Klęska w obozie zwycięzców – polski czyn zbrojny 1939-1945

Prof. dr hab. Wojciech Roszkowski

1. Wstęp

W wojennych dziejach Polski nie brakowało nagłych zwrotów –

od wojny obronnej we wrześniu 1939 r., poprzez zagrożenie
hitlerowską i radziecką eksterminacją w latach 1939-41, współpracę z
zachodnimi aliantami i Związkiem Radzieckim w latach 1941-43,
zerwanie stosunków polsko-radzieckich, decyzję aliantów o
przesunięciu granic kraju na zachód, aż do ostatecznej utraty
suwerenności i powstania kontrolowanego przez komunistów rządu w
czerwcu 1945 r

1

.

Pakt Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 r., a zwłaszcza tajny

dodatkowy protokół do niego w sprawie podziału stref wpływów w
Europie Środkowo-Wschodniej, stanowił dla Hitlera zachętę do napaści
na Polskę

2

. Dla Polski druga wojna światowa rozpoczęła się 1 września

1939 r., kiedy to hitlerowskie Niemcy napadły na kraj bez formalnego
wypowiedzenia wojny. Po niemieckiej napaści na Polskę, 3 września
1939 r., Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wprawdzie wojnę
Niemcom, nie wywiązały się jednak ze swoich sojuszniczych
zobowiązań wobec Polski. Podczas spotkania we francuskiej
miejscowości Abbeville 12 września premierzy brytyjski i francuski

1

Istnieje szereg rzetelnych opracowań na ten temat zarówno w polskiej, jak i w

anglojęzycznej literaturze przedmiotu. Por. np.: John Coutouvidis, Jaime Reynolds, Poland 1939-
1947, (Leicester: Leicester University Press, 1986); Norman Davies, God's Playground. A History
of Poland, (Oxford: Clarendon Press, 1981), t. 2, wydanie polskie: Boże Igrzysko. Historia Polski
(Kraków: Znak, 1998); M.K.Dziewanowski, Poland in the Twentieth Century, (New York:
Columbia University Press, 1977); Józef Garliński, Polska w drugiej wojnie światowej (Londyn:
"Odnowa", 1982), praca dostępna także w tłumaczeniu na j. angielski: Poland during the Second
World War; Jan Karski; The Great Powers and Poland 1919-1945, (Lanham, MD: University
Press of America, 1985); Krystyna Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948,
(Poznań: SAWW, 1990); Poland in the British Parliament 1939-1945, (New York: J.Piłsudski
Institute, 1946), t. 1-3; Władysław Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1864-
1945, (Londyn: Caldra House, 1986), t. 3; [Andrzej Albert] Wojciech Roszkowski, Najnowsza
historia Polski 1914-1993, (Londyn: "Puls", 1994), t. 1; J.Rozek (red.), Allied Wartime Diplomacy.
A Pattern for Poland, (New York, 1958). Niestety nie powstało jak dotąd poważne opracowanie
na temat najnowszej historii Polski w języku rosyjskim.

2

Akten zur deutschen auswaertigen Politik 1918-1945, t. 7, nr 228.

www.1944.pl

postanowili, że o losach Polski rozstrzygnie ostateczny wynik wojny, a
nie bezpośrednie wsparcie z ich strony. Choć Niemcy przeprowadzili
Blitzkrieg przeciwko Polsce, 16 września do końca wojny było jeszcze
daleko. Jednak 17 września wojska radzieckie napadły na Polskę od
wschodu, łamiąc cztery umowy, których stronami były Polska i ZSRR:
polsko-radziecki traktat pokojowy zawarty w Rydze w marcu 1921 r.,
protokół Litwinowa z 1929 r., odrzucający wojnę jako metodę
rozwiązywania konfliktów, polsko-radziecki traktat o nieagresji z 1934
r., obowiązujący do roku 1945, oraz konwencję londyńską z 1933 r.,
określającą, czym jest agresja. Radzieckiej inwazji na Polskę nie
można usprawiedliwić żadnymi względami natury politycznej,
społecznej ani narodowościowej, na które powołano się w oficjalnej
radzieckiej nocie z 17 września 1939 r., gdyż zostały one uznane za
niedopuszczalne na mocy konwencji londyńskiej

3

.

Inwazja radziecka uniemożliwiła jakikolwiek dalszy opór ze

strony polskiej. 28 września 1939 r. Ribbentrop i Mołotow spotkali się
ponownie, aby podpisać niemiecko-radziecki układ o granicy i
przyjaźni. Granica radziecko-niemiecka została wytyczona z pewnymi
zmianami w stosunku do ustaleń z 23 sierpnia – ziemie polskie
położone pomiędzy Bugiem a Wisłą włączone zostały do niemieckiej
strefy wpływów, Litwa natomiast znalazła się w radzieckiej strefie
wpływów

4

.

Zgodnie z konstytucją z 1935 r. prezydent i rząd RP ewakuowali

się do Francji. 30 września 1939 r. gen. Władysław Sikorski powołał
nowy rząd koalicyjny na uchodźstwie, który został niebawem uznany
przez Francję, Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię. Po klęsce Francji
w czerwcu 1940 r. rząd ten przeniósł się do Londynu razem z
niedobitkami wojska polskiego, które walczyło za Francję u boku armii
francuskiej i zostało rozbite wraz z nią. Inne oddziały polskie walczyły
po stronie aliantów w norweskim Narwiku w 1940 r., w Afryce
Północnej, we Francji i we Włoszech w 1944 r.

Niemcy podzielili swoją strefę okupacyjną na ziemiach polskich

na dwie części. Ziemie zachodnie, na których mieściła się większa
część potencjału gospodarczego kraju, wcielono do Trzeciej Rzeszy, a
Polskę centralną nazwano Generalnym Gubernatorstwem i
ustanowiono dla niej kolonialną administrację, na czele której stanął
niemiecki Gubernator Generalny Hans Frank. Z ziem włączonych do
Rzeszy deportowano setki tysięcy Polaków, zaczęły się masowe

3

Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynarodowej,

(Warszawa: PISM, 1965), s. 35-37, 67-68; Wnieszniaja politika Sowietskogo Sojuza w pieriod
Otieczestwiennoj Wojny, (Moskwa, 1946), t. 4, s. 447-448. Na temat inwazji radzieckiej na
Polskę: Karol Liszewski, Wojna polsko-sowiecka 1939, (Londyn: Polska Fundacja Kulturalna
1986); Agresja sowiecka w świetle dokumentów. 17 września 1939, (Warszawa: Bellona, 1994).

4

Wnieszniaja politika, t. 4, s. 452.

www.1944.pl

egzekucje i wywózki do obozów koncentracyjnych. Ze szczególnym
okrucieństwem traktowano polskich Żydów – większość z nich zginęła
z rąk hitlerowców

5

.

W radzieckiej strefie okupacyjnej zainscenizowano – w

atmosferze masowego terroru – farsę wyborczą. Wybrani przez władze
radzieckie delegaci z „Zachodniej Ukrainy” i „Zachodniej Białorusi”
wystąpili o przyłączenie tych ziem do republik radzieckich –
białoruskiej, ukraińskiej i, po czerwcu 1940 r., litewskiej. Wszyscy
mieszkańcy tych ziem zmuszeni zostali do przyjęcia radzieckiego
obywatelstwa. Nastąpiły masowe deportacje obywateli polskich do
odległych obozów koncentracyjnych i do miejsc przymusowego
osiedlenia na Syberii i na radzieckim Dalekim Wschodzie. Ta polityka
deportacji, przeprowadzanych w przerażających warunkach, trwała
przez cały czas okupacji. Na mocy specjalnego rozkazu Biura
Politycznego radzieckiej partii komunistycznej z 5 marca 1940 r.
NKWD wymordował w Katyniu i innych miejscach ponad 20 tys.
polskich oficerów

6

.

Gdy Hitler zaatakował ZSRR 22 czerwca 1941 r., rząd RP na

uchodźstwie postanowił, idąc za przykładem Brytyjczyków, zawrzeć
układ sojuszniczy ze Stalinem. Układ ten obejmował klauzulę
unieważniającą niemiecko-radzieckie pakty z roku 1939. Zgodnie z
logiką, powinno to było oznaczać powrót do granicy ryskiej z 1921 r.,
jednak już wkrótce strona radziecka zaczęła granice te kwestionować

7

.

W Rosji przystąpiono do tworzenia armii polskiej pod dowództwem
gen. Władysława Andersa, w której szeregach znaleźli się Polacy
zwolnieni z łagrów i miejsc zsyłki. Z formalnego punktu widzenia,
podstawę poboru stanowił fakt przywrócenia obywatelstwa polskiego
obywatelom II Rzeczypospolitej narodowości polskiej. Natomiast byłym
obywatelom polskim narodowości białoruskiej, ukraińskiej i żydowskiej
odmówiono prawa zgłaszania się do komisji poborowych. W nowo
powstałym wojsku polskim brakowało oficerów. Rząd polski wystąpił z

5

Literatura dotycząca polityki hitlerowskiej i Holocaustu w Polsce jest bardzo obszerna.

Por. np.: Wacław Jastrzębowski, Gospodarka niemiecka w Polsce 1939-1944, (Warszawa:
Czytelnik, 1946); Dziennik Hansa Franka, (Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1957); Czesław
Łuczak, Polityka ekonomiczna Trzeciej Rzeszy w latach drugiej wojny światowej (Poznań, 1982).

6

Władze rosyjskie ujawniły niedawno rozkaz specjalny Biura Politycznego z marca 1940

r., który został opublikowany po polsku i po angielsku w: Dokumenty ludobójstwa, (Warszawa:
ISP PAN, 1992), s. 34-39. Książka dostępna jest także w języku angielskim: Documents of
Genocide. Por. także: Keith Sword (red.), The Soviet Takeover of the Polish Eastern Provinces
1939-41, (Londyn: Macmillan, 1991); Z archiwów sowieckich. Polscy jeńcy wojenni w ZSRR
1939-1941, (Warszawa: ISP PAN, 1992); Piotr Żaroń, Obozy jeńców polskich w ZSRR w latach
1939-1941, (Warszawa: Unicorn, 1994).

7

Wnieszniaja politika, t. 1, s. 121-122.

www.1944.pl

pytaniem o losy oficerów zatrzymanych przez władze radzieckie w
1939 r., nigdy jednak nie otrzymał jednoznacznej odpowiedzi

8

.

Brytyjczycy chcieli wykorzystać wojsko polskie na Bliskim

Wschodzie, władze radzieckie natomiast, pragnąc uniknąć
angażowania się w jakikolwiek sposób po stronie Polaków o orientacji
niepodległościowej, odmówiły zaopatrzenia armii polskiej w sprzęt
wojskowy z własnych zapasów. W tej sytuacji armia gen. Andersa
ewakuowała się z Rosji w 1942 r., co doprowadziło do pogorszenia
stosunków polsko-radzieckich. Nie mogło być inaczej, gdyż od końca
1941 r. Kreml przygotowywał się do przejęcia władzy w Polsce.
Przebywający w Rosji polscy komuniści zostali zreorganizowani i
przeszkoleni przez Komintern. W październiku 1941 r. Wanda
Wasilewska i Stefan Jędrychowski przemawiając na wiecu w Saratowie
przedstawili program alternatywny do programu rządu londyńskiego.
Wkrótce dokonano zrzutów pierwszych grup inicjatywnych działaczy
Kominternu na terytorium okupowanej Polski. Z początkiem 1942 r.
powstała w Warszawie nieliczna Polska Partia Robotnicza (PPR).

Podczas rozmów z Brytyjczykami w grudniu 1941 r. Stalin po raz

pierwszy zaproponował przesunięcie zachodniej granicy przyszłego
państwa polskiego na linię Odry i Nysy Łużyckiej oraz wytyczenie
wschodniej granicy Polski wzdłuż linii Curzona. Przez cały rok 1942
Kreml usztywniał stanowisko w sprawie granicy polsko-radzieckiej. W
styczniu 1943 r., po ewakuacji armii Andersa, rząd radziecki wstrzymał
pobór Polaków do wojska i zmusił ich do ponownego przyjęcia
radzieckiego obywatelstwa. W lutym 1943 r. powstał na terytorium
ZSRR Związek Patriotów Polskich (ZPP), stawiający sobie za cel
utworzenie w Polsce państwa pozostającego pod kontrolą radziecką.

Po odkryciu przez Niemców grobów katyńskich rząd RP na

uchodźstwie zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o
zbadanie sprawy, jednocześnie odmawiając Niemcom wszelkich praw
do wykorzystania jej dla usprawiedliwiania własnych zbrodni. Skutkiem
tego 25 kwietnia 1943 r. Kreml zerwał stosunki z rządem londyńskim

9

.

Wymordowawszy polskich oficerów w 1940 r., władze radzieckie
wykorzystały teraz ich straszny los do zerwania stosunków z rządem
RP na uchodźstwie.

8

Poszukiwania oficerów polskich w ZSRR przez specjalnego przedstawiciela RP Józefa

Czapskiego udaremnione zostały przez władze radzieckie, stwarzające wszelkiego rodzaju
przeszkody. Na pytanie polskiego premiera Sikorskiego w grudniu 1941 r. Stalin odpowiedział, że
oficerowie musieli zbiec do... Mandżurii. Funkcjonariusze NKWD udzielali sprzecznych
odpowiedzi, a radziecka cenzura konfiskowała skierowane do oficerów obwieszczenia i apele,
ukazujące się w polskiej prasie wychodzącej w Rosji. Władysław Anders, Bez ostatniego
rozdziału, (Londyn: "Gryf", 1959), s. 57-62, 69-77, 87-105; Józef Czapski, Na nieludzkiej ziemi,
(Warszawa, 1990). Por. także: Z archiwów sowieckich. Armia polska w ZSRR 1941-1942,
(Warszawa: ISP PAN, 1992).

9

Sprawa polska, s. 345-346; Wnieszniaja politika, t. 1, s. 346-347.

www.1944.pl

2. Polska podziemna

Tymczasem w okupowanej przez hitlerowców Polsce powstało

rozległe podziemie polityczno-wojskowe. Władza polityczna należała do
Delegata Rządu (londyńskiego) na Kraj, zawiadującego stale
rozrastającą się siecią podziemnej administracji. Przykładowo,
Departament Spraw Wewnętrznych Delegatury przygotowywał plany
przejęcia Prus Wschodnich i Dolnego Śląska, a także zorganizował
zalążek policji – Państwowy Korpus Bezpieczeństwa. Departament
Prasy i Informacji dostarczał wiadomości i przeciwdziałał hitlerowskiej
propagandzie. Departament Oświaty i Kultury koordynował tajną
działalność tysięcy szkół podstawowych i średnich, a także kursów
uniwersyteckich. Departament Skarbu przekazywał środki z zagranicy
do okupowanej Polski, a Departament Pracy i Opieki Społecznej
wspomagał więźniów politycznych i ich rodziny

10

.

Działalność całego aparatu Delegatury oparta była na współpracy

większych partii politycznych, które podjęły działalność w podziemiu.
Najbardziej wpływowe wśród nich były prawicowe Stronnictwo
Narodowe (SN), chrześcijańsko-demokratyczne Stronnictwo Pracy
(SP), Stronnictwo Ludowe (SL) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS).
Pierwszy delegat, Cyryl Ratajski, reprezentował SP. Po nim urząd objął
Jan Piekałkiewicz (SL), a po jego aresztowaniu przez hitlerowców Jan
Stanisław Jankowski (SP). Działał także quasi-parlament, złożony z
przedstawicieli ważniejszych partii politycznych – Polityczny Komitet
Porozumiewawczy (PKP), przemianowany następnie na Radę Jedności
Narodowej (RJN). Władze te nie były uznawane jedynie przez
przedstawicieli skrajnej prawicy o marginalnym znaczeniu i
komunistyczną PPR

11

.

Jednocześnie stale rozrastało się podziemne wojsko. Tajne

organizacje zbrojne stawiające sobie za cel walkę o niepodległość
Polski stopniowo jednoczyły się pod dowództwem powstałej w lutym
1942 r. Armii Krajowej (AK). Komendant Główny AK, gen. Stefan Grot-
Rowecki, był doświadczonym teoretykiem partyzantki miejskiej. AK
stawiała sobie za cel min. wywołanie ogólnonarodowego powstania w
momencie załamania się potęgi hitlerowskiej. Tymczasem trwały
intensywne przygotowania do planowanej akcji, polegające na
organizowaniu, szkoleniu i zaprzysięganiu dziesiątek tysięcy młodzieży,
zbieraniu informacji wywiadowczych, utrzymywaniu łączności z

10

Waldemar Grabowski, Delegatura Rządu Rzeczpospolitej na Kraj, 1940-1945,

(Warszawa: PAX, 1995).

11

Jan Rzepecki, "Organizacja i działania Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy

Głównej AK", Wojskowy Przegląd Historyczny, 1971, nr 4, s. 147-153; Jerzy Paśnik, Status
prawny Delegata Rządu na Kraj, (Warszawa: ISP PAN, 1991).

www.1944.pl

Londynem, tajnej produkcji broni oraz, w ograniczonym zakresie,
antyniemieckim sabotażu i dywersji. Pomimo iż obrana strategia była
ewidentnie najrozsądniejsza dla polskiej organizacji, stała się ona
przedmiotem krytyki ze strony polskich komunistów i Kremla, który
oczekiwał, że polskie podziemie bezzwłocznie uderzy na tyły wroga.
Generał Rowecki został aresztowany przez hitlerowców w czerwcu
1943 r. i zginął w Sachsenhausen w sierpniu 1944 roku. Latem 1943 r.
stanowisko Komendanta Głównego AK objął po nim gen. Tadeusz Bór-
Komorowski.

Polskie cele wojenne wyjaśniano społeczeństwu w tysiącach

tajnych publikacji wydawanych przez rozmaite ugrupowania polityczne,
aparat Delegatury oraz Biuro Informacji i Propagandy Komendy
Głównej AK. W grudniu 1942 r. powołano ponadto Kierownictwo Walki
Cywilnej (KWC) w celu koordynowania działań społecznych pod
nieobecność normalnego aparatu państwowego. Przede wszystkim
KWC wydało kodeks moralności obywatelskiej i karało tych, którzy
poważnie naruszali jego zasady. Stworzono sieć tajnych trybunałów
działających zgodnie ze zwykłą procedurą sądową i wydających wyroki
za kolaborację i zbrodnie wojenne. Orzeczenia te wydawano na mocy
polskiego kodeksu karnego z 1932 r

12

.

Kontrast pomiędzy aparatem polskiego państwa podziemnego

a komunistyczną PPR był uderzający. Po pierwsze, obie organizacje
znacząco różniły się pod względem liczebności. Szacowano, że latem
1944 r. AK miała w swoich szeregach około 380 tys. żołnierzy, podczas
gdy kontrolowana przez PPR Armia Ludowa (AL) liczyła około 10 tys.
żołnierzy

13

. Po drugie, stawiały sobie one odmienne cele. Delegatura i

AK dążyły do odzyskania niepodległości, kwestię przemian ustrojowych
pozostawiając do rozstrzygnięcia partiom w drodze demokratycznych
uzgodnień, choć oczywiste było, że powojenna Polska będzie musiała
przeprowadzić daleko idące reformy. Kompromisowy program
podziemnego quasi-parlamentu ogłoszono 15 marca 1944 r. w formie
proklamacji zatytułowanej „O co walczy naród polski?”. Natomiast
stworzone przez komunistów w podziemiu PPR i Krajowa Rada
Narodowa (KRN), choć ukrywały swoje cele za populistyczną i
demokratyczną retoryką, dążyły do rewolucji socjalnej i ustanowienia
ustroju totalitarnego pod kontrolą ZSRR

14

.

12

Stefan Korboński, Polskie państwo podziemne, (Paryż: Instytut Literacki, 1975), s. 142 i

nast.

13

Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, (Londyn, 1955), t. 3, s. 124.

14

Ujawnione ostatnio materiały nie pozostawiają najmniejszych wątpliwości co do celów

Kominternu i PPR. Por. np.: Sergey Kudryashev, The Central Committee of the All-Union
Communist Party and Eastern Europe 1944-1953. New Documents, (Institute for International
Studies, University of Leeds, 1992), s. 9 i nast.; Lech Kowalski, "Korzenie. Depesze Dymitrow-
Nowotko-Finder", Historia i Życie, 16/17 XI 1991.

www.1944.pl

2. Polska pomiędzy zachodnimi aliantami a Związkiem

Radzieckim

Zerwanie stosunków pomiędzy Kremlem a rządem RP na

uchodźstwie pozostawiło sprawę polską, w jeszcze większym stopniu
niż dotychczas, w rękach Wielkiej Trójki. Wielka Brytania podjęła
wprawdzie próby mediacji w konflikcie polsko-radzieckim, nie dążąc
jednak w istocie do obrony interesów polskich. Stany Zjednoczone
zachowały się nawet bardziej pasywnie. To umożliwiło Stalinowi
rozstrzygnięcie sprawy polskiej po jego myśli. Zamysł Stalina był jasny
– chciał Polski komunistycznej

15

. A to nie mogło oznaczać nic innego

niż utratę suwerenności przez Polskę i ustanowienie w niej ustroju
totalitarnego. Z niebezpieczeństwa tego zdawał sobie sprawę premier
Sikorski, który jednak zginął w katastrofie lotniczej w Gibraltarze w
lipcu 1943 r

16

. Jego następcą na stanowisku premiera został Stanisław

Mikołajczyk, przywódca Stronnictwa Ludowego.

Podczas konferencji Wielkiej Trójki w Teheranie (28 listopada – 1

grudnia 1943 r.) zachodni alianci uzgodnili ze Stalinem, że nowe
granice Polski zostaną wytyczone zgodnie z radzieckimi życzeniami, tj.
wzdłuż linii Curzona na wschodzie i wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej na
zachodzie. Rząd RP na uchodźstwie nie został nawet powiadomiony o
umowie, która stała w jawnej sprzeczności z Kartą Atlantycką –
proklamacją Wielkiej Trójki przeciwko ekspansji i zmianom
terytorialnym bez wyrażonej swobodnie zgody zainteresowanych
narodów

17

. Ponadto umowa miała pozostać tajna ze względu na

polityczne implikacje w Polsce i w innych krajach.

Gdy wojska radzieckie przekroczyły w styczniu 1944 r.

przedwojenną granicę polsko-radziecką, przybywały jako sojusznik
polskich aliantów, ale nie jako sojusznik Polski. Stalin chciał przesunąć
wschodnią granicę Polski na linię Bugu i zatrzymać tym samym
większość ziem uzyskanych przez ZSRR na mocy paktu Ribbentrop-
Mołotow z 1939 r. W dalszej perspektywie dążył do sowietyzacji Polski.
W tym celu stworzono na terytorium ZSRR nową armię polską, jak
również przygotowywano nową, kontrolowaną przez komunistów ekipę
do przejęcia władzy w Polsce. Władze radzieckie wykorzystały
pragnienie pozostających nadal w Rosji Polaków, aby wydostać się z
tego kraju, i pozwoliły ponownie na stworzenie polskiej dywizji, a
następnie armii, tym razem pod dowództwem oficerów radzieckich. Jak

15

Wiaczesław Mołotow stwierdził to zupełnie otwarcie w rozmowach z Feliksem

Czujewem: Sto sorok biesied s Mołotowym. Iz dniewnika F.Czujewa, (Moskwa: Terra, 1991), s.
14.

16

Tajemnica otaczająca tę katastrofę nie została dotąd w pełni wyjaśniona.

17

Winston Churchill, The Second World War, (Londyn: The Reprint Society, 1952), t. 3, s.

352-354.

www.1944.pl

na ironię, armię tę nazwano imieniem Tadeusza Kościuszki, polskiego
bohatera narodowego, który zresztą walczył z

Rosjanami o

niepodległość Polski pod koniec XVIII w.

Gdy wojska radzieckie miały przekroczyć Bug w lipcu 1944 r., w

Moskwie powołano kontrolowany przez komunistów Polski Komitet
Wyzwolenia Narodowego (PKWN), któremu pozwolono wkroczyć na
pierwsze zajęte skrawki ziem polskich pod warunkiem podpisania
układu granicznego uznającego wcielenie na stałe do ZSRR wschodnich
ziem przedwojennej Rzeczypospolitej. 22 lipca 1944 r. PKWN ogłosił z
Moskwy manifest, w którym wzywał Polaków, aby chwycili za broń
przeciwko Niemcom. PKWN uznał się za jedyną „legalną” władzę w
Polsce, potępiając rząd londyński, cieszący się poparciem większości
Polaków w kraju i reprezentujący konstytucyjną ciągłość władzy w
Polsce, jako „samozwańczy” i „faszystowski”. Manifest ogłaszał
przywrócenie swobód demokratycznych, odmawiając ich jednak
„wrogom demokracji”. Przewidywał wywłaszczenie bez odszkodowania
właścicieli wielkich majątków ziemskich, pomijając milczeniem kwestię
nacjonalizacji majątku innego niż użytki rolne

18

. Manifest służył celom

propagandowym i dezinformacyjnym. Powołując się na konstytucję z
marca 1921 r. jako podstawę prawną nowego ustroju, komuniści
pomijali konstytucję z 1935 r. oraz fakt, że w konstytucji z 1921 r. nie
przewidziano organów pochodzących z nominacji, takich jak PKWN. Za
wyjątkiem reformy rolnej program reform PKWN był mniej radykalny
niż program zaproponowany przez Radę Jedności Narodowej,
roszczenia PKWN do „legalności” były uzurpacją, cieszył się on
ograniczonym poparciem wśród społeczeństwa, a w kwestiach
terytorialnych jego program był niejasny. Siła PKWN wynikała przede
wszystkim ze wsparcia udzielanego mu przez armię radziecką i NKWD.

4. Powstanie Warszawskie

Po powołaniu PKWN na ziemiach polskich istniały dwa ośrodki

władzy – jeden związany z rządem londyńskim, cieszącym się
poparciem przygniatającej większości społeczeństwa polskiego i
uznawanym oficjalnie przez mocarstwa zachodnie, oraz drugi –
popierany przez Związek Radziecki, lecz izolowany w społeczeństwie
polskim. PKWN przeniósł się do Lublina w ostatnich dniach lipca 1944
r. Rząd RP zamierzał wzniecić masowe powstanie przeciwko Niemcom,
skoro tylko rozpoczną odwrót. Plan ten, nazwany akcją „Burza”,
zaczęto wcielać w życie na kresach wschodnich RP latem 1944 r. Akcja
ta miała na celu przede wszystkim włączenie się Polaków w wyzwalanie
ziem polskich. Władze polskie pragnęły stać się w ten sposób

18

Sprawa polska, s. 539-544.

www.1944.pl

gospodarzami tych ziem i sprzymierzeńcami posuwających się naprzód
wojsk radzieckich. W lipcu 1944 r. oddziały Armii Krajowej wzięły
udział w wyzwalaniu Wilna i Lwowa, lecz ich dowódcy, podobnie jak
polskie podziemne władze cywilne, zostali aresztowani przez NKWD
i wywiezieni do Rosji.

Armia Krajowa zdołała poderwać prawie 400 000 ludzi do

antyniemieckiego zrywu. Pomimo słabego uzbrojenia podziemnego
wojska polskiego, jego morale było doskonałe. Wojsko to mogłoby było
stać się cennym sprzymierzeńcem dla władz radzieckich, gdyby te
przystały na odrodzenie niepodległej Polski. Niemal w tym samym
czasie francuski ruch oporu wyzwalał Paryż przy wsparciu armii
brytyjskiej i amerykańskiej. Różnica była oczywista – Kreml nie
potrzebował polskiego sojusznika, ponieważ dążył do zniewolenia
Polski. Chociaż dla polskich przywódców było rzeczą oczywistą, że
wojska radzieckie nie przybywają do Polski jako siły nastawione
przyjaźnie, Mikołajczyk i jego współpracownicy nie potrafili sobie mimo
to wyobrazić, że mocarstwa zachodnie mogłyby odpłacić się swojemu
radzieckiemu sojusznikowi zgodą na utratę niepodległości przez
Polskę. Nieświadomy uzgodnień z Teheranu, rząd Mikołajczyka i jego
delegat w Warszawie, Jan Stanisław Jankowski, nadal liczyli na
kompromis, do którego mieliby Stalina zmusić zachodni alianci.

Kiedy w lipcu 1944 r. ruszyła nowa radziecka ofensywa, Stalin

miał już swoje własne władze polskie i dążył do zainstalowania ich w
Warszawie. W korespondencji z Churchillem i Rooseveltem sugerował,
że PKWN cieszy się w Polsce szerokim poparciem. Pomniejszał także
siłę AK i rolę rządu Mikołajczyka. Władze radzieckie nazywały AK
„nielegalnym wojskiem”

19

. Równocześnie, licząc na spontaniczny

wybuch walk, radio moskiewskie wzywało ludność Warszawy do
zbrojnego zrywu, na czele którego mogliby stanąć komuniści

20

. Rząd

polski i

władze podziemne musiały podjąć ostateczną decyzję.

Wydawało się, że Niemcy przygotowują się do odwrotu z Warszawy.
Bierność oznaczałaby zgodę na radzieckie panowanie nad Polską, ale
podjęcie walki mogło oznaczać zniszczenia bez korzyści politycznych.
Był to wybór na miarę greckiej tragedii

21

. Delegat Jankowski i

19

Z archiwów sowieckich. Stalin a powstanie warszawskie, (Warszawa: ISP PAN, 1994),

s. 59, 61.

20

Stanowisko Stalina wobec polskiego podziemia: „Tak zwane organizacje podziemne

kierowane przez rząd polski z Londynu okazały się efemerydami pozbawionymi wpływów".
Korespondencja Przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR z Prezydentem Stanów
Zjednoczonych i Premierem Wielkiej Brytanii w okresie Wielkiej Wojny Narodowej 1941-1945,
(Warszawa, 1960), t. 1, s. 241. Radzieckie apele radiowe: Władysław Bartoszewski, 1859 dni
Warszawy, (Kraków: Znak, 1974), s. 570-571; Tadeusz Żenczykowski, Samotny bój Warszawy,
(Paryż, 1985), s. 138-139.

21

Jedną z najlepszych prac na temat genezy powstania warszawskiego jest książka Jana

Nowaka Kurier z Warszawy, (Kraków: Znak, 1993). Por. także: Tadeusz Bór-Komorowski, Armia

www.1944.pl

Komendant Główny AK gen. Bór-Komorowski postanowili uderzyć na
siły niemieckie w Warszawie.

1 sierpnia 1944 r. wybuchło Powstanie Warszawskie. Wojska

radzieckie wstrzymały ofensywę i przyglądały się biernie klęsce
powstania. Co więcej, Stalin nie pozwolił brytyjskim samolotom
zaopatrującym Warszawę lądować na lotniskach polowych po
radzieckiej stronie frontu, zaledwie kilkadziesiąt kilometrów od stolicy,
toteż musiały one, przylatując aż z Włoch, wracać do bazy bez
lądowania

22

. Pomoc ze strony zachodnich aliantów była mało znacząca,

ponieważ w zasadzie zaakceptowali oni radziecki monopol na działania
na froncie wschodnim. Po 63 dniach walk ulicznych Powstanie
Warszawskie zostało utopione we krwi. Zginęło około 250 000
Polaków, miasto zostało doszczętnie zniszczone, a korzyści
politycznych nie osiągnięto żadnych

23

. Choć powstanie stłumili Niemcy,

do tragedii Warszawy w znacznym stopniu przyczyniła się postawa
Stalina. Polacy chwycili za broń, zostali opuszczeni i oskarżeni o brak
współpracy z siłami radzieckimi. Gdyby pozostali bezczynni, naraziliby
się na zarzut, że nie wystąpili zbrojnie przeciwko Niemcom i zostaliby z
tego powodu uznani za ludzi niezasługujących na wolność

24

. Orzeł –

wasza wygrana, reszka – nasza przegrana.

5. Jałta a sprawa polska

Armia Czerwona i walczący u jej boku „kościuszkowcy” zdobyli

ostatecznie ruiny Warszawy w styczniu 1945 r. PKWN przekształcił się
w Rząd Tymczasowy. Zapanował masowy terror, wprowadzony przez
nowe siły bezpieczeństwa pod przewodnictwem NKWD i jego
specjalnego zwierzchnika, gen. Iwana Sierowa, który występował w
Polsce jako gen. Iwanow lub gen. Malinow. Kilkadziesiąt tysięcy
żołnierzy i oficerów podziemnego wojska polskiego wywieziono do
Rosji

25

; setki zginęły w egzekucjach. Zapewniwszy sobie uznanie

podziemna, (Londyn: Studium Polski Podziemnej, 1979), dostępna również w języku angielskim
pt. The Secret Army.

22

Churchill, t. 6, s. 113-128. Por także: Lech Dzikiewicz, Zbrodnia Stalina na Warszawie,

(Warszawa: Bellona, 1994); Na oczach Kremla. Tragedia walczącej Warszawy w świetle
dokumentów rosyjskich, (Warszawa: Egros, 1994); Janusz K.Zawodny, Uczestnicy i świadkowie
Powstania Warszawskiego. Wywiady, (Warszawa: PWN, 1994); Władysław Bartoszewski, Dni
walczącej stolicy, (Warszawa: Alfa, 1989).

23

Nt. rozbieżnych szacunków dot. strat por.: Janusz K.Zawodny, Powstanie Warszawskie

w walce i dyplomacji, (Warszawa: PWN, 1994), s. 281-283.

24

Alternatywę tę omawia min. Tomasz Strzembosz w: Powstanie Warszawskie 1 sierpnia

- 2 października 1944. Służby w walce, (Warszawa: PWN, 1994), s. 280-284; Zawodny,
Powstanie, s. 279; Albert [Roszkowski], t. 1, s. 597-598.

25

Nowe informacje nt. skali i form komunistycznych prześladowań żołnierzy AK: Krzysztof

Komorowski (red.), Armia Krajowa. Dramatyczny epilog, (Warszawa: Bellona, 1994); Władysław

www.1944.pl

nowych granic Polski przez aliantów, Stalin rozpoczął teraz
przygotowania do zainstalowania w Polsce nowych władz. Podczas
konferencji jałtańskiej (4-11 lutego 1945 r.) Wielka Trójka oficjalnie
ogłosiła nowe granice Polski. Uzgodniono także, że w skład nowego
polskiego rządu „jedności narodowej” wejdą „demokratyczni
przywódcy” z Polski i z emigracji, choć bez ustalenia proporcji. To
otwarło drogę Stalinowi, który zapewnił sobie wystarczająco dużo
czasu, aby narzucić Polsce swoje rozwiązanie. Aliancka komisja
ostatecznie wyraziła zgodę na przyjazd do Moskwy Mikołajczyka i
czterech jego współpracowników, którzy weszli w skład Tymczasowego
Rządu Jedności Narodowej (TRJN). Postanowienia jałtańskie dotyczące
kształtu ustrojowego powojennej Polski stanowiły kolejne naruszenie
Karty Atlantyckiej.

Komunikat o utworzeniu TRJN ogłoszono w Moskwie 21 czerwca

1945 r. Tego samego dnia szesnastu przywódców politycznych
polskiego podziemia, w tym między innymi delegat Jankowski, ostatni
komendant AK gen. Leopold Okulicki i przewodniczący podziemnego
parlamentu, Kazimierz Pużak – wszyscy podstępnie aresztowani przez
NKWD w marcu 1945 r. – zostali skazani w Moskwie na kary
wieloletniego więzienia za rzekome szpiegostwo

26

. Jest rzeczą

symboliczną dla powojennej Polski, że o jej losach rozstrzygano w
Moskwie. Przywódcy narodu zostali osądzeni przez radziecki sąd,
podczas gdy radzieccy agenci wraz z „realistami”, usiłującymi ocalić
nadzieję, utworzyli wspólnie nowy rząd. Niewielu Polaków myślało o
wkroczeniu wojsk radzieckich w 1945 r. z

entuzjazmem, toteż

określenie „wyzwolenie” miało wątpliwy wydźwięk. Nie było w tym nic
zaskakującego – hitlerowską okupację zastąpiło w Polsce
komunistyczne panowanie. Polska straciła suwerenność i szanse na
samookreślenie. Dla Polski, która stała się przyczyną wybuchu wojny w
Europie, zakończenie drugiej wojny światowej było „klęską w obozie
zwycięzców”. Choć w Jałcie obiecano, że wolne wybory w Polsce
odbędą się „możliwie najprędzej”, trzeba było aż 44 lat, aby stało się
to możliwe w następstwie upadku radzieckiego imperium.

Tkaczew, Powstanie i działalność organów informacji Wojska Polskiego w latach 1943-1948.
Kontrwywiad wojskowy, (Warszawa: Bellona, 1994).

26

Sprawozdanie sądowe w sprawie organizatorów, kierowników i uczestników polskiego

podziemia na zapleczu Armii Czerwonej 18-21 czerwca 1945 r. w Moskwie, (Moskwa, 1945);
Proces szesnastu. Dokumenty NKWD, (Warszawa: Rytm, 1995).

www.1944.pl