Motywy biblijne i ich funkcje w literaturze późniejszych epok.
Wpływ "Biblii" na piśmiennictwo polskie wynikał z jego ścisłych związków z
chrześcijańską kulturą europejską, jak i ze stosunków społeczno-politycznych na
przestrzeni stuleci. Stosunki te decydowały o wyborze pewnych wątków
tematycznych czy też korzystaniu ze stylu biblijnego. Twórcy różnych epok
chętnie sięgali do tradycji biblijnej wykorzystując w swych dziełach pradawne
symbole i postaci. Ze względu na swą uniwersalną wymowę wiele motywów
biblijnych pojawia się w literaturze nowożytnej w formie odniesień i nawiązań,
pełniąc różnorodne funkcje. 1. Najczęściej wykorzystywanym motywem jest motyw
Apokalipsy. Obecność tego motywu potęguje katastroficzną wymowę dzieła,
obrazuje totalne zniszczenie, chaos, klęskę doczesnego świata i jego
odrodzenie, upadek ludzkości i walkę dobra ze złem. Najbardziej znanymi
symbolami Apokalipsy są: siedem pieczęci, siedem trąb, bestia-Antychryst oraz
cztery zwierzęta (lew, wół, orzeł i zwierzę o ludzkiej twarzy). ROMANTYZM
(całościowe widzenie Apokalipsy: z kataklizmu wyłania się nowy świat): Juliusz
Słowacki "Uspokojenie" - widzenie Apokalipsy na planie dziejów politycznych
narodu, który zmartwychwstanie do wolności. Adam Mickiewicz "Dziady" cześć III
- w Wielkiej Improwizacji widzenie księdza Piotra jest stylizowane na
apokaliptyczno-profetyczne. Zygmunt Krasiński "Nie-Boska komedia" - kataklizm
jest tylko przejściowym etapem ku nowemu życiu. MŁODA POLSKA (zawężenie
pojmowania Apokalipsy do wymiaru katastroficznego): Jan Kasprowicz "Dies irae"
(dzień gniewu) - hymn; apokaliptyczna wizja Sądu Ostatecznego fascynowała
poetów modernizmu, co przejawiało się w katastroficznych wyobrażeniach losów
ludzkości. Kasprowicz wyraża bunt przeciw Bogu i rozpatruje pojęcie dobra i
zła. Trzeba w tym miejscu przypomnieć manicheizm, koncepcję wg której Dobro i
Zło są równorzędnymi siłami stwarzającymi wszechświat, istnieją w odwiecznym
konflikcie, lecz obie są pierwiastkami koniecznymi. XX LECIE MIĘDZYWOJENNE
(wizje Apokalipsy przewidywanej): Czesław Miłosz "Roki" - świat ulega
ostatecznej zagładzie, w wizji Apokalipsy nie zapomina o edukowaniu czytelnika:
człowiek po katastrofie nie może pozostać obojętny, zawsze pozostaje coś do
uratowania. Czesław Miłosz "Walc" - zapowiedź I wojny światowej, a następnie II
wojny światowej, nadchodzi nowa apokalipsa, wiersz jest pesymistycznym
proroctwem obu wojen, zapowiedź obłąkania i śmierci w tępym niewolnictwie.
Józef Czechowicz "Żal" - apokaliptyczne widzenie wojny, która będzie dla
człowieka sprawdzianem z człowieczeństwa, koniec świata w sensie fizycznym i
moralnym, apokalipsa będzie spowodowana przez ludzi. Antoni Słonimski "Niemcom"
- pogląd katastroficzny przed II wojną światową. LITERATURA WSPÓŁCZESNA
(Apokalipsa spełniona): Czesław Miłosz "Piosenka o końcu świata" - ukazanie
końca świata jako czegoś normalnego, nagłego, nadeszłego bez rozgłosu, koniec
świata możemy wywołać swoimi czynami i nieprzemyślanymi decyzjami. Krzysztof
Kamil Baczyński *** (Których nam nikt nie wynagrodzisz...) - nad czasami wojny
przejął władzę Antychryst - symbol Apokalipsy. Wizje Apokalipsy spełnionej
obrazują również liczne dzieła literatury wojenno-okupacyjnej i powojennej:
Zofia Nałkowska - "Medaliony", Tadeusz Borowski - opowiadania, Gustaw
Herling-Grudziński - "Inny świat", Hanna Krall - "Zdążyć przed Panem Bogiem",
Kazimierz Moczarski - "Rozmowy z katem", Miron Białoszewski - "Pamiętnik z
powstania warszawskiego". Tadeusz Konwicki "Mała apokalipsa" - przepowiednia
upadku świata pogrążonego w totalitarnym systemie, przedstawiona rzeczywistość
jest światem apokaliptycznym. Tadeusz Konwicki ukazuje w swoim dziele małą,
naszą, polską apokalipsę: realia kraju zobrazowane są jako chaos, nie ma ludzi
cnotliwych (pozostali tylko zdrajcy, przekupni i przestraszeni), system -
powoduje całkowity upadek wartości i staje się normalnością. "Mała" apokalipsa
oznacza również apokalipsę prywatną, bohater ma zaprotestować aktem
samospalenia, mówi: "mój własny koniec świata", jest to apokalipsa w prywatnym
rozrachunku bohatera. Oto dwa charakterystyczne fragmenty powieści: a) "Oto
nadchodzi koniec świata (...). Koniec mojego osobistego świata. Ale zanim mój
wszechświat rozpadnie się w gruzy, rozsypie się na atomy, (...) czeka mnie
jeszcze ostatni kilometr mojej Golgoty..." b) "Mam wrażenie jakby ten kraj
naprawdę umierał (...). Nasza nędza współczesna jest przezroczysta jak szkło i
niewidzialna jak powietrze (...). Nasza nędza to łaska totalnego państwa,
łaska, z której żyjemy." 2. Motyw "marność nad marnościami" z Księgi Koheleta.
Człowiek jest poddany nieustannemu prawu przemijania, które sprawia, że
człowiek nie zaznaje szczęścia, gdyż bogactwo, mądrość i rozum przemijają.
Nieprzemijalna jest ziemia i słońce, a słaby i kruchy człowiek to marność.
Motyw ten często wykorzystywany jest do ukazania "chwilowości i krótkości"
ludzkiej egzystencji. ŚREDNIOWIECZE: "Rozmowy Mistrza Polikarpa ze śmiercią" -
śmierć nie ma zrozumienia dla nikogo i niczego, zrównuje ludzi, nie jest ważne
pochodzenie ani sprawowane urzędy. RENESANS: Jan Kochanowski - fraszki: "Na
różę", "O żywocie ludzkim" - niszczące działanie czasu jest nieuniknione, czas
wszystko zmienia i jesteśmy bezradni wobec jego potęgi. Jan Kochanowski Pieśń
IX - nie ma na świecie nic wiecznego, nie ma wiecznie szczęśliwego życia.
BAROK: Daniel Naborowski "Marność" - żywot ludzki przemija, śmierć ma moc nad
życiem, ludzie hołdujący sprawom doczesnym poddają się złudzeniom, czas
powoduje przemijanie. Daniel Naborowski "Krótkość żywota", "Do Anny" -
fascynacja metafizyką życia, ukazanie potęgi czasu, który triumfuje, wszystko
przemija, ale autor wyznaje miłość Annie, miłość ta ma oprzeć się czasowi i
trwać po wieki. ROMANTYZM: Juliusz Słowacki "Hymn (Smutno mi Boże)" - zachód
słońca - potężne, nieprzemijalne dzieło Boga - budzi gorzką refleksję o własnej
przemijalności i kruchości. MŁODA POLSKA: Do motywu "marność nad marnościami"
nawiązuje dekadencki nurt poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza
i Leopolda Staffa. 3. Motyw Męki Pańskiej - cierpienia Chrystusa, który
poświęcił się dla zbawienia świata. ŚREDNIWIECZE: "Żale Matki Boskiej pod
krzyżem" "Lament Świętokrzyski" jest to głos Bolejącej Matki, jej skarga, płacz
pod krzyżem Chrystusa. Jest to przede wszystkim lament matki płaczącej nad
synem, kobiety rozpaczającej nad stratą dziecka, kobiety, która zwraca się do
innych matek, ludziom opowiada swój ból. MŁODA POLSKA: Jan Kasprowicz "Hymn
świętego Franciszka z Asyżu" - postać ukrzyżowanego Chrystusa, którego niewinna
ofiara życia jest najwyższym objawieniem bożej miłości, zafascynowała poetę.
ROMANTYZM: Motyw Męki Pańskiej szczególnego znaczenia nabrał w romantyzmie, w
której to epoce charakterystycznym pojęciem ideologicznym był mesjanizm.
Pojęcie to pochodzi od Chrystusa-Zbawiciela-Mesjasza. Oczekiwanie na Zbawiciela
było istotne dla Polski, dla której zbawienie oznaczało wyzwolenie się spod
niewoli. Adam Mickiewicz "Dziady" cześć III - mesjanizm jednostkowy, gdzie
Mesjaszem jest bohater, jednostka ludzka, którą w "Widzeniu księdza Piotra"
określono tajemniczym mianem "czterdzieści i cztery". Mesjanizm narodowy
polegał na przypisaniu narodowi polskiemu wielkiej roli w kwestii zbawienia
świata, wyzwolenia go spod ucisku, niewoli, tyranii. Polska jawi się jako
'Chrystus narodów', a jej dzieje przedstawione są na wzór Męki Pańskiej.
Niewola i cierpienia Polski pod zaborami maja odkupić wolność innych narodów.
Adam Mickiewicz "Księgi narodu" i "Księgi pielgrzymstwa polskiego" - hasło
Polski jako Mesjasza i narodu wybranego. Juliusz Słowacki "Kordian" - poeta
podjął wątek mesjanizmu jednostki wyjątkowej (poety), interpretując mesjanizm
jako obłęd (przedstawia urojenia "mesjaszy" w domu wariatów). 4. Motyw
genezyjski. Motyw stworzenia świata wg Księgi Genesis był często interpretowany
przez wielkich poetów. RENESANS: Jan Kochanowski Pieśń XIX - nawiązanie do
toposu stworzenia świata ma charakter argumentacyjny i podkreśla walory
artystyczne pieśni. Jan Kochanowski Pieśń XXV - "Hymn do Boga", poeta szuka
argumentów, by przekonać ludzi, że świat jest tworem Boga. Opis stworzenia
świata potraktowany jest całościowo. ROMANTYZM: Adam Mickiewicz "Oda do
młodości" - motyw biblijnego tworzenia świata służy podniesieniu rangi
przemian. LITERATURA WSPÓŁCZESNA: Czesław Miłosz "Słońce" - autor wykorzystał
motyw stworzenia świata, by zwrócić uwagę na słońce, które stało się dla poety
źródłem refleksji na temat istnienia. 5. Motyw niezawinionego cierpienia z
Księgi Hioba. ROMANTYZM: - Motyw niezawinionego cierpienia możemy kojarzyć z
cierpieniem narodu polskiego pod zaborami (patrz pkt. 3 - Romantyzm). - Adam
Mickiewicz "Dziady" cześć III - autor oddaje hołd męczeństwu polskiej
młodzieży, przedstawia wywózki, więzienie, przesłuchania. Cierpienie mogło
przybierać również inne formy: - cierpienie z miłości : a) Johan Wolfgang
Goethe "Cierpienia młodego Wertera" - Werter jest zakochany w Lottcie, która ma
już innego narzeczonego, nieszczęśliwe perypetie miłosne kończą się
samobójstwem pełnego rozdarcia bohatera (postawa młodego człowieka stała się
kultowa dla epoki romantyzmu). b) Adam Mickiewicz "Dziady" cześć IV - tragiczna
miłość Gustawa i Pasterki, Ona nie może wyjść za niego za mąż, gdyż On nie jest
odpowiednią partią. On - Gustaw - cierpi do granic obłąkania i usiłuje popełnić
samobójstwo. c) Juliusz Słowacki "Kordian" - zakochany Kordian popełnia
samobójstwo, gdy ukochana (Laura) odpycha go. - cierpienie z powodu tęsknoty za
ojczyzną: a) Juliusz Słowacki "Hymn (Smutno mi Boże)" - tęsknota przybiera
formy różnych obrazów (np. płacz dziecka za odchodzącą matką), pogłębia ją
widok polskich bocianów "sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem". b)
Cyprian Kamil Norwid "Moja piosenka II" - cierpienie z powodu tęsknoty za
krajem: Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba podnoszą z ziemi przez uszanowanie
dla darów nieba, Tęskno mi Panie... 6. Motyw Arki Przymierza. RENESANS: -
Ksiądz Piotr Skarga "Kazania sejmowe" - w Pierwszym kazaniu sejmowym autor
podkreśla u Mojżesza mądrość "z nieba" w sprawowaniu władzy nad ludem. - Adam
Mickiewicz "Pieśń Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda" - obecność motywu biblijnej
Arki Przymierza z czasów Mojżesza, poezja organizuje więź, łączność pomiędzy
starszymi a młodszymi pokoleniami narodu, a tym samym jest wielką siłą
scalającą naród, stanowiącą o jego istnieniu. I tak właśnie głosi wymowny
cytat: O wieści gminna! Ty arko przymierza Między dawnymi i młodszymi laty. W
tobie lud składa broń swego rycerza, Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty.