prowadzić do odkrycia w samym sobie czegoś nieznanego, a zarazem strasznego,

 wreszcie dla niektórych osób próba pełnej otwartości może kojarzyć się z niebezpieczeństwem,

 opór osoby badanej może być związany z emocją wstydu, wówczas bywa zwykle słabszy i łatwiej

skłonić osobę badaną do ujwanienia tego, co myśli lub czuję, emocja ta może wynikać z generalnego

przeświadczenia, że o pewnych sprawach nie należy mówić innym ludziom (jeżeli nawet samemu nie

widzi się w nich nic „złego”), może ona też konkretnie wiązać się z osobą diagnosty (na przykład z jego

płcią, wyglądem zewnętrznym lub pewnymi właściwościami zachowania), może też być tak, że osoba

badana traktująć diagnostę jako reprezentanta tzw. lustra społecznego, wstydzi się pewnych swoich

doświadczeń, obawiając się nieakceptacji lub kary ze strony diagnosty,

 opór może w końcu wynikać z antycypacji poczucia winy, otwarte odpowiadanie na pytania diagnosty

może wymagać poinformowania go o faktach lub uczuciach, stawiających w złym świetle bliskich –

osobie badnej – ludzi,

 ujawnianie kompormitujących bliskie osoby faktów stanowić może zagrażające naruszenie pewnej

normy społecznej, budząc poczucie winy, a także lęk i wstyd,

 opór osoby badanej może mieć także źródła w postępowaniu diagnosty, przede wszystkim diagnosta

może przejść do zagrażających pytań dla osoby badnaje zbyt szybko,

 pytania sugerujące, pytania zamknięte, ubogie reakcje diagnosty na wypowiedzi badanego mogą

podważyć jego wiarę w możliwość bycia rozumianym, co zmniejsza motywację do pokonywania

wewnętrznego oporu,

 podawanie przez diagnostę ocen, wzmaga obawy przede nieakceptacją i rodzi tendencję do spełniania

oczekiwań diagnosty bez względu na wierność prawdzie,

 nastawienie diagnosty na wyłapywanie sprzeczności w wypowiedziach badanego, może sugerować

pacjentowi, że psycholog wymaga od niego spójności i konsekwencji,

 zbyt mocny nacisk diagnosty (przedłużające się milczenie, natrętne domaganie się odpowiedzi) może

sprawić na osobie badanej wrażenie, że „musi” ona mówić, budząc wewnętrzny sprzeciw i przekorną

chęć udowodnienia własnej autonomii i wolności (zjawisko reaktancji),

 źródłem oporu może być również język jakim posługuje się diagnosta (za bardzo specjalistyczny czy

naukowy).

9

1.9. Techniki radzenia sobie z oporem.

1.9.1. Milczenie:

 wszystkie techniki przezwyciężania oporu można by wywieść z zasady „foot in the door”,

 milczenie diagnosty jest informacją dla osoby badanej, że oczekuje się od niej kontynuacji rozmowy,

opórcz tego daje osobie badanej czas na uświadomienie sobie natury przeszkód powstrzymujących ją

lub utrudniających jej udzielenie odpowiedzi oraz możliwość oceny istotności, sensowności trzych

przeszkód,

 milczenie może być odczuwane przez osobę badaną jako możliwość zerwania kontaktu, co w

przypadku osób skądinąd motywowanych do kontaktu z diagnostą może skłaniać do decyzji

przełamania własnego oporu,

 zbyt długie milczenie może zwiększyć napięcie osoby badanej.

1.9.2. Zmiana lub przeformułowanie pytania:

 gdy milczenie okazuje się nieskuteczne, a osoba badana jest bardzo napięta, diagnosta może chwilowo

zrezygnować z posłużenia się bardziej aktywnym sposobem przezwyciężania oporu i starać się

zredukować to napięcie bądź przez zwiększenie stopnia ogólności pytania, bądź też wręcz zmieniając

temat rozmowy na mniej zagrażający.

1.9.3. Komunikaty o dostrzeganiu trudności osoby badanej:

 jedną z technik uwzględniających tę zasadę jest komunikowanie badanemu, że dostrzega się i rozumie

jego trudności, oczywiście informacja o dostrzeżeniu trudności osoby badanej powinna być przekazana

w taki sposób, aby osoba badana odebrała to jako zdolność diagnosty do empatii i syntonii, nie zaś jako

naganę, na przykład: „Czy mógł(a)by Pan (Pani) określić swoje uczucia przy poruszaniu tego tematu?”,

 podobną rolę pełnią pytania prowokujące do poznawczego nastawienia wobec własnej osoby, na

przykład: „Czy w tym temacie jest coś, co stwarza Panu (Pani) szczególną trudność i powoduje, że Pan

(Pani) milczy?”

1.9.4. Parafraza:

 w sytuacji, gdy trudność badanego wystąpiła nie na początku wątku tematycznego, ale w trakcie jego

omawiania, pomocne może być dokonanie parafrazy dotychczasowej wypowiedzi, upewnia to

badanego, że jest prawidłowo rozumiamy, że jego wypowiedź jest akceptowana, co zwiększa poczucie

bezpieczeństwa.

1.9.5. Udzielanie dodatkowych informacji:

 w niektórych sytuacjach, zwłaszcza wtedy, gdy są powody, by przypuszczać, że źródłem oporu jest

uogólniony brak zaufania do ludzi, celowe jest podkreślenie przez diagnostę specyfiki jego roli oraz

wynikających z niej zobowiązań wobec badanego.

10

1.9.6. Prośba o konkretyzację wypowiedzi:

 jeżeli badany zaczyna posługiwać się ogólnikami, intelektualizacją, przykładami z życia innych,

wówczas zadaniem diagnosty jest dążenie do konkretyzacji wypowiedzi, może tego dokonać przez

parafrazę,

 często, zwłaszcza przy pytaniach o postawy wobec bliskich osób, opór przejawia się w postaci

mówienia o tym „jak być powinno”, nie zaś „jak konkretnie jest”,

 kolejną techniką przezwyciężania oporu jest „zmiana poziomu ogólności i otwartości pytania”.

1.9.7. Sposoby radzenia sobie z aktywnym oporem:

 w wypowiedzi badanego należy podkreślić to, co osobiste i mówiące o nim samym, nie zaś to, co

ogólne lub odnoszące się do diagnosty,

 metodą przezwyciężania oporu jest użycie pytania dlaczego?, jeżeli badany mówi wprost, że nie chce o

tym mówić, diagnosta może utrzymać się przy temacie, pytając: „A dlaczego nie chce Pan (Pani) o tym

mówić?”.

1.9.8. Ryzyko wzrostu oporu przy próbach jego przezwyciężania:

 wszystkie próby przezwyciężania oporu mogą robić wrażenie nacisku, przymusu lub wścibstwa,

 sposoby, którę mogą zmniejszyć lub przełamać opór (mogą jednak wywołać odwrotne skutki tj. wzmóc

działanie mechanizmów obronnych):

 pytania sugerujące rodzaju: „Czy to, że ma Pan trudności w opowiadaniu mi, jaka była Pana

matka w stosunku do Pana, wynika z tego, że trudno jest powiedzieć, że ma Pan żal do

niej?”,

 wyraźne interpretacje np. stwierdzenia: „Wydaję mi się, że trudności jakie ma Pan w

powiedzeniu, na czym polega zły stosunek szefa do Pana, są spowodowane tym, że

zabrania Pan sobie mówić źle o innych ludziach” (technika ta w pewnych sytuacjach może

doprowadzić do gwałtownej ekspresji emocji, poza tym interpretacja może być błędna lub

przedwczesna),

 nacisk na osobę badaną przejawiający się w postaci stwierdzenia, że istnieje ścisły związek

między uzyskaniem od niej informacji na określony temat a możliwością zrozumienie jej

problemów i udzielenia pomocy.

1.10.1. Motywy nacisku ze strony osoby badanej na wyrażanie opinii przez diagnostę:

 nadzieja, że diagnosta jako autorytet udzieli natychmiastowej pomocy w formie rady,

 poszukiwanie informacji podtrzymujących poczucie własnej wartości, z zagrożeniem „JA” itp.

 ciekawość, chęć konfrontacji swoich (czasem innych ludzi) poglądów i reakcji z poglądami i przeżyciami

diagnosty,

 sprawdzenie, czy diagnosta rozumie problemy badanego, czy jest osobą kompetentną i może

oczekiwać od niego pomocy,

11

 badany poszukuje w diagnoście sojusznika psychicznego np. do walki z szefem, mężem itp. (często

wiąże się to z chęcią „dowartościowania się”, znalezienia poparcia i oparcia w diagnoście).

1.10.2. Orientacja teoretyczna diagnosty a sposoby reagowania na nacisk:

 wybór określonego stanowiska przesądza o sposobie funkcjonowania diagnosty w kontakcie z

badanymi i tym samym wyznacza jego konkretne reakcje w odpowiedzi na nacisk,

 istnieją trzy podstawowe warianty stylu funkcjonowania diagnosty w kontakcie z badanym:

 pierwszy wiąże się z teorią i metodą psychoanalityczną, pełna anonimowość diagnosty

sprowadza się do następującej charakterystyki jego zachowania w kontakcie z osobą

badaną, cechuje go względna bierność w kontakcie, ogranicza się on przede wszystkim do

stawiania ogólnie ukierunkowujących temat pytań i stwarzania takiej atmosfery, w której

osoba badana ma świadomość, że diagnosta oczekuje dużej jej aktywności własnej,

bierność diagnosty przejawia się również w niewyrażaniu żadnych własnych poglądów i

ocen dotyczących badanego, niezależnie od tego, jakie reakcje emocjonalne wzbudza w nim

kontakt z osobą badaną stara się on je kontrolować i nie ujawniać, poza zadawaniem pytań

jego aktywność obejmuje też komunikowanie osobie badanej akceptacji i empatycznego

zrozumienia, zalety: minimalizacja wpływu diagnosty na charakter uzyskanych informacji,

wady: sztywne trzymanie się tej zasady może w pewnych przypadkach utrudniać nawiązanie

kontaktu z osobą badaną,

 podejście

humanistyczne

lub

też

egzystencjalno-fenomenologiczne:

cechą

charakterystyczną takiego stylu jest strukturalizacja interakcji diagnosta – osoba badana, w

której diagnosta posługując się intuicją i empatią, umożliwia osobie badanej pełne

zrozumienie jej ważnych problemów, jednocześnie rezygnując z wyjaśniania przeżyć

badanego, oprócz tego przyjmuje w stopniu maksymalnym punkt widzenia osoby badanej,

nierzadko

rezygnuje

całkowicie

z

kierowania

przebiegiem

interakcji,

wówczas

odpowiedzialność za utrzymanie kontaktu spoczywa w zasadzie na pacjencie, zalety:

naturalny charakter, nawiązanie głębokiego kontaktu, autentyczność zachowania badanego i

szczerość wypowiedzi, wady: nieprzestrzeganie zasad anonimowości może prowadzić do

osłabienia kontaktu, a także do niezamierzonego wpływu diagnosty na treściowy aspekt

uzyskiwanych informacji, innym niebezpieczeństwem jest możliwość przejścia interakcji

przyjacielskiej między osobą badaną a diagnostą we flirt,

 trzeci model funkcjonowania diagnosty w kontakcie z badanym posiada zalety obu

przedstawionych wyżej stanowisk z równoczesnym wyelimionowaniem ich wad, punktem

wyjścia jest założenia, że nawiązanie i pogłębianie kontaktu klinicznego nie jest celem

samym w sobie, ale instrumentem pozwalającym na uzyskanie możliwie wielu potrzebnych i

rzetelnych informacji o sobie badanej, bez których diagnoza psychologiczna nie będzie

możliwa lub będzie obciążona ryzykiem dużego błędu.

1.11. Osobowość diagnosty a zdolność do wchodzenia w kontak z osobą badaną.

1.11.1 Nawyk oceniania:

12

 nawyk oceniania i wartościowania często łączy się z perfekcjonistycznym nastawieniem do własnej

osoby, w czasie słuchania wypowiedzi osoby badanej diagnosta może „punktować”, w jakim zakresie

jest lepszy, a w jakim gorszy od badanego, z reguły istnieje kilka szczególnie wyróżnionych wymiarów

oceny, dla niektórych może to być na przykład inteligencja, dla innych oryginalność.

1.11.2. Nadmierne poczucie odpowiedzialności:

 diagnosta odznaczający się cechą nadmiernej odpowiedzialności za innych ludzi słucha nie po to, aby

zrozumieć, ale by poprawić, czuje dużą odpowiedzialność za postępowanie badanego, doznaje silnego

niepokoju, obarczony wewnętrznym poczuciem dyskomfortu, niezdolny jest do wejścia w spokojny i

partnerski kontakt, oczywiste są też jego trudności z wyrażaniem akceptacji.

1.11.3. Tendencja do dominacji:

 stosunkowo bierna rola, jaką odgrywa diagnosta w trakcie wywiadu, a także konieczność skupienia

przez dłuższy czas uwagi wyłącznie na osobie badanej może wywołać w nim wzrost napięcia oraz

wycofanie się z kontaktu, w innej sytuacji, autoprezentujący się diagnosta może przytłoczyć osobę

badaną, umożliwiając jej otwarte wejście w nieobronny kontakt.

1.11.4. Lęk diagnosty:

 dla początkującego diagnosty lęk, jaki wzbudza w nim kontakt z osobą badaną, jest subiektywnie

najważniejszym problemem, z jakim usiłuje sobie poradzić mniej lub bardziej skutecznie,

 źródła lęku u diagnosty przed kontaktem mogą mieć względnie trwałe, osobowościowe uwarunkowania,

bądź też mogą mieć charakter sytuacyjny, tj. słabną lub przemijają wraz z nabywaniem doświadczenia

w prowadzeniu wywiadu,

 opór osoby badanej wzmaga obawę przed niepowodzeniem,

 sytuacyjny charakter lęku przed niepowodzeniem wyraża się tym, że na ogół w dużym stopniu zależy

on od zachowania osoby badanej i jej chęci do współpracy oraz że ulega on wygaszeniu w miarę

nabywania doświadczenia,

 jeśli obawa przed niepowodzeniem, wątpliwości własnej kompetencji i wartości, oraz poszukiwanie

aprobaty badanego, utrzymują się niezależnie od efektów własnego działania i są trwałym

doświadczeniem diagnosty nie wynikającym z nowej sytuacji, wówczas mamy prawo przypuszczać, że

u podłoża ich leżą strukturalne tj. osobowościowe uwarunkowania,

 następnym rodzajem obawy jest lęk przed własną bezradnością, psycholog może antycypować skutki

poruszania w rozmowie zbyt głębokich problemów, u wielu osób poczucie bezradności, poczucie utraty

pełnej kontroli nad sobą łączy się w automatyczny sposób z poczuciem zagrożenia, wywołując łańcuch

reakcji emocjonalnych nie związanych bezpośrednio z rzeczywiście istniejącą sytuacją,

 kolejnym źródłem lęku jest obawa przed indukcją emocji, obserwowanie czyjegoś nie opnaowanego

zachowania rodzi w nas myśl, że „i ja mógłbym się tak zachować”,

13

 naruszenie newralgicznych punktów schematów poznawczych zgodnie z teorią dysonansu

pozanwczego rodzi napięcie i niepokój.

2.1. Reguły budowania pytań.

2.1.1. Funkcje pytań:

 pytania zadawane są w celu pozyskania informacji o faktach obiektywnych, zewnętrznie

weryfikowalnych (wiek, wykształcenie, status rodzinny itd.) oraz informacji o odcieniu bardziej

subiektywnym, które dotyczą ważnych obaszarów psychologicznego funkcjonowania (subiektywnie

spostrzeganej przez osobę badaną rzeczywistości, subiektywnie ocenianych i przeżytych zdarzeń,

emocji, dążeń, postaw, opinii itp.),

 każde pytanie niesie za sobą co najmniej dwojakiego rodzaju informacje dla badanego: po pierwsze,

informację o celu i obszarze poszukiwań, po drugie, informację o zainteresowaniu diagnosty danymi z

tego właśnie obszaru,

 jeżeli pytanie sformułowane jest niejasno bądź niezrozumiale, bądź jego zakres nie jest dostatecznie

czytelny dla osoby badanej, to może ona mieć trudności w wyborze danych, o które badającemu w

danej chwili chodzi,

 inną ważną funkcją pytań jest wywołanie i podtrzymanie odpowiedniej motywacji osoby badanej do

udziału w wywiadzie, zarówno treść, jak i forma pytania, oraz jego miejsce w ciągu innych pytań może

zwiększyć lub zmniejszyć motywację badanego do udzielenia odpowiedzi (obniżająco na motywację

mogą wpływać pytania o treści bądź formie zagrażającej).

2.1.2. Konstrukcja pytań:

 pytaniem w wywiadzie nazywamy często szerszą wypowiedź, składającą się z kilku zdań, w tym

orzekających, których celem jest dokładne zdefiniowanie dla badanego kontekstu jego wypowiedzi i

celu badającego,

 pytania otwarte i zamknięte:

 pytania otwarte pozostawiają osobie badanej swobodę w budowaniu odpowiedzi,

 w przypadku pytań zamkniętych osoba badana wybiera spośród zawartych (wprost lub nie

wprost) w pytaniu jedną odpowiedź zamkniętą,

 użyteczność pytań otwartych i zamkniętych (wg Kahna, Cannella): cel wywiadu (lub jego

fragmentu), poziom wiedzy osoby badanej na dany temat, stopień przemyślenia i

ustrukturalizowania danego tematu u osoby badanej, łatwość z jaką osoba badana może

dany materiał przekazać lub/i jej poziom motywacji do uczynienia tego oraz stopień, w jakim

osoba badająca przed przystąpieniem do wywiadu zna nastawienie, wiedzę itd. osoby

badanej w zakresie omawianej problematyki,

 pytania wprost i nie wprost:

 niemal wszystkie pytania zadawane osobie badanej w wywiadzie są pytaniami nie wprost,

 pojęcie pytań nie wprost odnosi się do specyficznej techniki zadawania pytań w konkretnych

sytuacjach w wywiadzie,

14

 pytania w formie bezpośredniej, zadane wprost, mogą być dla osoby badanej niezrozumiałe,

zagrażające, szokujące czy też wstydliwe, oprócz tego w znacznym stopniu mogą wpłynąć

na ukierunkowanie odpowiedzi osoby badanej ze względu na sugestie w nich zawarte,

 pytania uwikłane, właściwie są to pytania wprost, albowiem samo pytanie sformułowane jest

w sposób bezpośrednio ukierunkowany na poszukiwaną informację, natomiast jest ono

ukryte w ciągu innych pytań tak dobranych, by maskowały pytanie właściwe,

 pytania projekcyjne są jedną z form pytań nie wprost, nawiązują do metod projekcyjnych,

polegających na ekspozycji wieloznacznego materiału wyzwalającego rzutowanie własnych

postaw, potrzeb itd., bez mówienia wprost o sobie, w pytaniach projekcyjnych prosi się

osobę badaną o opis drugiej osoby (konkretnej bądź abstrakcyjnej) z punktu widzenia

poszukiwanych przez nas informacji lub opis jakiejś sytuacji interpersonalnej, która wydaje

się być diagnostyczna dla naszej osoby badanej, ale której opisanie mogłoby wywołać u niej

opór, gdyby dotyczyła jej samej, oczywiście możemy jedynie przypuszczać, że osoba

badana identyfikuje się z osobami przez siebie opisywanymi w odpowiedzi na te pytania i

rzeczywiście to, co o nich mówi, jest projekcją własnych tendencji,

 pytania sugerujące (naprowadzające):

 takiego rodzaju pytania, narzucają określoną odpowiedź, utrudniają badanemu udzielenie

prawdziwej, osobiście przemyślanej odpowiedzi ze względu na samą narzucającą się treść

pytania lub ze względu na lęk przed dezaprobatą pytającego, lub przed wyrażeniem opinii

sprzecznej z oczekiwaną,

 pytań sugerujących należy w zasadzie w wywiadzie unikać, choć bywają sytuację, w których

są one pożytecznym narzędziem diagnostycznym, można na przykład zastosować takiego

typu pytanie dla sprawdzenia, na ile badany potrafi przeciwstawiać się sugestii, aby w ten

sposób określić jego niezależność lub siłe określonych przekonań,

 inne rodzaje pytań:

 pytania odroczone, w pewnych sytuacjach prowadzący wywiad może zaczekać z zadaniem

określonego pytania do bardziej odpowiedniego momentu, pytania odracza się również

wtedy, gdy wydaje się zbyt zagrażające dla osoby badanej,

 pytania „przejściowe”, to takie, których celem jest zapewnienie łagodnej zmiany tematu

rozmowy po jego wyczerpaniu, co ważne pytania „przejściowe” powinny nawiązywać

zarówno do tematu zamykanego, jak i do nowego, ich głównym zadaniem jest uniknięcie

spadku motywacji osoby badanej.

2.2. Sekwencje pytań w obrębie poszczególnych pytań.

2.2.1. Konstrukcja lejkowa (zawężanie):

 polega na rozpoczynaniu tematu od pytania badzo ogólnego, otwartego, w ten sposób pytający daje

badanemu możliwość samodzielnego wyboru faktów, o których chce mówić, a także unika wpływania

15

na treść jego odpowiedzi, badany może wówczas ujawnić własny pogląd na daną sprawę czy własne

emocje,

 po wysłuchaniu swobodnej wypowiedzi osoby badanej, diagnosta zadaje pytania bardziej szczegółowe,

dążąc do konkretyzacji pewnych faktów, rozwinięcia interesujących go wątków czy ujawnienia

szczegółów,

 w miarę zawężania pytania stają się bardziej szczegółowe, konkretne, przy końcu omawiania danego

wątku mogą mieć charakter pytań zamkniętych,

 na ogół konstrukcja lejkowa jest dla badanego bezpieczną formą zadawania pytań, albowiem pozwala

mu w początkowej fazie omawiania tematu samodzielnie decydować o zakresie udzielanych informacji.

2.2.2 Konstrukcja odwróconego lejka:

 badający zadaje najpierw pytania konkretne, szczegółowe i stopniowo przechodzi do coraz

ogólniejszych,

 taka taktyka zalecana jest kiedy możemy podejrzewać, że osoba badana nie własnych przemyśleń na

określony temat, konstrukcję odwróconego lejka lepiej również stosować z osobami mało inteligentnymi,

o ubogim słowniku, mającymi trudności w abstrakcyjnym myśleniu,

 rozpoczynając od pytań szczegółowych, konkretnych możemy osobom badanym pomóc w

formułowaniu bardziej ogólnych sądów na podstawie uprzednio udzielonych konkretnych informacji,

 konstrukcję odwróconego lejka warto też stosować wtedy, gdy osoba badana jest bardzo pobudzona

(na przykład w wyniku silnego lęku), konieczność odpowiadania na konkretne, jasno sformułowane

pytanie może takiej osobie pomóc w koncentracji, redukując przez to lęk.

2.2.3. Progresja:

 zasada progresji należy stosować wtedy, gdy przypuszczamy, że dany temat lub dane zagadnienie w

obrębie tematu mogłoby być zagrażające dla osoby badanej i w związku z tym miałaby ona trudność w

mówieniu o nim,

 zasada ta polega na tym, że pytamy najpierw o sprawy zbliżone do tych, o których naprawdę chcemy

się dowiedzieć, a mniej od nich zagrażające, by przejść stopniowo do sprawy właściwej.

2.2.4. Zasada zadawania tylko jednego pytania na raz:

 prowadząc wywiad, musimy dbać o to, by pytać na raz tylko o jedną sprawę, by zadawać na raz tylko

jedno pytanie,

 zasada ta jest bardzo istotna zwłaszcza wtedy, gdy zadajemy pytanie zamknięte, na które osoba

badana może, jeżeli chce odpowiedzieć jedynie „tak” lub „nie”.

2.2.5. Zasada uzyskania pełnego zrozumienia wypowiedzi osoby badanej:

 według tej zasady pytający nie powienien przechodzić do kolejnych zagadnień, zanim nie uzyska

pewności, że naprawdę rozumie, co osoba badan chciała powiedzieć.

16

2.3. Strategia budowania całości wywiadu.

2.3.1. Logika badającego i logika badanego:

 diagnosta prowadzący wywiad zmierza do określonych celów i stara się wywiad tak konstruować, by

cele te osiągnąć,

 banay opowiada na ogół o sobie zgodnie z własną logiką, wynikającą z chronologii bądź ważności

określonych wydarzeń w jego życiu, łatwości lub trudności mówienia o nich, wlasnej wizji świata itd.,

 badający musi uwzględnić logikę badanego i postępować tak, by jej nie zburzyć.

2.3.2. Rozpoczynanie wywiadu:

 początek wywiadu ważny jest dla osoby badanej, ponieważ pozwala jej zoreintować się w charakterze

tej nowej sytuacji, uczy ją niejako roli osoby badanej w wywiadzie,

 wywiad rozpoczynamy zawsze od pytań łatwych, nie zagrażających, takich, na które osoba badana bez

trudu może odpowiedzieć (zwykle pierwsze pytania dotyczą orientacyjnych danych o osobie badanej),

 w wyjątkowych sytuacjach można rozpocząć wywiad od tematów zagrażających, czyni się tak wtedy,

gdy badany jest w stanie bardzo silnego napięcia emocjonalnego wynikającego z lęku o określonych

źródłach, w takich przypadkach omówienie najpierw tematu silnie lękotwórczego, może zredukować

negatywne emocje na drodzę odreagowania.

2.3.3. Sekwencje tematów w wywiadzie:

 kolejność tematów omawianych w wywiadzie nie powinna być przypadkowa,

 rozpoczynamy od tematów stosunkowo neutralnych emocjonalnie i łatwych, przechodząc stopniowo do

coraz trudniejszych w miarę rozwijania się kontaktu klinicznego, tak więc tematy najbardziej

zagrażające powinny być omawiane dopiero w poźniejszych fazach wywiadu,

 nie należy omawiać kilku tematów trudnych po sobie, powinny być one przedzielone tematami bardziej

łatwymi, neutralnymi,

 dobra realizacja powyższych zasad wymaga wstępnej wiedzy o osobie badanej, może ją pozyskać m.in.

z Testu Zdań Niedokończonych Rottera, czy samej autoprezentacji pacjenta.

2.3.4. Zmiana tematu:

 zawsze staramy się łagodnie zmieniać temat, stosując w tym celu pytania przejściowe, które

nawiązując do zamykanego właśnie tematu, ukierunkowują osobę badaną na nowy problem.

2.3.5. Zakończenie wywiadu:

 nie powinniśmy kończyć wywiadu nagle,

 osoba badana powinna wiedzieć, że zbliżamy się do końca wywiadu, by mogła dokonać selekcji

informacji, które chciałaby nam jeszcze przekazać,

 wywiad należy tak kończyć, by osoba badananie wyszła w stanie silnego napięcia emocjonalnego, w

tym celu unikamy omawiania tematów szczególnie trudnych pod sam koniec wywiadu,

17

 staramy się wyczuć aktualny stan emocjonalny osoby badanej i wpłynąć na redukcję ewnetualnego

lęku,

 badający nie powinien ujawniać pacjentom informacji dotyczących diagnozy psychologicznej,

 nie należy oceniać osoby badanej.

2.3.6. Czas trwania wywiadu:

 czas trwania wywiadu zależy od wielu czynników m.in. od celu wywiadu, możliwości badającego w tym

zakresie, stanu osoby badanej,

 ogólnie nie powinniśmy rozmawiać dłużej niż jedną godzinę.

2.4 Język wywiadu.

2.4.1. Język diagnosty a język osoby badanej:

 język badającego musi być zrozumiały dla osoby badanej, pacjent musi rozumieć stawiane mu pytania,

 diagnosta musi unikać stosowania języka technicznego, naukowego, przeteoretyzowanego,

 zbytnie uproszczenie może jednak zniekształcić treść pytania i doprowadzić do utraty informacji,

 ludzie dysponują znacznie szerszym zakresem języka biernego niż czynnego, tzn. rozumieją wiele słów,

których samych na ogół nie używają,

 upodabnianie przez badającego swego języka do języka osoby badanej pod względem konkretnych

słów, intonacji, elementów gwary czy slangu nie jest wskazane.

2.4.2. Typowe błędy popełniane przez diagnostów:

 język za trudny,

 język sztuczny, pojawia się w sytuacjach, gdy badany używa na przykład języka niezrozumiałego,

można wymienić kilka sposobów radzenia sobie z takim problemem, po pierwsze jeżeli istnieje taka

możliwość, to do określonych badanych można dobierać określonych badających znających

specyficzny język badanego, po drugie osoby prowadzące wywiad czy pracujące wśród określonych

kręgów ludzi powinny w miarę możliwości zapoznać się z ich językiem, wreszcie można poprosić osobę

badaną, aby starała się mówić językiem literackim, by unikała wyrażeń slangowych.

2.5. Technika wywiadu a właściwości osoby badanej i cel wywiadu.

2.5.1. Stopień standaryzacji wywiadu:

 pojęcie to oznacza ujednolicenie warunków prowadzenia wywiadu przez różnych diagnostów z różnymi

osobami,

 stopień standaryzacji wywiadu zależy przede wszystkim od celu wywiadu.

2.5.2. Stopień kierowania wywiadem:

 stopień kierowania wywiadem zależy przede wszystkim od:

 motywacji osoby badanej do uczestnictwa w wywiadzie,

18

 celu, dla jakiego prowadzi się wywiad,

 czasowych możliwości diagnosty.

2.5.3. „Głębokość” wywiadu:

 termin „głębokość” odnosi się do stopnia, w jakim dociera się w wywiadzie do treści emocjonalnie

ważnych, intymnych, często trudno dostępnych także dla samej osoby badanej,

 stopień głębokości penetracji zależy w ogromnym stopniu od celu, dla jakiego prowadzi się wywiad.

2.6. Rejestrowanie przebiegu wywiadu.

2.6.1. Zapis magnetofonowy:

 użycie magnetofonu zwalnia całkowicie diagnostę od konieczności dzielenia uwagi pomiędzy tym, co

się dzieje aktualnie między nim a osobą badaną, a zapisywanie lub zapamiętywanie treści i formy

wypowiedzi,

 dysponując wiernym zapisem przebiegu rozmowy, diagnosta ma możliwość powrotu do określonych

momentów w wywiadzie,

 z perspektywy osoby badanej obecność magnetofonu może być silnie zagrażająca,

 ukrywanie magnetofonu i prowadzenie zapisu bez wiedzy osoby badanej jest z punktu widzenia etyki

zawodowej niedopuszczalne.

2.6.2. Sporządzanie notatek odręcznych:

 nie mogąc użyć magnetofonu diagnosta ma do wyboru robienie notatek odręcznych w trakcie wywiadu

lub też po jego zakończeniu,

 zapisywanie podczas rozmowy jest czynnością zakłócającą przebieg kontaktu, wymaga od diagnosty

dzielenia uwagi między różne czynności, z perspektywy osoby badanej diagnosta zajęty notowaniem

może być spostrzegany jako ktoś, dla kogo ważniejsze są notatki niż sam pacjent,

 ważne jest by notatki sporządzane były bezpośrednio po zakończeniu wywiadu, im więcej czasu upływa,

tym większe zniekształcenia w materiale,

 decyzja o tym, czy prowadzić notatki w trakcie wywiadu czy też po jego zakończeniu, zależy w

znacznym stopniu od przebiegu kontaktu,

 niezależnie od formy, w jakiej rejstrowane są dane z wywiadu, diagnosta musi pamiętać o tym, że dane

te stanowią tajemnicę zawodową i muszą być traktowane jako ściśle poufne.

2.7. Problemy etyczne związane z prowadzeniem wywiadu.

2.7.1. Wywiad jako „gwałcenie prawa do intymności”:

 wywiad może być traktowany jako próba „wdzierania się” w cudzą prywatność,

 ludzie różnią się zakresem sfer swej intymności, a także rygoryzmen w ich chronieniu.

2.7.2. Wywiad jako „manipulacja”:

19

 w rozumieniu węższym „manipulacja” oznacza taką formę oddziaływania, której celem jest osiągnięcie

jakiejś korzyści przez manipulującego niezależnie od tego, czy wiązać się to będzie z korzyściami czy

ze stratami dla manipulowanego, przy czym ten ostatni intencjonalnie jest traktowany przedmiotowo,

gdyż nie zna prawdziwych pobudek i celów manipulującego,

 przy rozumieniu terminu opisanego powyżej, wywiad prowadzony zgodnie z zasadami jawności celów,

oczekiwań i sposobów wykorzystywania wyników manipulacją nie jest.

3.1. Planowanie tematyki wywiadu.

3.1.1. Sformułowanie celu diagnozy:

 pierwszą i zasadniczą sprawą przy planowaniu zawartości wywiadu jest jasne określenie celu diagnozy,

która ma być oparta na danych wywiadu,

 w czasie pierwszego kontaktu z pacjentem, cel ma na ogół postać dość ogólną (opisanie

emocjonalnych problemów człowieka, zidentyfikowanie istoty trudności, oszacowanie predyspozycji

kogoś do czegoś),

 w dalszych fazach procesu diagnostycznego cel może być sformułowany w postaci dość

szczegółowego pytania.

3.1.2. Wybór kategorii diagnostycznych:

 wybór kategorii diagnostycznych oznacza sięgnięcie do intuicji, doświadczenia lub/i literatury

przedmiotu.

3.1.3. Sformułowanie pytań lub/i hipotez diagnostycznych:

 język, w jakim ma być formułowana diagnoza rozstrzyga o szczegółowych pytaniach lub hipotezach,

które formułuje diagnosta przed przystąpieniem do planowania zawartości wywiadu.

3.1.4. Określenie zbioru niezbędnych informacji:

 pytania czy hipotezy diagnostyczne wyznaczają dość dokładnie zakres informacji, które diagnosta musi

zdobyć w trakcie wywiadu.

3.1.5. Planowanie szczegółowej tematyki wywiadu:

 to, co psycholog chce wiedzieć jest formułowane często w języku uogólnionego opisu, opis ten

powinien być budowany nie przez samą osobę badaną, ale przez diagnostę na podstawie różnego

rodzaju przesłanek zawartych w materiale z wywiadu,

 planując tematykę wywiadu, diagnosta powinien odpowiedzieć sobie na poniższe pytania:

 Po co prowadzę wywiad?

 W jakich kategoriach będę formułował twierdzenie o człowieku?

 Na jakie szczegółowe pytania dotyczące człowieka chcę znaleźć odpowiedź?

20

 Co muszę wiedzieć o człowieku, by taką odpowiedź sformułować?

 O czym powinienem rozmawiać, by taką wiedzę o nim zdobyć?

 w praktyce psychologicznej diagnosta bardzo często odwołuje się do własnej intuicji.

3.3. Charakterystyka informacji dostępnych w wywiadzie.

3.3.1. Obiektywne vs subiektywne stany rzeczy:

 rozmawiając na dowolny temat, psycholog może zebrać informacje o pewnych obiektywnie

sprawdzalnych faktach, jak też o sposobie widzenia, rozumienia, odczuwania przez osobę badaną

świata i siebie w nim, a także sposobie reagowania na różne sytuacje,

 informacje obiektywne i subiektywne są komplementarne względem siebie, ich status jako przesłanek

wnioskowania psychologicznego jest różny, jednak wspomagając siebie nawzajem tworzą łącznie

mocniejsze oparcie dla wniosków.

3.3.2. Realne vs wyobrażone stany rzeczy:

 psycholog prowadzący wywiad poszukuje informacji dotyczących zarówno realnego świata, w jakim

człowiek żyje, jak i świata przez niego kreowanego – świata fantazji, idealizacji, standardów,

 informacje realne i wyobrażone dostarczają różnych przesłanek, a analizowane łącznie wzbogacają

repertuar możliwych wniosków o wnioski dotyczące rozbieżności.

3.3.3. Perspektywa własna vs perspektywa odzwierciedlona:

 dla diagnosty ważne są zarówno informacje dotyczącego tego, co badany mówi sam o sobie, jak i to,

co inni powiedzieli by o nim,

 informacje na temat tego, jak badany widzi „odbiór” świata przez innych, mogą być wykorzystane tak

jak dane projekcyjne, korygują one wnioski formułowane na podstawie innych przesłanek.

3.3.4. Fakty, zdarzenia jednostkowe vs uogólnione przeświadczenia, opinie i poglądy:

 w zależności od celu diagnozy i teoretycznej orientacji, diagnosta może być skoncentorwany na

zbieraniu informacji o jednostkowych doświadczeniach człowieka lub na badaniu przede wszystkim

sfery doświadczenia uogólnionego,

 dysponując informacjami obu rodzajów, psycholog ma możliwość prześledzenia zgodności

doświadczenia jednostkowego i uogólnionego, a także porównania formalnych cech opisu konkretnych

zdarzeń i uogólnionych sądów.

3.3.5. Perspektywa teraźniejsza vs przeszła i przyszła:

 informacje „historyczne” można traktować jako przesłanki dla twierdzeń wyjaśniających „teraźniejszość”,

 informacje „perspektywiczne” mogą być spostrzegane jako przesłanki do budowania prognoz,

 koncentracja na „tu i teraz” może oznaczać przejaw niedojrzałości lub lęku na przyszłością, natomiast

koncentracja na „przeszłość” lub „przyszłość” jako przejaw niedostosowania do teraźniejszości, ucieczki

od realiów lub fantazji.

21

3.4. Tematyka wywiadu a osobowość diagnosty.

 wpływ czynników osobowościowych czy emocjonalnych bywa słabo lub całkowicie nieuświadamiany

przez diagnostę,

 im bardziej diagnosta jest uwikłany we własne problemy emocjonalne, tym większe niebezpieczeństwo,

że dobór tematów do wywiadu wyznaczony będzie przez czynniki natury subiektywnej i że diagnoza

oparta na materiale z wywiadu obarczona będzie znacznym błędem,

 zawsze przebieg wywiadu, a także kształt diagnozy nosić będzie piętno indywidualności diagnosty,

 ważne jest by diagnosta znał źródła swego lęku i by zdawał sobie sprawę z tego, iż jego system

wartości jest jednym z możliwych systemów wartości.

4.1. Istota i przedmiot obserwacji swobodnej w czasie wywiadu.

 obserwacja osoby badanej w sytuacji wywiadu jest czynnością pomocniczą, przebiegającą niejako

„obok” głównej czynności diagnosty, jaką jest prowadzenie wywiadu,

 dane obserwacyjne są cennym źródłem hipotez na temat osoby badanej, które służą modyfikowaniu

przebiegu wywiadu oraz pomagają w doborze pytań,

 stała, wnikliwa, choć dyskretna, obserwacja osboby badanej w czasie trwania wywiadu pozwala

kontrolować jej stan emocjonalny,

 dane z obserwacji prowadzonej w trakcie wywiadu stanowią dodatkowy materiał, dodatkowy zbiór

informacji do późniejszej interpretacji,

 wśród elementów wartych wnikliwej obserwacji w trakcie wywiadu można wyróżnić przede wszystkim

wygląd zewnętrzny osoby badanej (cechy fizyczne, ubiór, ogólną higienę i stosowanie kosmetyków),

 ważnym przedmiotem obserwacji są również takie właściwości zachowania, które mogą być

wskaźnikami przede wszystkim cech temperamentalnych i stanów emocjonalnych,

 kolejnym źródłem informacji są własne odczucia i wrażenia diagnosty w kontakcie z osobą badaną

(zarówno wrażenia wstępne, jak też te, które doznaje on w trakcie wywiadu i po jego zakończeniu).

4.2. Wygląd zewnętrzny osoby badanej jako przedmiot obserwacji swobodnej.

4.2.1. Cechy fizyczne:

 wygląd człowieka to przede wszystkim cechy fizyczne – szeroka gama różnych właściwości budowy i

funkcjonowania organizmu, które mogą świadczyć o predyspozycjach temperamentalnych,

energetycznych, sprawnościowych i zdrowotnych (wzrost, budowa ciała, wygląd twarzy, włosów,

uzębienia, paznokci, ewentualne wady budowy, kalectwo i oznaki chorób),

 wszelkie hipotezy oparte na danych pochodzących z obserwacji cech fizycznych muszą być

weryfikowane, ponieważ ludzie zdolni są do wielkiego wysiłku kompensującego fizyczne braki i

niedoskonałości.

4.2.2. Ubiór:

 ubiór jest całkowicie zależny od człowieka, choć nie każda jednostka w równym stopniu ma sama

wpływ na to, co nosi i jak nosi,

22

 podstawową funkcją ubioru osoby jest ochrona przed zimnem i uszkodzeniem ciała, znaczne

odstępstwa od zwyczajowych lub klimatycznych wymagań w tym zakresie powinny zwracać uwagę

diagnosty (odstępstwa te mogą bowiem świadczyć bądź o specyficznym funkcjonowaniu fizjologicznym

czy stanie zdrowotnym osoby badanej, bądź mogą być sygnałem symbolicznego znaczenia tych

odstępstw dla samej jednostki, bądź też mogą stanowić specyficzny komunikat dla otoczenia

społecznego lub konkretnych osób w tym otoczeniu,

 do funkcji ubioru wykraczających poza ochronę ciała można zaliczyć funkcje:

 ekspresyjne (ubiór jako ekspresja własnej osobowości, potrzeb, obrazu własnej osoby,

postaw wobec ludzi),

 społeczne (ubiór jako wyraz konformizmu wobec mody, jako wyraz identyfikacji z określoną

grupą społeczną, religią światopoglądem itp.),

 komunikatu (np. jako wyraz buntu przeciwko tradycji, określonym wymaganiom społecznym,

jako zewnętrzna manifestacja pogardy lub wyższości wobec określonych osób i grup

społecznych),

 kompensacyjne (dla pokrycia defektów ciała, poczucia niższości, lub jako wyraz aspiracji

społecznych).

4.2.3. Kosmetyka i higiena:

 używanie kosmetyków pełnić może podobne funkcje jak ubiór,

 wymogi stawiane przez społeczeństwo oraz zewnętrzne warunki sprzyjające utrzymywaniu higieny

osobistej zmieniały się w czasie,

 wszelkie odstępstwa od stanu normalnego, zarówno w kierunku niedbałości o higienę osobistą, jak i

przesadnej dbałości, powinny zwrócić uwagę diagnosty,

 niedbałość może być wynikiem zarówno zaniedbań kulturowych (brak odpowiednich standardów

czystości), jak i trudnych warunków mieszkaniowych, świadomie przyjętego systemu wartości, czy

manifestowania swojej wrogości otoczeniu lub choroby psychicznej,

 przesadna dbałość o czystość może nasunąć hipotezę, iż obserwowana osoba cierpi na nerwicę

natręctw lub na nieświadome poczucie winy.

4.3. Zachowanie osoby badanej jako przedmiot obserwacji swobodnej.

4.3.1. Wskaźniki temperamentu:

 mając na uwadze cechy temperamentalne, warto zwrócić uwagę na wskaźniki wrażliwości i wydolności,

dużą lub małą męczliwość, szybkie lub wolne tempo (na przykład ruchów i mowy, umiejętność

wysłuchania do końca tego, o co pyta diagnosta, lub impulsywność odpowiedzi itd.),

 należy jednak pamiętać, że wiele formalnych cech zachowań zależne jest od poziomu pobudzenia

emocjonalnego.

4.3.2. Ekspresja emocjonalna i wegetatywne wskaźniki emocji:

23

 niezwykle ważnym przedmiotem obserwacji w trakcie wywiadu są wszelkie przejawy emocji:

ekspresyjne cechy mimiki i pantomimiki, a także fizjologiczne wskaźniki napięcia (na przykład napięcie

mięśniowe, tempo oddechu, pocenie się, wydzielanie śliny itp.),

 emocje są ważnym wymiarem funkcjonowania osobowości i dokładna ich obserwacja wiele nam może

powiedzieć o motywach, wartościach, konfliktach czy integracji osobowości.

4.3.3. Formalne cechy zachowania werbalnego:

 obserwując funkcjonowanie werbalne osób badanych w trakcie wywiadu, należy zwrócić uwagę przede

wszystkim na wiele jego pozatreściowych aspektów, do najważniejszych można zaliczyć ekspresyjne

cechy języka, na przykład:

 intensywność głosu (głośny - cichy),

 dynamikę (zmiany w intensywności),

 tembr głosu (ciepły – zimny, ostry – miękki),

 cechy artykulacji i wymowy (wyraźność – niewyraźność),

 łatwość wypowiadania się,

 czas latencji po pytaniach diagnosty,

 logiczność wypowiedzi,

 bogactwo słownika,

 inne.

4.3.4. Zachowanie badanego w interakcji z diagnostą:

 obserwacja specyficznych cech interakcji osoby badanej z diagnostą może dostarczyć istotnych

informacji na temat jej oczekiwań, emocji związanych z sytuacją wywiadu oraz umiejętności i strategii

radzenia sobie w tej sytuacji,

 informacje takiego rodzaju mogą służyć konstruowaniu hipotez na temat charakterystycznych

sposobów interakcji osoby badanej z innymi ludźmi (na przykład postaw dominujących lub uległych,

skłonności do reagowania agresją w sytuacji zagrożenia, aktywności lub bierności w kontaktach

społecznych itp.)

4.3.5. Niespójności i niezgodności:

 stanowią istotne źródło danych w czasie wywiadu.

4.5. Sposób rejestrowania danych obserwacyjnych. Kategorie obserwacyjne.

 dane z obserwacji powinny być ujmowane w katergoriach istotnych zmiennych psychologicznych (na

przykład napięty, emocjonalny, pobudzony, depresyjny) lub takich, z których o zmiennych

psychologicznych można bezpośrednio wnioskować (na przykład sztywny, płaczliwy, brudny i

zaniedbany, blady), dobrze jest przy tym operować skalami ocen, na których ocenia się nasilenie

określonych właściwości lub też stopień ich zgodności z tak czy inaczej rozumianą przeciętną,

przykłady poniżej:

24

Bardzo wysoki,

zwraca uwagę

swoim wzrostem

Raczej wysoki

Średni wzrost

Raczej niski

Bardzo niski,

zwraca uwagę

swoim wzrostem

lub

Wygląd bardzo

męski, typ „silnego

mężczyzny”

Ani męski,

ani niemęski 

Zdecydowanie

niemęski 

wyraźnie kobiece

cechy 

5.1.1. Treść wypowiedzi badanego:

 dane z wywiadu to treściowe i formalne właściwości zachowania badanego w sytuacji kontaktu z

psychologiem, owe właściwości zachowania są wskaźńikami różnego rodzaju zmiennych

psychologicznych,

 to co obserwuje bezpośrednio psycholog to stwierdzenia osoby badanej.

5.1.2. Treść wypowiedzi badanego w kontekście poprzedzającego pytania:

 jednobrzmiąca odpowiedź w kontekście różnych pytań niesie ze sobą różny sens.

5.1.3. Treść wypowiedzi o kontekście towarzyszących jej emocji:

 ważną kategorią przesłanek wnioskowania psychologicznego w wywiadze są obserwacje mające

postać: „badany powiedział (…) z wyraźną złością (gniewem, smutkiem, itp.)” lub „mówiąc o (…) był

poirytowany (smutny, rozluźniony, itp.)”,

 znaczenie kontekstu emocjonalnego dla czytania psychologicznego sensu wypowiedzi widać

szczególnie wyraziście, gdy badany przekazuje za pomocą słów emocje niezgodne lub sprzeczne z

emocjami wyrażanymi pozawerbalnie.

5.1.4. Formalne właściwości wypowiedzi badanego:

 przesłanki wnioskowania diagnostycznego tkwią nie tylko w treści wypowiedzi badanego, lecz także w

dających się obserwować pozatreściowych właściwościach tych wypowiedzi.

5.1.5. Pozawerbalne zachowanie osoby badanej i właściwości jej wyglądu:

 dodatkowym źródłem przesłanek diagnostycznych są dane z obserwacji niewerbalnego zachowania

osoby badanej w trakcie wywiadu (na przykład „maskowata twarz”, „unikanie kontaktu wzrokowego”

itd.),

 ważną rolę odgrywać mogą również obserwacje wyglądu osoby badanej.

5.2. Metodologiczna „natura” danych z wywiadu.

5.2.1. Wieloznaczność danych z wywiadu:

 przykład wieloznaczności danych z wywiadu:

Wypowiedź Kowalskiego: „Jestem cenionym pracownikiem”

1) Kowlaski jest cenionym pracownikiem,

2) Kowlaski sądzi, że jest cenionym pracownikiem (co może być sądem trafnym lub nietrafnym),

25

3) Kowalski chce, aby psycholog myślał, że jest cenionym pracownikiem (drugorzędną sprawą jest to,

co sam Kowalski naprawdę myśli na ten temat),

4) Kowalski nie chce rozmawiać na temat pracy, informacja o tym, że jest cenionym pracownikiem ma

sygnalizować bezproblemowość obszaru (drugorzędną kwestią jest to, na ile zdanie: „Jestem

cenionym pracownikiem” jest zgodne z subiektywnym stanem rzeczy i trafne).

 ogólne założenia:

1) każdy akt zachowania (co jest elementarną prawdą) jest funkcją sytuacji i stałych właściwości

człowieka,

2) ten sam akt zachowania może być wskaźnikiem wielu różnych zmiennych psychologicznych.

5.2.2. Moc przesłanek diagnostycznych w wywiadzie:

 przesłanki są tym mocniejsze, w im mniejszym stopniu zachowanie badanego w trakcie wywiadu jest

zdeterminowane przez sytuację badania,

 dobry kontakt i biegłość zawodowa psychologa „uwalniają” w znacznym stopniu zachowanie badanego

od wpływu sytuacji badania, redukując tym samym wieloznaczność przesłanek.

5.3. Od danych do twierdzeń opisowych.

 nie należy budować twierdzeń diagnostycznych zbyt pochopnie, pojedyncze przesłanki mogą być

jedynie źródłem hipotez, które należy weryfikować na podstawie innych przesłanek,

 psycholog może dokonywać uogólnień pewnej liczby obserwacji i formułuje sądy w języku opisowym,

sądy te mogą dotyczyć:

1) ustosunkowania badanego do świata lub siebie na przykład czy jest zaangażowany w (…),

akceptuje (…), przeżywa konflikty związane z (…),

2) przypuszczalnych właściwości zachowań badanego w różnych sytuacjach na przykład czy jest

agresywny, gdy (…), wycofuje się z (…) itp.,

3) przypuszczalnego kształtu otaczającej go rzeczywistości na przykład środowisko jest mało

stymulujące, w wychowaniu dominują kary, warunki materialne są (…) itp.,

4) stosunku innych do badanego na przykład jest zaniedbany przez matkę, wymagania w stosunku do

niego są (…), żona oczekuje od niego (…) itp.,

5) sposobu odbierania stosunku innych do siebie na przykład badany czuje się nie akceptowany,

uważa, że matka go faworyzuje itp.