rozdział 1

Skutki uboczne

iniekcyjnego podawania

leków u małych ssaków

9

Niekorzystne efekty towarzyszące podawaniu leków iniekcyjnie u małych ssaków
są częstym zjawiskiem obserwowanym w klinice zwierząt egzotycznych. Klinicyści
słusznie wiążą to z brakiem odpowiednich, czyli zarejestrowanych dla tych zwierząt,
preparatów. Skórne reakcje poiniekcyjne u psów czy kotów zdarzają się sporadycz-
nie. Dlaczego więc jest to tak powszechny problem u małych ssaków? Dodatkowym
znaczącym czynnikiem występującym u najmniejszych pacjentów jest cienka, słabo
ukrwiona skóra, a także skąpa tkanka podskórna, co w połączeniu z dużym stęże-
niem substancji drażniącej preparatu skutkuje wystąpieniem odczynu (1). Zgłębia-
jąc temat, dowiadujemy się, że problem jest nieco bardziej złożony. Skutki ubocz-
ne związane z iniekcyjnym podawaniem leków u małych ssaków możemy podzielić
na immunologiczne lub nieimmunologiczne, zmiany najczęściej pojawiają się szyb-
ko – stają się zauważalne już po kilku minutach, rzadziej w ciągu kilku dni, tygodni
czy miesięcy po iniekcji. Niepożądane reakcje mogą powstać jako wynik immuno-
logicznego odczynu, czyli alergii na preparat, lub częściej na drodze mechanizmów
nieimmunologicznych. Siła alergizującego działania leków zależy w znacznej mierze
od ich budowy i przemian w organizmie. Najsilniejszą odpowiedź immunologicz-
ną wywołują białka – najłatwiej uczulają (1, 3). Także preparaty chemicznie proste
mogą uczulać na zasadzie haptenów po połączeniu w ustroju z białkowym nośni-
kiem i utworzeniu alergenów. Reakcje skórne mogą wystąpić zarówno w miejscu in-
iekcji, jak i w miejscach odległych, wywołując tak zwane skórne odczyny polekowe
(2, 3). Odczyny poiniekcyjne, które obserwujemy u małych ssaków, mają na ogół
charakter miejscowy, manifestujący się pod postacią martwicy skóry i ognisk ogra-
niczonego łysienia (ryc. 1).

W tym miejscu chcę zaznaczyć, że niestety brak rozsądnego podejścia do „ma-

łych pacjentów” jest wciąż zbyt często przyczyną odczynu poiniekcyjnego. Apliko-
wanie zbyt dużej ilości preparatu w jedno miejsce, zbyt głębokie podanie leku czy

10

Przypadki kliniczne małych ssaków

ryc. 1. Szczur, 2 lata, odczyn po podskórnym podaniu 5-proc. nierozcieńczonej enrofloksacyny

ryc. 2. Świnka morska, 1,5 roku, podczas zabiegu usuwania ropnia poiniekcyjnego. Zmiana powstała po podskórnym
podaniu amoksycyliny i osiągnęła rozmiar jaja kurzego

R

ozdział

1

11

zastosowanie długich igieł o zbyt dużej średnicy podczas iniekcji s.c. skutkuje po-
drażnieniem. Wystąpienie niepożądanej reakcji poiniekcyjnej może wynikać nie tyl-
ko ze wspomnianej wyżej właściwości samego preparatu (budowa chemiczna, sub-
stancje dodatkowe, stężenie), ale również z cech pacjenta (gatunek, rasa, wiek, płeć)
(2, 4). Należy pamiętać, że gryzoń czy królik są wyjątkowymi pacjentami, wymaga-
jącymi szczególnej troski. Rozdział ten stanowi podsumowanie różnych rodzajów
reakcji skórnych na iniekcje u gryzoni, jest krótkim, acz treściwym przewodnikiem
dla lekarzy weterynarii rozpoczynających swoją przygodę z leczeniem zwierząt eg-
zotycznych.

Objawy wskazujące na powikłanie iniekcji podskórnych i domięśniowych, któ-

re możemy zaobserwować u małych ssaków, obejmują: ból, obrzęk, zaczerwienie-
nie, zakażenie, ropień poiniekcyjny, uszkodzenie nerwów, jałową martwicę, zrosty
poiniekcyjne (u niektórych zwierząt tak liczne, że uniemożliwiają kolejne iniekcje),
a także reakcje uczuleniowe (ryc. 2 i 3).

Czy wszystkie leki mogą powodować odczyn? Tak, przy tak złożonej etiologii roz-

woju odczynów poiniekcyjnych każdy preparat jest potencjalnym źródłem podraż-
nienia. Jak zatem uniknąć odczynu?

Znamy już przyczynę i mechanizm powstania reakcji poiniekcyjnej, teraz przyjrzymy

się lekom, które są najczęściej odpowiedzialne za ich wystąpienie. Przekonacie się Pań-
stwo, że nie sposób unikać w leczeniu wszystkich z niżej wymienionych preparatów:

ryc. 3. ropień po usunięciu (ten sam pacjent co na ryc. 2) – wypełniony żółtym, cuchnącym ropnym wysiękiem

12

Przypadki kliniczne małych ssaków

• Iwermektyna 1% (Biomectin

®

1%) podawana s.c. jest źródłem bólu i zaczerwie-

nienia skóry (5, 6, 7). Często stosuję iwermektynę, jest nieodzownym preparatem
w leczeniu np. świerzbu skórnego u świnek morskich. Lek należy rozcieńczyć
z wodą do iniekcji w stosunku co najmniej 1:5. Preparat podaję także w postaci
spot on. Nigdy w swojej praktyce nie spotkałam się z niepożądaną reakcją po po-
daniu tego leku.

• Enrofloksacyna 5% (Enrobioflox

®

5%) podawana s.c. powoduje ból, obrzęk i za-

czerwienienie (reakcja może wystąpić już przy stężeniu 2,5% – Baytril

®

2,5%)

(2, 3, 4). Enrofloksacyna jest antybiotykiem „pierwszego rzutu” w leczeniu zwie-
rząt egzotycznych. Ostatnio, ze względu na ograniczoną skuteczność, nie jest już
tak popularna, jednak decydując się na zastosowanie tego leku, bezsprzecznie
trzeba go rozcieńczyć – bezpieczna proporcja wynosi 1:10 (ryc. 4).

• Catosal

®

10% (ból) często stosuję do wlewów podczas zabiegów, podaję preparat

podskórnie w mieszance z 5-proc. glukozą (proporcja 1:9).

• Klanobutin (np. Clanohepar

®

) – lekka bolesność w miejscu iniekcji (2, 3),

• Tylozyna – reakcje bólowe, lokalne obrzęki i wybroczyny (2) – lek stosowany jako

alternatywa dla enrofloksacyny w leczeniu mykoplazmozy u szczurów – wystar-
czy standardowe rozcieńczenie z wodą do iniekcji w proporcji 1:10.

• Preparaty witaminowe zawierające witaminę B lub C (np. Combivit) – w miejscu

podania może wystąpić przemijający odczyn zapalny, u gryzoni często po pod-
skórnym podaniu dochodzi do martwicy. Lek stosuję często – szczególnie u świ-
nek morskich – obowiązkowo należy go rozcieńczyć np. z NaCl.

• Linkomycyna i spektynomycyna – w miejscu iniekcji mogą pojawić się lekkie-

go stopnia miejscowe podrażnienia, które po kilku dniach zanikają. Zaznaczam,
że preparatów nie można stosować u królików, świnek morskich, chomików i ger-

ryc. 5. Koszatniczka, 3 lata, odczyn zapalny skóry po pod-
skórnym podaniu 1-proc. iwermektyny, widoczne ognisko
ograniczonego łysienia, przekrwienie i martwica

ryc. 4. Szczur, 2,5 roku, martwica po podskórnym poda-
niu 2,5-proc. nierozcieńczonej enrofloksacyny, tydzień
po wykonaniu iniekcji

R

ozdział

1

13

bili, a także należy zachować szczególną ostrożność przy stosowaniu u innych
małych ssaków (1, 2, 3, 4),

• Cefaleksyna – ból, obrzęk mijający w ciągu 24 godzin. Aalternatywą jest poda-

wanie leku p.o. Z powodzeniem stosuję Ceporex

®

u szczurów per os w dawce

50 mg/kg – porcję dzielę na dwa podania. Jeśli zwierzę straci apetyt, natychmiast
trzeba odstawić lek.

• Glukonian wapnia – w miejscu podania powstaje galaretowaty obrzęk, który zni-

ka po 10-12 godzinach, zmianie rzadko towarzyszy ból (2, 8).
Bolesność i zaczerwienienie mogą pojawić się mimo rozcieńczania leków (jednak

nie będą już tak dotkliwe); trzeba się liczyć z tym ryzykiem, decydując się na po-
danie wyżej wymienionych preparatów, i zawsze poinformować o tym właścicie-
la. Szczegółowe informowanie właściciela jest tym bardziej ważne, kiedy podajemy
zwierzęciu preparat, który nie jest zarejestrowany dla tego gatunku.

Odczyny poiniekcyjne wiążą się także z bardziej zaawansowanymi zmianami. Za-

palenie tkanki podskórnej i martwica są często obserwowane u szczurów, którym
podano podskórnie nierozcieńczone: iwermektynę 1%, enrofloksacynę czy Com-
bivit. Przeważnie jeszcze w gabinecie, ewentualnie podczas kolejnej wizyty, właści-
ciel skarży się na martwicowy strup czy wrzód w miejscu iniekcji (ryc. 5). Leczenie
ogranicza się do wygolenia miejsca i dezynfekcji; często występuje mierny świąd
i jeśli zwierzę się drapie, potrzebne może być podanie preparatu przeciwświądowe-
go. Taka zmiana zawsze skutkuje blizną i miejscowym wyłysieniem. Czasem przy
niepowikłanej martwicy lepiej nie wprowadzać miejscowego leczenia, aby uniknąć
wylizywania miejsca przez zwierzę. Taka rana pozostawiona bez leczenia sama się
goi, po 2-3 tygodniach strup odpada i powstaje blizna, która kurczy się i przeważ-
nie staje się niewidoczna, ukryta pod sierścią. Martwicy skóry można zapobiec lub
ją znacząco osłabić poprzez rozcieńczanie leków (np. wodą do iniekcji), podawanie
mniejszej ilości płynu w kilka miejsc lub podawanie miejscowego znieczulenia (tego
ostatniego nie polecam).

Warto jeszcze wspomnieć o możliwości wystąpienia ostrej martwicy chemicznej.

Jest ona konsekwencją wynaczynienia leków podawanych dożylnie. Po pozanaczy-
niowym podaniu Tiopentalu 5% i 10% występuje martwica okołonaczyniowa z od-
dzieleniem tkanki martwiczej. Natomiast przy wynaczynieniu doksorubicyny na-
leży pamiętać, że preparat wiąże tkanki; w przypadku wystąpienia niekorzystnej
reakcji nie przepłukiwać, jedynie schładzać (okłady z lodem) (2, 4). Podawanie le-
ków dożylnie nie jest częste, głównie ze względu na trudności techniczne wynikają-
ce z niewielkich rozmiarów pacjenta i utrudniony dostęp do żyły. Trzeba pamiętać,
że martwica skóry i mięśni może być opóźniona. Także podawana podskórnie mie-
szanka enrofloksacyny z witaminą K, Catosalem

®

i Combivitem może wywołać mar-

twicę chemiczną (2, 3). Te wyjątkowo drażniące leki lepiej stosować w oddzielnych
iniekcjach, ponieważ mieszanie preparatów może zwiększać działanie drażniące

14

Przypadki kliniczne małych ssaków

jednego lub kilku składowych prepara-
tów. Również objętość mieszanki często
jest za duża. W praktyce nie łączy się le-
ków u gryzoni, wyjątkiem jest podawa-
nie preparatów z płynami, np. enroflok-
sacyny z NaCl.

Hiperosmotyczne płyny podawane

podskórnie, jak glukoza 30-proc., mogą
wywołać miejscową martwicę i owrzo-
dzenie, dlatego przy podawaniu pod-
skórnym najlepiej jest podawać glukozę
5-proc.

Podawanie drogą iniekcyjną kortyko-

sterydów i progestagenów u małych ssa-
ków może być przyczyną miejscowego

zaniku mięśni (zmiana odwracalna), zmiany zabarwienia i struktury włosa (trwa-
łe wybielenie włosa), a także wyłysień i zaniku skóry (ryc. 6). Mimo iż najczęściej
są to zmiany typowo kosmetyczne, są one bardzo istotne dla hodowców wystawiają-
cych swoje fretki czy świnki morskie na wystawach. Jako alternatywę można zaapli-
kować lek w okolicy pachwin lub krocza.

Ze wzrostem świadomości opiekunów zwierząt egzotycznych wiąże się zwiększenie

zapotrzebowania na szczepienia, a także częstość poszczepiennych reakcji skórnych.
Miejscowy ból, pokrzywka i obrzęk naczyniowy stwierdzane są przeważnie u wiewió-
rek, najczęściej jako reakcja po szczepieniu na wściekliznę (2, 8). Wyłysienia, strupy
i owrzodzenia jako reakcje skórne z niedokrwienia mogą pojawić się w miejscu in-
iekcji, jak i w miejscach odległych u królików szczepionych przeciwko chorobom za-
kaźnym, np. myksomatozie (ryc. 7). W przypadku zbyt dużej objętości szczepionki,
zwiększonej częstotliwości podania, zbyt dużej ilości antygenów i zbyt młodego wie-
ku zwierzęcia może dojść do przekroczenia progu immunologicznego i przeładowa-
nia antygenem, co skutkuje zapaleniem naczyń skóry. Szczególnie małżowiny uszne
są miejscem predylekcyjnym, pojawiają się na nich strupy i owrzodzenia (ryc. 8).

Powyżej przedstawiłam czynniki sprzyjające wystąpieniu niekorzystnej reakcji

skórnej wynikającej z zastosowanych preparatów, należy jeszcze w kilku słowach
opisać czynniki wynikające z błędów w samej metodzie aplikacji.

Brak przestrzegania podstawowych zasad higieny (zanieczyszczenie igły przez

podawanie leku przez zabrudzoną sierść, brak odkażania skóry przed iniekcją)
może wiązać się z rozwojem infekcji i wystąpieniem ropni. Ma to szczególne zna-
czenie w przypadku zwierząt egzotycznych w stanie immunosupresji.

Jeśli w miejscu iniekcji pojawia się szybko rosnący, niebolesny guzek, prawdo-

podobnie mamy do czynienia z ziarniniakiem (2, 5). Może on być skutkiem reakcji

ryc. 6. Szczur, 1 rok, zmiany zabarwienia i struktury
włosa (w postaci trwałego wybielenia włosa), wyłysienia.
Zmiany powstały po podskórnym podaniu octanu mety-
loprednizolonu

R

ozdział

1

15

ryc. 7. Odczyn po iniekcji szczepionki przeciwko myksomatozie u królika. Widoczny strup jest reakcją skórną z niedo-
krwienia pojawiającą się w miejscu iniekcji

ryc. 8. Zapalenie naczyń skóry w obrębie małżowiny usznej u królika jako wynik szczepienia przeciwko myksomatozie

16

Przypadki kliniczne małych ssaków

zapalnej lub immunologicznej. Ziarniniaki są konsekwencją iniekcji podawanych
w to samo miejsce (przy przewlekłym leczeniu wymagającym wielu aplikacji). W ta-
kim przypadku informujemy właściciela, aby obserwował zgrubienie skóry; sponta-
niczna regresja następuje w ciągu kilku tygodni.

Jak widać, iniekcyjne reakcje skórne mogą przejawiać się w różnorodny sposób.

Z uwagi na tak dużą rozmaitość objawów klinicznych w przebiegu reakcji poiniek-
cyjnych istnieje możliwość nieprawidłowego rozpoznania ich jako innej jednostki
chorobowej. Niepożądane reakcje po iniekcjach stanowią poważny problem, ponie-
waż często są trudne do przewidzenia, mogą mieć ciężki przebieg, a co ważniejsze,
mogą także imitować inne procesy chorobowe. Aplikując małym ssakom leki, dzię-
ki porcji wiedzy przedstawionej w tym rozdziale unikniemy niepożądanych reakcji
i oszczędzimy bólu naszym „małym” pacjentom.

Piśmiennictwo
1. Beco L., Petie A., Olivryi T.: Comparison of subcutaneous ivermectin and oral moxidectin for the

treatment of notoedric acariasis in hamsters. „Vet. Rec.”, 2001, 149, 324-327.

2. Gabrisch K., Zwart P.: Praktyka kliniczna: zwierzęta egzotyczne. Galaktyka, Łódź 2009.
3. Harkness J.E.: Skin diseases of laboratory animals. „Advances Vet. Dermatol.”, 1989, 1, 424-425.
4. Harvey R.G.: Use of Ivermectin for guinea-pig manage. „Vet. Rec.”, 1987, 120, 351.
5. Lankas G.R., Minsker D.H., Robertson R.T.: Effects of ivermectin on reproduction and neonatal

toxicity in rats. „Food Chem. Toxicol.”, 1989, 27, 523-529.

6. McKellar Q.A., Midglay D.M., Galbraith E.A., Scott E.W., Bradley A.: Clinical and pharmacolo-

gical properties of ivermectin in rabbits and guinea pigs. „Vet. Rec.”, 1992, 130, 63-71.

7. Wilkinson G.T., Harvey R.G.: Atlas dermatologiczny małych zwierząt. Sanmedica, Warszawa 1996.
8. Caffara M., Scagliarini A.: Study of diseases of the grey squirrel (Sciurus carolinensis) in Italy. First

isolation of the dermathophyte Microsporum cookei. „Medical Mycol.”, 1999, 37, 75-77.