Cezary K. Święcki

Pieśń bohaterska i tradycja ustna w średniowiecznej
literaturze niemieckiej. Zarys.

Początkiem każdej literatury jest twórczość słowna. Narodziła się ona w społeczeństwie

jeszcze niepiśmiennym i trwała, kiedy to społeczeństwo posługiwało się już na dobre

alfabetem

1

i zdolne było zapisywać wszystko, co wiązało się „funkcjonalnie z różnymi

zakresami potrzeb życia społecznego”

2

. Informacje dokumentarne, niezbyt zresztą liczne,

potwierdzają istnienie ustnej twórczości poetyckiej u starożytnych Germanów. Tacyt podaje,

że mieszkańcy terenów między Renem a Dunajem sławili w swoich „carminibus antiquis”,

stanowiących jedyny u nich rodzaj przekazu historycznego, boga Tuisto, wychwalali

bohaterskie czyny Herkulesa

3

i wodza Cherusków Aminiusza

4

. Według świadectwa Pawła

Diakona Bawarowie, Sasi i inne ludy germańskie, „opiewały szlachectwo i sławę wojenną”

Longobarda Alboina, „jego powodzenie i męstwo”

5

. Kronikarz Jordanes wspomina

Ostrogotów znad Morza Czarnego głoszących przy dźwiękach harfy dzieje swoich przodków

6

,

a biskup Sydoniusz Apolinary mimów wizygockich, którzy wykonywali pieśni epickie

podczas wieczornej uczty na zamku Teodoryka II w baskijskiej Tolosa

7

. Niemało bowiem

krążyło po dworach starych pieśniarzy, jak ślepy Bernlef spotkany we fryzyjskim Helewyret

przez św. Liudgera, który „czyny starożytnych i walki królów dobrze wyśpiewywał”

8

, jak

„symphoniaci” bawiący pieśniami króla Konrada I (zm. 918) podczas jego pobytu w

klasztorze św. Galla

9

, jak znani Widukindowi z Corvey wędrowni „mimis”, którzy

deklamowali publicznie wiersze o zdobyciu w roku 916 saskiego Eresburga przez wojska

króla Konrada I

10

, jak muzykanci i śpiewacy na dworze biskupa Augsburga Ulryka (zm.

973)

11

, liczni „historiares” i „ioculatores” Frutolfa z Michelsbergu

12

i Hermanna Kulawego z

Reichenau, wypędzeni z palatium w Ingelheim przez Henryka III

13

, jak wreszcie śpiewający

„Zitherspieler”, bogato obdarowany przez margrabiego Leopolda II (zm. 1095)

14

, czy

„Spielleute und Sänger” z powieści Novalisa, którzy pojawili się w Augsburgu na ślubie pana

von Ofterdingen z córką starego Schwaning

15

. Postaċ wczesnośredniowiecznego artysty

wykonującego przed słuchaczami swoje pieśni (Heldenlieder) przy akompaniamencie

instrumentu znana jest przede wszystkim z literatury staroangielskiej. Takimi „wondering

minstrels” byli Widsith

16

,

Deor i jego rywal Heorrenda, „a man skilled in song”

17

, takim był

anonimowy poeta na dworze króla duńskiego Hrothgara:

„Dort erklang von allen Seiten Gesang und Saitenspiel...

Die Harfe wurde geholt, manches Heldenlied angestimmt.

Dann sollte Hrothgars Hofsänger zur Hallenunterhaltung

Auf der Metbank den Männern ein Lied vortragen”

18

,

zapewne poemat o napaści zbrojnej na zamek króla Fryzów Finna (Finnesburh).

Najstarsza poezja germańska wywodziła się głównie z tradycji rycerskiej

19

. „barbara et

antiquissima carmina”, prastare, wykonywane recytatywnie pieśni lub poematy epickie,

chętnie słuchane przez Karola Wielkiego

20

, „poetica carmina gentilia”, z którymi zetknął się

także Ludwik Pobożny, ale jako władca chrześcijański „nec legere, nec audire, nec docere

voluit”

21

, czy „vulgaria carmina” „Saskiego Poety” (Poeta Saxo)

22

przypominały czyny

wojenne dawnych królów frankońskich, do których mogły należeć spisana w I połowie IX

wieku w Fuldzie na podstawie longobardzkich lub gotyckich źródeł pieśń o Hildebrandzie

(Hildebrandslied)

23

, oraz „rithmus teutonicus” głoszący zwycięstwo Ludwika III w 881 pod

Sauccourt (Ludwigslied), pieśni Eddy poetyckiej, z czasów pogańskich i chrześcijańskich, z

saskim motywem złotnika Wölunda, pojmanego przez króla Niduda i zmuszonego „rudym

złotem oprawiaċ kamienie promienne”

24

, znanego również jako „Weland, the resolute

warrior” ze skargi minstrela Deora

25

, z historią Attyli czy sagą o Sygurdzie, alemańskie (?)

podanie o Waltherze z Akwitanii i Hildegundzie, w X wieku spisane w 1455 heksametrach

łacińskich jako „Vita Waltharii manufortis” przez Ekkeharda I z Sankt Gallen (Waltharius,

Walthari-Lied, ang. Waldhere)

26

, legenda o zagładzie Burgundów utrwalona około 1200 w

Pieśni o Nibelungach

27

. Szeroko rozpowszechnione były pieśni o walkach rycerskich,

zdobywaniu i burzeniu miast, upadku monarchów. Słyszeli je anonimowi autorzy, Annolied:

„Wir hörten ie dikke singen

Von alten dingen“

28

,

i Nibelungenlied:

„Uns ist in alten mæren wunders vil geseit

von helden lobebæren, von grôzer arebeit

von freuden, hôchgeziten,

von küener recken strîten“

29

G

unther, informujący o pieśni żałobnej (w języku niemieckim?) powstałej po śmierci

poległego pod Mediolanem hrabiego Egberta von Pütten

30

, Ekkehard von Aura, który w

swojej kronice wymienia „vulgares cantilene”, pieśni o sławnym Erbo zabitym przez żubra

podczas polowania

31

. „notae fabulae” i „cantilenae vulgares” znane były opatowi Norbertowi,

autorowi XI wiecznego żywota biskupa Benno II z Osnabrück

32

.

U Heinricha Wittenwiler, w

poemacie satyryczno-dydaktycznym Der Ring, ludowy rymotwórca Kuckuck wyśpiewał

przed gośćmi weselnymi dzieje Dietricha von Bern, dworzanina króla Etzela, bohatera

Nibelungenlied i Thidreksaga:

„... Her Guggoch is ein man,

Der selber lieder tichten chan

Von Dietreichen dem Perner;

Den hörtten wir vil gerner“

33

.

Wczesnośredniowieczny pieśniarz sam często był wojownikiem, w młodości ćwiczącym

jazdę konną, strzelanie z łuku, władanie mieczem, pływanie, umiejętności niezbędne w walce

i na polowaniu, a także grę na instrumencie strunowym, grę w szachy, pamięciowe układanie

wierszy, lirykę bohaterską i gnoma

34

, co w późniejszych tekstach średniowysokoniemieckich

oddawały wyrażenia „vrümekeiten” i „behendicheiten”

35

. Wojownika - pieśniarza znała

archaiczna Grecja i antyczny Rzym, chociażby w postaci Jopasa „z włosem po pas” grającego

na uczcie u Dydony na cytrze złotej i wyśpiewującego tajemnice nieba i ziemi

36

, wikingem i

„skaldem” był żyjący w X wieku w Islandii Egil Skalla-Grimsson

37

, rycerz i „skop”, jak do

XII wieku określano na kontynencie germańskich przedstawicieli „oral poetry”

38

, Volker von

Alzey pojawia się na dworze markgrafa Rüdigera i jego żony Gotelindy:

„Dô kom der Küene Volkêr, ein edel spilman,...

er was ein edel herre...

durch daz er videlen kunde, was er der spilman genant...

Volkêr der snelle mit sîner videlen dan

Gie gezogenlîche für Gotelinde stân

Er videlte süeze dœne und sanc ir sîniu liet”

39

.

Byli to ludzie wychowani po rycersku, niepiśmienni, ale być „illiteratus” nie oznaczało

wówczas braku wykształcenia. Z tym, że wykształcenie o którym mowa nie opierało się na

uczoności łacińskiej, czy już tylko na czytaniu i pisaniu w języku rodzimym, ale na słowie

żywym, wypowiedzianym bądź wyśpiewanym

40

. Analfabetyzm u szlachty aż do XV wieku

nie był powodem do wstydu

41

, wręcz przeciwnie. Zdaniem Wolframa von Eschenbach

wyznającego z dumą:

„schildes ambet ist mîn art”

42

wykształcenie szkolne nie było przydatne w życiu rycerskim. On sam, jak twierdzi, jest

człowiekiem nieuczonym, a jego poezja opiera się wyłącznie na twórczości przekazywanej z

ust do ust:

„swer des von mir geruoche

der enzel si ze keinem buoche

ichne kan deheinen buochstap”

43

.

I chociaż Hartmann von Aue powiedział o sobie:

„Ein ritter sô gelêret was

daz er an den buochen las,

swaz er dar an geschriben vant“

44

,

a Gottfired von Straßburg kazał swemu bohaterowi, obok gry na instrumencie strunowym i

rzemiosła rycerskiego:

„sô vertete er sînen stunde vil

an ieglîchen seitspil…

über diz allez lernet er

mit dem schilte und dem sper

behendlîche rîten

45

,

od wczesnej młodości studiować księgi i uczyć się języków obcych:

„der buoche lêre an vienge”

„der buoche unde der zungen“

46

,

jednak były to tylko wyjątki

47

.

1. Dietrich Hofmann, Vers und Prosa in der mündlich gepflegten mittelalterlichen Erzählkunst der germanischen

Länder. In: „Frühmittelalterliche Studien“. 5. 1971. Hrsg. von Karl Hauck, s. 139.

2. Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Podręczny

słownik terminów literackich. Warszawa 1998, s. 217.

3. Cornelii Taciti De origine et situ Germanorum. Cornelius Tacitus, Über den Ursprung und die geographische

Lage der Germanen. In: Cornelius Tacitus, Agricola. Germania. Hrsg. von Alfons Städele. Darmstadt 1991, s. 80.

4. Tacitus, Annalen. Deutsch von August Horneffer. Mit einer Einleitung von Joseph Vogt. Stuttgart 1964, (2,88),

s. 137.

5. Paweł Diakon, Historia Longobardów. W: Historia rzymska. Historia Longobardów. Przełożył, wstępem i

komentarzem opatrzył Ignacy Lewandowski. Warszawa 1995, s. 221

6. De origine actibusque Getarum. In: Jordanis Romans et Getica. MGH. Auctorum antiquissimorum tomi V

pars prior. Hrsg. von Theodor Mommsen. Berlin 1882, s. 61.

7. Gai Sollii Apollinaris Sidonii epistulae et carmina. In: MGH. Auctorum antiquissimorum tomus VIII. Hrsg.

von Christian Luetjohann. Berlin 1887, (1,2), s. 4.

8. Liudger in seiner Zeit. Altfrid über Liudger. Liudgers Erinnerungen. Hrsg. von Basilius Senger. München

1997, s. 38.

9. Ekkehardi IV Casus Sancti Galli. Ekkehard IV. St. Galler Klostergeschichten. Hrsg. von Hans F. Haefele.

Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters. Band X. Darmstadt 1980, s. 44..

10. Widukind von Corvey, Res gestae Saxonicae. Die Sachsengeschichte. Hrsg. von Ekkehart Rotter, Bernd

Schneidmüller. Stuttgart 2001, s. 64.

11. Manfred Weitlauff, Bischof Ulrich von Augsburg (923-973). Leben und Wirken eines Reichsbischofs der

ottonischen Zeit. In: Bischof Ulrich von Augsburg 890-973. Seine Zeit – sein Leben – seine Verehrung. Hrsg.

von Manfred Weitlauff. Weißhorn 1993, s. 108.

12. Frutolfi Chronica. Die Chronik Frutolfs von Michelsberg. In: Frutolfs und Ekkehards Chroniken und die

Anonyme Kaiserchronik. Hrsg. von Franz-Josef Schmale, Irene Schmale-Ott. Ausgewählte Quellen zur

deutschen Geschichte des Mittelalters. XV. Darmstadt 1972, s. 62-64.

13. Herimanni Augiensis Chronikon. Hermann von Reichenau Chronik. In: Ausgewählte Quellen zur deutschen

Geschichte des Mittelalters. XI. Hrsg. von Rudolf Buchner. Darmstadt 2000, s. 676.

14. Aeneas Silvius de Piccolomini, Historia Australis. Österreichische Geschichte. Hrsg. von Jürgen Sarnowsky.

Darmstadt 2005, s. 44.

15. Novalis, Heinrich von Ofterdingen. Mit einem Kommentar von Andrea Neuhaus. Frankfurt am Main 2007, s.

15.

16. Widsith. In: Anglo-Saxon Poetry. Selected and translated by R.K. Gordon. London-New York 1964, s. 70.

17. Deor. In: Anglo-Saxon Poetry, s. 72..

18. Beowulf.. Ein altenglisches Heldenepos. Hrsg. von Martin Lehnert. Stuttgart 2008, s. 76..

19. Fritz Martini, Deutsche Literaturgeschichte von den Anfängen bis zur Gegenwart. Stuttgart 1955, s. 2.

20. Einhard, Vita Karoli Magni. Das Leben Karls des Großen. Bearb. von Evelyn Scherbon Firchow. Stuttgart

1981, s. 54. Zob. Dieter Geuenich, Die volkssprachige Überlieferung der Karolingerzeit aus der Sicht des

Historikers. In: „Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters”. 39 (1983), s. 114-115.

21. Thegani Vita Hludowici Imperatoris. Thegan Leben Kaiser Ludwig. In: Quellen zur karolingischen

Reichsgeschichte 1. Hrsg. von Reinhold Rau. Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters. V.

Darmstadt 1962, s. 226; Egon Boshof, Ludwig der Fromme. Darmstadt 1996, s. 256.

22. Dieter Geuenich, Die volkssprachige Überlieferung der Karolingerzeit aus der Sicht des Historikers. In:

„Deutsches Archiv für Erforschen des Mittelalters“ 39 (1983), s. 115.

23. Pierre Riche, Die Karolinger. Eine Familie formt Europa. Stuttgart 1987, s. 385; Paul Lehmann, Die alte

Klosterbibliothek Fulda und ihre Bedeutung. In: Erforschung des Mittelalters. Leipzig 1941, s. 231.

24. Edda poetycka. Przekład i opracowanie Apolonia Załuska-Strömberg. Wrocław 1986, s. 189..

25. Deor. In: Anglo-Saxon Poetry, s. 71.

26. Ekkehardi IV Casus Sancti Galli. Ekkehard IV. St. Galler Klostergeschichten., s. 168; Dieter Kartschoke,

Geschichte der deutschen Literatur im frühen Mittelalter. München 2000, s. 130-132..

27. Matthias Schulz, Die Spur des Drachen. In: „Der Spiegel” 20/2005, s. 148-149..

28. Das Annolied. Hrsg. von Eberhard Nellmann. Stuttgart 1986, s. 4..

29. Das Nibelungenlied. 1. Teil. Hrsg. von Helmut Brackert. Frankfurt am Main 1988, s. 6..

30. Gunther, Ligurinus. Ein Lied auf den Kaiser Friedrich Barbarossa. Bearb. von Gerhard Streckenbach, Walter

Berschin. Sigmaringendorf 1995, s. 151.

31. Ekkehardi Chronica. Die Chronik Ekkehards von Aura. In: Frutolfs und Ekkehards Chroniken und die

Anonyme Kaiserchronik. Hrsg. von Franz-Josef Schmale, Irene Schmale-Ott. Ausgewählte Quellen zur

deutschen Geschichte des Mittelalters. XV. Darmstadt 1972, s. 186.

32. Vita Bennonis II. episcopi Osnabrugensis auctore Norberto abbate. Das Leben Bischofs Benno II. von

Osnabrück verfasst von Abt Norbert. W: Lebensbeschreibungen einiger Bischöfe des 10.-12. Jahrhunderts.

Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters. XXII. Opr. Hatto Kallfelz. Darmstadt 1973, s.

382.

33. Heinrich Wittenwiler, Der Ring. Hrsg. von Horst Brunner. Stuttgart 1991, s. 344.

34. Paul Dienstbier, Bildung in der späten Agilolfingerzeit. In: Tassilo III. von Bayern. Großmacht und

Ohnmacht im 8. Jahrhundert. Hrsg. von Lothar Kolmar, Christian Lohr. Regensburg 2005, s. 147.

35. Ulrich Nonn, Mönche, Schreiber und Gelehrter. Bildung und Wissenschaft im Mittelalter. Darmstadt 2012, s.

46.

36. Publiusz Wergiliusz Maro, Eneida. Przekład Tadeusz Karyłowski. Opracowanie Stanisław Stabryła.

Wrocław 1981, s. 37.

37. Egils Saga. Die Saga von Egil Skalla-Grimsson. Hrsg. von Kurt Schier. München 1996, s. 77-78.

38. Wolfgang Hartung, Die Spieleute im Mittelalter. Gaukler, Dichter, Musikanten. Düsseldorf-Zürich 2003, s.

89-90.

39. Das Nibelungenlied. 2. Teil. Hrsg. von Helmut Brackert. Frankfurt/Main 1971, s. 76, 122.

40. Herbert Grundmann, Litteratus – illiteratus. Der Wandel einer Bildungsnorm vom Altertum zum Mittelalter.

In: Ausgewählte Aufsätze. 3. Bildung und Sprache. Stuttgart 1978, s. 8.

41. Sabine Krüger, „Verhöflichter krieger” und miles illiteratus In: Curialitas. Studien zu Grundfragen der

höfisch-ritterlichen Kultur. Hrsg. von Josef Fleckenstein. Göttingen 1990, s. 330.

42. Wolfram von Eschenbach, Parzival. Band 1. Stuttgart 1989, s. 198.

43. Wolfram von Eschenbach, Parzival. Band 1, s. 198.

44. Hartmann von Aue, Der arme Heinrich. Hrsg. von Hermann Henne. Frankfurt am Main 1990, s. 8.

45. Gottfried von Straßburg, Tristan. Band 1: Text. Hrsg. von Rüdiger Krohn. Stuttgart 1990, s. 130-132.

46. Gottfried von Straßburg, Tristan. Band 1, s. 130-132.

47. Do takich wyjątków należał hrabia Dytryk II von Katlenburg (zm. 1106), o którym kronikarz napisał, że był

„literis etiam aliquantum instructus“. Zob. Ekkehardi Chronica. Die Chronik Ekkehards von Aura. In: Frutolfs u

nd Ekkehards Chroniken und die anonyme Kaiserchronik. Hrsg. von Franz-Josef Schmale, Irene Schmale-Otto.

Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters. XV. Darmstadt 1972, s. 280.