1

Ryszard Przybylski Klasycyzm
fragmenty dotyczące Barbary Radziwiłłówny Alojzego Felińskiego

TESTAMENT ZAMORDOWANEGO KRÓLESTWA

Dzieła powstałe po III rozbiorze, a przed proklamowaniem Księstwa Warszawskiego są pełne
rozpaczy, mimo heroizmu rozumu i wiary. Na scenie wystawiane są dramaty historyczne:

•

ich celem jest wyrazista aluzja polityczna

•

jeśli cenzura coś skreśliła, aktor robił znaczące pauzy

Barbara Radziwiłłówna to utwór ku pokrzepieniu serc, przestroga dla cara Aleksandra, który
mianował się królem Polski.

HISTORIA W MIT NARODOWY PRZEMIENIŁA SIĘ

Fabułą tragedii był mit, historia święta lub historia. Wykorzystywano fakty historyczne, ale bez
dbania o ścisłość:

•

przedstawiano ideę historii, esencję dziejów

•

zerwano więc z Wolterem, który pod koniec życia zaczął dbać o szczegóły historyczne

•

zasada trzech jedności miała charakter metafizyczny, pozwalała wydobyć na jaw istotę
dziejów

Trzy jedności:

•

pozornie działają według zasady prawdopodobieństwa (zrównują czas akcji z czasem
scenicznym)

•

w rzeczywistości przeczą prawdopodobieństwu, bo wydarzenia są zbyt skondensowane, nie
jest to kronika historyczna, ale próba interpretacji

Wiersz tragedii:

•

mowa jest nienaturalna, ozdobna, poetycka

•

ś

wiadczy o przeniesieniu wydarzeń w sferę metafizyczną

Tragedia Felińskiego przypomina Racine’a:

•

transfiguruje historię w mit

•

mit dobrowolnej ofiary własnej osobowości, złożonej u stóp ojczyzny (Wanda, Jadwiga,
Barbara)

•

mityczny kult parlamentarnej reprezentacji narodu (Barbara)

Mit jest tekstem sakralnym, a to wymaga stylu wysokiego. Miejsce jest uświęcone – Wawel pod
zaborami był miejscem „pielgrzymek”.

BEZDENNA PRZEPAŚĆ UDRĘCZEŃ

Ulubioną materią tragedii klasycznej były nieszczęścia królów. Tu: kolizja między prawem miłości
a prawem narodu.

Miłość według klasyków:

•

Racine ukazywał miłość jako potworną potęgę niszczącą w człowieku dobro i poczucie
normy (namiętność)

•

Corneille zmienił miłość w tendresse, czyli całkowite oddanie, ostentacyjną idealizację
uczucia, heroizm (ideał)

2

•

Wolter nie zgadzał się z Racinem, uważał miłość za uczucie mające rozum (miłość
rozsądna) – taki jest też model miłości Felińskiego

•

miłosna Arkadia Barbary to Litwa, a miłość wiąże się ze spojrzeniem; nie widzieć to utracić

Władza według klasyków:

•

Racine sakralizował króla, z którym był Bóg i którego opromieniały nawet porażki, stał on
poza moralnością i prawem

•

Feliński opromienił Augusta majestatem, ale poddał go władzy prawa

•

Tytus Racine’a od razu wybiera naród, August chce, by naród uznał jego osobowość i jego
miłość (państwo nie może być potworem, który niszczy prywatność)

•

Berenika i Barbara są rozdarte, niepewne; Berenika chce, by Tytus ujarzmił senat lub
zrezygnował z władzy; Barbara czuje się opuszczona i osaczona, myśli o samobójstwie

ISTNOŚĆ KRÓLESTWA

W tragediach ukazywano często władzę absolutną, np. Boga:

•

w Berenice Woltera jest nią senat i lud rzymski, choć właściwym prawem jest wola Tytusa,
który ulega ludowi, by zwiększyć swą władzę absolutną

•

w Barbarze... naród panuje z całą stanowczością i jest stale obecny przez swych posłów

Gdy małżonkowie grożą samobójstwem, Jan Tarnowski radzi zdać się na wolę sejmu. Król
przestaje się sprzeciwiać, gdy sejm, przerażony rokoszem, oddaje ster rządów w ręce króla (w
przeciwieństwie do Poniatowskiego, który nie ofiarował narodowi swego cierpienia).

Polacy gloryfikowali sejm (to sejm, a nie król uświęca scenę, czyli Wawel), nie pozwoliliby, by
zapanował absolutyzm.

Barbara ratuje Polskę od rokoszu, chce się poświęcić jak Wanda (choć Bona
nazywa ją Heleną Trojańską). Dzięki Barbarze sejm podjął decyzję, która
ujawniła

esencję

polskości

(łaskawość

parlamentu,

gloryfikacja

parlamentaryzmu i demokratyzmu, szacunek dla prywatności; sejm broni praw,
ale i obywatela), a objawiła się przez posła-anioła, wysłannika Boga.
Izabella niczym prorokini przewidziała tę decyzję, radząc poddać się osądowi sejmu.

KLASYCZNA CIEMNOŚĆ

Nie ma uroczystej koronacji i namaszczenia. Po decyzji sejmu marszałek po prostu zaczyna mówić
do Barbary jak do królowej.

Pojawia się druga perypetia, która ujawnia potęgę losu po tym, jak ludzie poradzili sobie z
pierwszą:

•

los nie zakwestionuje ładu stworzonego przez człowieka, ale w ten ujednolicony świat
wprowadzi na nowo dwoistość

•

ład, jaki wprowadza los, nie jest porządkiem moralnym, ale równowagą między dobrem a
złem

•

narzędziem losu jest Bona (polskiej duszy nie mogła zbrukać podła zbrodnia)

Dobro i szczęście stworzyli Polacy, zło i rozpacz wprowadzają obcy:

•

Barbara ma wciąż złe przeczucia, szczególnie wtedy, gdy świat traci równowagę,
przeciążony dobrem

•

szczęście nie może objawić się nocą, a akt V rozgrywa się w nocy

Barbara jako
narzędzie
Boga

3

Feliński karze Barbarze umrzeć na scenie!

•

Francuzi odsuwali śmierć za kulisy, bo właściwy tragizm tkwił w słowie

•

dworzanie wnoszą na scenę konającą Barbarę na krześle (stos ofiarny polskiej Ifigenii),
choć w tragediach nie było mebli, czasem tylko majestatyczny tron

•

kona staropolska utopia bytu jednolicie pogodnego

Ś

mierć Barbary to testament dla Polaków: ich byt będzie zawsze trudny. Choć naród będzie chciał

zaprowadzić niezmącone szczęście, świat będzie się temu sprzeciwiał. Zawsze należy być dumnym
z ducha narodu.

Dzięki śmierci nie ma happy endu – zachowana jest tragedia.

** E.Z.**