1

Aneta Sapińska-Śliwa

1

Ewa Grzelińska

2

Andrzej Gonet

3

Możliwości wykorzystania wody termalnej z Uniejowa

w formułach kosmetycznych

Streszczenie

W ostatnich latach obserwuje się wzmożone zainteresowanie przemysłu

kosmetycznego wodami termalnymi. Wody są obecnie badane celem przygotowania

odpowiednich formuł kosmetycznych. Receptury produktów kosmetycznych są przedmiotem

zgłoszeń patentowych, nie tylko wielkich koncernów jak L’Oréal (La Roche Posay, Vichy) i

Pierre Fabre (Avène), ale i małych firm kosmetycznych. W Polsce znane jest już

zastosowanie nie tylko iwonickiej wody termalnej w produktach kosmetycznych.

Badania wody termalnej w Uniejowie potwierdziły jej zalety i możliwość

wykorzystania w celach balneologicznych i w rekreacji. W artykule przedstawiono zalety

wykorzystania wody termalnej do produkcji kosmetyków, przedstawiono doświadczenia w jej

zastosowaniu w kosmetologii i balneologii. Zaprezentowano także potencjalne możliwości

zastosowania wody termalnej z Uniejowa do produkcji kosmetyków.

1. Korzyści z zastosowania wody termalnej w produktach kosmetycznych

Wody

termalne

(i/lub

mineralne)

dostarczają

organizmowi

minerałów

i mikroelementów, które są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania komórek i tkanek.

Są one składnikami m.in. enzymów, witamin, hemoglobiny, mioglobiny, białek

strukturalnych, występują w łańcuchach przemian dostarczających energię. Skład jakościowy

minerałów i mikroelementów występujący w wodach mineralnych i termalnych odpowiada

składowi jakościowemu płynów ustrojowych. Jony istotne dla prawidłowego funkcjonowania

skóry opisano w tabeli 1.

Czysta woda termalna może być stosowana nie tylko do kąpieli, inhalacji czy

okładów, ale także jako składnik preparatów przeznaczonych do pielęgnacji skóry. Zawarte

w wodzie składniki mineralne i mikroelementy odkładają się w warstwie rogowej naskórka,

1

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków,

[e-mail]

2

Konsultant Naukowy, Główny Technolog, Laboratorium Kosmetyków Naturalnych „Farmona” ul. Jugowicka

10C, 30-443 Kraków, [e-mail]

3

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków,

[e-mail]

2

a częściowo przenikają do głębszych jej warstw. Obserwuje się działanie uwrażliwiające

skórę na oddziaływanie promieniowania ultrafioletowego, a w przypadku wód o wysokiej

mineralizacji również działanie keratolityczne w obrębie warstwy rogowej naskórka. Efekt

ten jest wykorzystywany w leczeniu łuszczycy (Kostołowski 1981; Pinton i in. 1995; Halevy,

Sukenik 1998; Leaute-Labreze i in. 2001; Langer i in. 2002; śebrowska i in. 2003). Wody

termalne łagodzą podrażnienia skóry wywołane przez leczenie fotodynamiczne (Goldman

i in. 2007), środki chemiczne stosowane w zwalczaniu zmarszczek i trądziku np. kwas

retinowy, kwasy owocowe (Alirezai i in. 2000; Harrison 2004), detergenty (Poelman i in.

1993). Wydaje się, że wody o niższej mineralizacji mają lepsze właściwości łagodzące niż te

o wyższej mineralizacji (Bacle i in. 1999; Goldman i in. 2007). Wody termalne są stosowane

jako środek wspomagający leczenie atopowego zapalenia skóry (Kuflik 2004). Ich działanie

wynika z zawartości mikro- i makroelementów (Elkhyat i in. 2004), które pobudzają

metabolizm komórek, wspomagają układ immunologiczny (Wollenberg, Bieber 1992)

i działają antyrodnikowo (Pinton i in. 1995).

Tabela 1. Wpływ jonów wód termalnych na skórę (na podstawie Wollenberg, Bieber 1992;
Elkyat i in. 2004; Goldman i in. 2007; www.patentstrom.us)

Jony/związki

Funkcja

sodowy
i chlorkowy

reguluje gospodarkę wodno-elektrolitową, jest więc istotny dla prawidłowego
nawilżania skóry, sód ułatwia transportowanie innych składników metabolicznych
(pompa sodowa) a dodatkowo wzmacnia odporność i poprawia ukrwienie skóry
(chlorek sodu odkłada się w warstwie rogowej naskórka, tworząc tzw. płaszcz
solny, który działając osmotycznie ułatwia wchłanianie innych pierwiastków)

magnezowy

składnik wielu enzymów biorących udział w reakcjach biochemicznych
dostarczających energii i zwalczających stres oksydacyjny

cynkowy

współdziała w procesach antyoksydacyjnych, pobudza układ odpornościowy,
odgrywa dużą rolę zarówno w gojeniu się tkanek jak i zwalczaniu stanu
zapalnego (dzięki działaniu przeciwzapalnemu jest pomocny w leczeniu trądziku,
łuszczycy, stanów zapalnych skóry, jest istotny dla prawidłowego wzrostu
włosów i paznokci)

miedziowy
i żelazowy

składniki wielu enzymów, które biorą udział w przemianach dostarczających
komórce energię i rozkładających wolne rodniki

związki
krzemu

biorą udział w komunikacji międzykomórkowej wpływając regulująco na
przemiany metaboliczne, są składnikiem strukturalnym, uelastyczniają włókna
kolagenowe, przyspieszają proces gojenia

związki
siarki

składniki tzw. aminokwasów siarkowych, z których zbudowane są białka włosów
i skóry

3

2. Doświadczenia w zastosowaniu wód termalnych w produktach kosmetycznych na

świecie

Najbardziej znane są wody termalne i mineralne o udokumentowanym działaniu,

wykorzystywane w formułach kosmetycznych takich jak La Roche Posay, Avène, Vichy,

a w Polsce woda z Iwonicza Zdroju i Buska-Zdroju. Analizę wybranych termalnych

i mineralnych wód stosowanych w kosmetologii przedstawiono poniżej.

Woda La Roche Posay

Woda, która jest wykorzystywana do produkcji kosmetyków La Roche Posay jest słabo

zmineralizowaną wodą swoistą o pH neutralnym i wysokiej czystości mikrobiologicznej. Na

uwagę zasługuje wysoka zawartość selenu – niezwykle aktywnego antyoksydantu. Dzięki

temu woda ta wykazuje działanie antyrodnikowe i przeciwstarzeniowe, daje uczucie

ś

wieżości i miękkości (Bacle i in. 1999; www.laroche-posay.org). Ponadto woda ma działanie

przeciwzapalne (Wollenberg, Bieber 1992) i łagodzące (www.patentstorm.us), jest stosowana

w kosmetykach po opalaniu, mikrodermabrazji, terapii laserowej, peelingach chemicznych

(www.patentstorm.us). Ponadto stwierdzono jej wspomagające działanie w leczeniu

łuszczycy (Pinton i in. 1995), trądziku (cynk), trądziku różowatego, zapalenia skóry,

poparzeń.

Woda termalna Avène

Region Avène-les-Bains zawiera liczne źródła termalne, z których najbardziej znane jest

Saint Odile, z którego pochodzi termalna woda do produkcji kosmetyków o nazwie Avène.

Jest to woda niskozmineralizowana charakteryzująca się stałym, szerokim składem

minerałów, optymalnym stosunkiem wapnia do magnezu, dużą ilością mikroelementów

i krzemu (tabela 2). Może być stosowana bezpośrednio na skórę, bez rozcieńczania

i dodatków chemicznych.

Lecznicze działanie wody znane jest od 1736 roku. W 1871 roku, podczas wielkiego

pożaru w Chicago stosowano ją w leczeniu poparzeń, obecnie jest to środek leczniczy

stosowany w leczeniu łuszczycy i atopowego zapalenia skóry (Leaute-Labreze i in. 2001).

Badania kliniczne prowadzone przez ostatnie 20 lat potwierdziły jej skuteczność w leczeniu

łuszczycy, stanów zapalnych wywołanych przez laser, umiarkowanego atopowego zapalenia

skóry. Wykazano, że woda ta zmniejsza stany zapalne skóry, swędzenia, opuchliznę i

zaczerwienienia.

4

Woda termalna Vichy

Wodę Vichy zaliczyć można do grupy wód ciepłych (27

o

C), słonawych, sodowo-

węglanowych o mineralizacji ogólnej 4500 mg

⋅

dm

-3

. Zawiera 17 soli mineralnych, 13

elementów śladowych. Skład najważniejszych składników wody zawarto w tabeli 2. Woda

ma właściwości nawilżająco-łagodzące, redukuje podrażnienia wywołane przez środki

keratolityczne np. kwas salicylowy i jego pochodne (www.patentstrom.us). Stwierdzono

również aktywizujące działanie na system obronny komórki przed wolnymi rodnikami.

Dzięki tym właściwościom doskonale sprawdza się w kosmetykach zwalczających trądzik

i przeciwzmarszczkowych. W preparatach kosmetycznych stosowana jest po rozcieńczeniu

wodą destylowaną (www.patentstrom.us), aby uniknąć efektu drażniącego i uzyskać stabilne

emulsje.

Wody z okolic Iwonicza Zdroju

W ostatnich latach również polski przemysł kosmetyczny zainteresował się wodami

termalnymi. Najbardziej znaną polską marką kosmetyczną wykorzystującą wodę termalną

z okolic Iwonicza Zdroju jest „Iwostin” (www.iwostin.pl). W roku 2002 Laboratorium

„Iwostin” stworzyło pierwszą gammę kosmetyków opartych o wodę termalną.

Woda z okolic Iwonicza Zdroju była od dawna wykorzystywana w ramach balneoterapii

i SPA do zabiegów wodnych: kąpieli, inhalacji oraz jako woda lecznicza-pitna. Pierwsza

wzmianka o leczniczym działaniu wód ze źródeł w Iwoniczu pochodzą z 1578 roku. W XVII

lecznicze właściwości wód znane już były w całym kraju, 200 lat później wybudowano

pierwsze zakłady kąpielowe. Obecnie w Uzdrowisku leczy się schorzenia gastrologiczne,

laryngologiczne, neurologiczne, dróg oddechowych, narządów ruchu, skóry itd.

Woda mineralna z odwiertu Lubatówka 12 i Lubatówka 14 koło Iwonicza to słona woda

termalna o temperaturze 22

o

C, sodowo-chlorkowa-wodorowęglanowa. Woda ta o nazwie

„Iwoniczanka” wykorzystywana jest przez Uzdrowisko „Iwonicz Zdrój”. Skład

fizykochemiczny został przedstawiony w tabeli 2 (Materiały archiwalne Uzdrowiska

„Iwonicz Zdrój” 2005).

Wyjątkowe działanie wody iwonickiej wynika z zawartości krzemionki organicznej,

która poprawia odporność i elastyczność naskórka oraz jonów wapnia, cynku i kwasu

metaborowego, które zapewniają działanie ściągające i przeciwzapalne. Ich działanie

uzupełnia selen, który neutralizuje wolne rodniki odpowiedzialne za rozwój stanu zapalnego i

5

proces starzenia. Woda iwonicka ma właściwości kojące, łagodzi wszelkiego rodzaju

podrażnienia skóry, niweluje skutki działania twardej wody. Stosowana jest w kosmetykach

do pielęgnacji skóry wrażliwej (po rozcieńczeniu wodą destylowaną).

Sól iwonicka i solanka otrzymane przez odparowanie wody są stosowane w leczeniu

chorób dermatologicznych, w tym łuszczycy (Kostołowski 1981; Langer 2002). Ostatnio

Uzdrowisko Iwonicz wprowadziło do sprzedaży kosmetyki mające w swym składzie sól

iwonicką.

Analizę wybranych wód termalnych stosowanych w kosmetologii zestawiono

w tabeli 2.

Tabela 2. Skład fizykochemiczny wybranych wód termalnych i mineralnych stosowanych
w formułach kosmetycznych we Francji, na Islandii i w Polsce (www.laroche-posay.org;
www.auvergne-centrefrance.com; www.patentstorm.us; www.bluelagoon.com; Materiały
archiwalne Uzdrowiska „Iwonicz Zdrój” 2005)

Składniki wody

termalnej

La Roche

Posay

Vichy

Avène

Blue Lagoon

Iwoniczanka

Francja

Francja

Francja

Islandia

Polska

pH, -

7,0

7,0

7,5

7,5

7,4

Mineralizacja

ogólna, mg

⋅

dm

-3

595,0

5119,60

207,0

31 900

19470

Temperatura

wody na

wypływie,

o

C

13,0

27,0

25,6

240 (w złożu), 37 (do

zagospodarowania)

22,0

Aniony, mg

⋅

dm

-3

HCO

3

-

387,0

4776,3

218,4

-

4179,0

SO

4

2-

56

193,0

12,4

38,6

0,65

Cl

-

26

357,0

5,80

18500

8155,0

NO

3

-

1,6

<0,1

1,1

-

-

NO

2

-

-

<0,005

<0,02

-

-

PO

4

3-

-

0,30

<0,1

-

-

F

-

-

8,8

0,12

0,14

-

Br

-

-

-

<0,1

-

32,0

J

-

-

-

-

-

9,12

Kationy, mg

⋅

dm

-3

Ca

2+

150,0

150,60

40,8

1450

78,6

Mg

2+

4,4

12,30

22,7

1,41

59,0

K

+

2,0

99,60

1,0

1560

40,2

Na

+

8,3

1860

4,80

9280

6710,0

Fe

2+

-

1,00

<0,01

-

0,92

Mn

2+

-

0,172

<0,0005

-

-

NH

4

+

-

0,05

-

-

-

Mikroelementy, mg

⋅

dm

-3

Se

2+

53

-

-

-

<0,005

Zn

2+

5

-

-

-

0,067

Cd

2+

-

-

-

-

-

6

Cu

2+

-

-

-

-

0,010

Pb

2+

-

-

-

-

-

Ni

2+

-

-

-

-

0,006

Li

+

-

4,99

<0,1

-

-

Ba

2+

-

0,109

-

-

20,0

Sr

2+

300

1,715

0,13

-

17,42

Cr

3+

-

-

-

-

-

As

3+

-

0,47

-

-

-

Al

3+

-

0,13

-

-

-

Inne, mg

⋅

dm

-3

wolny CO

2

51

-

-

-

-

krzemiany

31,6 (SiO

2

)

47,00

(SiO

2

)

-

137 (SiO

2

)

15,24

(H

2

SiO

3

)

kwas

metaborowy

-

2,19 (B)

-

-

146,6

(HBO

3

)

W czerwcu 2009 r. pojawiła się również nowa seria balneokosmetyków „Malinowy

Zdrój” opartych o wodę ze źródła „Malina” z Solca-Zdroju, która zawiera związki siarki o

wysokim stężeniu. Temperatura wody na wypływie wynosi 13

o

C. Woda wykorzystywana

przy produkcji tych kosmetyków to silnie zmineralizowana woda chlorkowo-sodowa,

siarczkowa, bromkowa, jodkowa, borowa o zawartości aktywnych związków siarki ok. 900

mg

⋅

dm

-3

(www.balneokosmetyki.pl).

7

3. Możliwości zagospodarowania wody termalnej z Uniejowa w formułach

kosmetycznych

Uniejów jest małym miastem, położonym w centralnej Polsce, nad rzeką Wartą. Na

terenach wokół Uniejowa nie ma przemysłu zanieczyszczającego środowisko naturalne.

W większości są to tereny rolnicze. Zagospodarowanie dolnokredowych wód termalnych

z głębokości około 2000 metrów na cele ciepłownicze w Uniejowie rozpoczęto w roku 2001,

a następnie wykorzystywano do celów balneologicznych. W roku 2008 otwarto kompleks

rekreacyjny z basenami zasilanymi i ogrzewanymi za pomocą wody termalnej.

Wielokierunkowe zagospodarowanie wody termalnej dla innych celów niż tylko

rekreacyjne (w istniejących i projektowanych basenach) i balneologiczne (kąpiele w wannach,

inhalacje) korzystne jest tak z punktu widzenia ekonomicznego jak również prestiżowych,

biorąc pod uwagę starania o nadanie statusu Uzdrowiska dla Uniejowa. Wykorzystanie

energii geotermalnej w celach ciepłowniczych, nie uwzględnia obecnie ogromnego potencjału

energetycznego zawartego w wodzie niskotemperaturowej (Sapińska-Śliwa 2009).

Proponuje się zagospodarowanie wody termalnej wraz z mikroelementami w niej

zawartymi do produkcji kosmetyków. Przy rozpatrywaniu możliwości wykorzystania wody

termalnej z Uniejowa w formułach kosmetycznych brano pod uwagę skład wody, jej

właściwości fizykochemiczne i lecznicze (w tym brak składników szkodliwych dla zdrowia).

Przeanalizowano również jej podobieństwo do wód mineralnych i termalnych stosowanych

w kosmetykach.

Woda termalna z Uniejowa to woda słonawa o mineralizacji ogólnej niższej niż

termalna woda z okolic Iwonicza Zdroju (odwiert Lubatówka, o mineralizacji 19,47 g

⋅

dm

-3

),

a nieznacznie wyższej od wody Vichy (4,5 g

⋅

dm

-3

). Skład jakościowy składników

mineralnych jest podobny do wody z okolic Iwonicza Zdroju i Vichy, jednak pod względem

proporcji ilościowych jest bliższa wodzie iwonickiej. Na uwagę zasługuje fakt, że stężenie

wapnia i krzemionki, minerałów bardzo istotnych w pielęgnacji skóry, jest wyższe niż

w wodzie iwonickiej. Woda zawiera również niewielkie ilości cynku i selenu bardzo istotnych

w pielęgnacji skóry i włosów.

Przeciwzapalne i kojące działanie wody z Uniejowa może wynikać z jej pH, obecności

jonów wapniowych, magnezowych i siarczanowych (tabela 3). Dominujący w wodzie

uniejowskiej chlorek sodu poprawia miejscowe ukrwienie tkanek, zwiększa liczbę ciał

odpornościowych, a wzmagając przemianę materii przyczynia się do szybszego usuwania

8

toksyn. Przy rozpatrywaniu możliwości wykorzystania wody z Uniejowa w formułach

kosmetycznych istotna jest stwierdzona stałość składu i czystość mikrobiologiczna.

Wydaje się, że termalną wodę z Uniejowa można zastosować w preparatach do skóry

wrażliwej, szamponach, żelach pod prysznic i płynach do kąpieli, kremach i innych

preparatach

do

pielęgnacji

skóry

trądzikowej,

nawilżających,

łagodzących,

przeciwstarzeniowych. Można też podjąć próby w celu stwierdzenia skuteczności wody

uniejowskiej wprowadzonej do płukanek stomatologicznych w codziennej pielęgnacji jamy

ustnej, szczególnie przy skłonności do powstawania stanów zapalnych i nadwrażliwości

szyjek zębowych.

Dla potwierdzenia możliwości wykorzystania wody uniejowskiej w kosmetykach

konieczne jest opracowanie receptur, uzyskanie stabilnych preparatów w warunkach

laboratoryjnych oraz wykonanie badań dermatologicznych i aplikacyjnych dla potwierdzenia

bezpieczeństwa stosowania i założonego działania kosmetycznego.

Tabela 3. Analiza fizykochemiczna wody termalnej pobranej z odwiertu Uniejów PIG/AGH-2 w dniu
30.12.1990 r.

Najważniszeparametry

fizyko-chemiczne

Wartości,

mval

⋅⋅⋅⋅

dm

-3

pH, -

7,3

Ca

2+

7,44

Mg

2+

2,26

Fe

2+

0,0355

Mn

2+

0,00255

Na

+

108,00

K

+

0,527

Li

+

0,0251

Sr

2+

0,137

Cu

2+

0,000315

Zn

2+

0,00122

Ni

2+

0,000681

Pb

2+

0,000193

Razem kationy

119

HCO

3

-

5,41

Cl

-

105,00

SO

4

2-

2,02

F

-

0,0432

Br

-

0,0463

J

-

0,063

Razem aniony

112

9

Przy rozpatrywaniu kosztów związanych z wyprodukowaniem i wprowadzeniem do

sprzedaży nowego wyrobu kosmetycznego należy wziąć pod uwagę kilka czynników

kosztotwórczych, które zostały przedstawione w tabeli 4.

Tabela 4. Składniki kosztotwórcze wiążące się z wprowadzeniem do sprzedaży

kosmetyków na bazie wody termalnej z Uniejowa

Wyszczególnienie składników

kosztotwórczych

Uwagi

Opracowanie receptury

Duży przedział cenowy, zależny od złożoności
receptury; istnieje możliwość produkcji kosmetyku bez
zakupu receptury

Opracowanie:

-

dokumentacji Warunków
Technicznych,

-

Karty Wyrobu,

-

opisu procesu
technologicznego,

-

oceny bezpieczeństwa
produktu

Przy zakupie receptury koszt opracowania receptury

obejmuje również dokumentację;

Karta Wyrobu zawiera skład procentowy i nazwy

producentów surowców

Badania dermatologiczne

Przeprowadzone

na

grupie

probantów

w

celu

wykluczenia niepożądanego działania kosmetyku

Badania mikrobiologiczne

i fizykochemiczne

Badania mają potwierdzić, że opracowany produkt
kosmetyczny jest zgodny z obowiązującymi przepisami
pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, i jest
stabilny w deklarowanym przez producenta terminie
ważności.

Badania aplikacyjne
w zależności od rodzaju wyrobu

Badania mają potwierdzić deklarowane na etykiecie
działanie produktu

Surowce, opakowania
i robocizna

-

Opracowanie projektów
opakowań i materiałów
reklamowych

-

Opracowania marketingowe:
testery, ulotki

Koszty uzależnione od złożoności oferty i nakładu

4. Wnioski

1.

Zastosowanie wody termalnej i/lub mineralnej, ze względu na obecność

wielu

cennych

makro-

i

mikroskładników

jest

coraz

częściej

wykorzystywane do wyrobu produktów kosmetycznych i leczniczych na

ś

wiecie.

2.

Wykorzystanie wody termalnej i/lub mineralnej w polskich produktach

kosmetycznych stanowi nową przyszłościową gałąź w kosmetologii.

10

3.

Produkcję kosmetyków z wody termalnej w Uniejowie należy poprzedzić

badaniami dermatologicznymi, mikrobiologicznymi i fizykochemicznymi

oraz badaniami aplikacyjnymi.

4.

Wprowadzenie kosmetyków produkowanych na bazie wody termalnej

z Uniejowa połączone powinno być z rozwinięciem usług balneologicznych,

zastosowaniem nowych form zagospodarowania wody w balneoterapii.

Sprzedaż kosmetyków powiązana powinna być z przyszłą działalnością

uzdrowiskową oraz rozbudową kompleksu rekreacyjnego.

5.

Rozbudowa oferty rekreacyjnej Uniejowa w przyszłości, opartej o wody

termalne wymaga nakładów marketingowych, wśród których należy

uwzględnić także koszty związane z reklamą produktów kosmetycznych.

Literatura

Alirezai M., Vie K., Humbert P., Valensi P., Cambon L., Dupuy P. A low salt medical
water reduces irritancy of retinoic acid in facial acne. European Journal of Dermatology,
no. 10, 2000.

Bacle I., Meges C., Lauze C., MacLeod P., Dupuy P. Sensory analysis of four medical
SPA spring waters containing various mineral concentration. International Journal of
Dermatology, no. 38, 1999.

Elkhyat A., Courderot – Masuyer O., Mac-May S., Couray S. Assessment of spray
application of Saint Gervais water effect measurement comparison with bidistitilled
water. Skin Research of Technology, no. 10, 2004.

Goldman M.P., Merkel-Kieny Ch., Nocera T., Mery S. Comparative benefit of two
thermal spring waters after photodynamic therapy procedure. Journal of Cosmetic
Dermatology, no. 6, 2007.

Halevy S., Sukenik S. Different modalities of Spa therapy for skin disease at the Dead Sea
Area. Archives of Dermatology, no. 134, 1998.

Harrison L. Natural forces - Benefits of the spring water get clinical inspection.
Dermatology Time, no. 25, 2004.

Kostołowski

J.

Skuteczność

soli

iwonickiej

Elin

w niektórych

schorzeniach

dermatologicznych. Badania kliniczne. Materiały archiwalne. Iwonicz Zdrój 1981.

Kuflik A. Healing water: Natural hot springs help AD sufferers. Dermatology Time, no.
1, 2004.

Langer A., Welz K., Ambroziak M., Kwiek. B. Does balneotherapy improve PUVA
treatment. Ann Dermatol Venereol., no. 129, 2002.

Leaute-Labreze Ch., Saillour F., Chene G., Cazenave C., Luxey-Bellocq M.L., Sanciaume
C., Toussaint J.F., Taieb A. Saline SPA water or combined Water and UVB for Psoriasis
vs. conventional UVB. Archives of Dermatology, no. 137, 2001.

11

Materiały archiwalne Uzdrowiska „Iwonicz Zdrój”. Analiza fizykochemiczna wody
z odwiertu Lubatówka. Iwonicz Zdrój 2005 (materiały niepublikowane).

Pinton J., Friden H., Kettaneh - Wold N. Clinical and biological effect of balneotherapy
with selenium- rich water in patients with psoriasis vulgaris. British Journal of
Dermatology, no. 133, 1995.

Poelman M.C., Cosson C., Duval C. Sodium Lauryl Sulfate contact dermatosis:in vivo
assessment of the anti-irritant activity of a spring water. Dermatologie Pratique, 1993.

Sapińska-Śliwa A. Warunki techologiczno-ekonomiczne zagospodarowania wody
termalnej w Uniejowie. Rozprawa doktorska. WWNiG AGH, Kraków 2009.

Wollenberg A., Bieber R.A. In vitro effect of the thermal water La Roche Possay on the
stimulatory capacity of epidermal Langerhans cells. Eurpean Journal of Dermatology,
no. 2, 1992.

ś

ebrowska A., Sysa-Jędrzejowska A., Mec A.,Galikowska K., śebrowski M. Ocena

działania wody geotermalnej ze złóż Uniejowie na wchłanianie zmian skórnych
w przebiegu łuszczycy-badania wstępne. Kongres balneologiczny, Szczawno-Zdrój 2003.

www.auvergne-centrefrance.com

www.balneokosmetyki.pl

www.bluelagoon.com

www.iwostin.pl

www.laroche-posay.org

www.patentstorm.us