JC WSEZ w A
odzi
Wykład 3
Treść wykładu
Wyrażenia niedosłowne
1) Przejawy niejednoznaczności
2) Rodzaje wyrażeń niedosłownych
1
JC WSEZ w A
odzi
Wyrażenia niedosłowne
Do cech odróżniających języki naturalne od innych
systemów, np. systemów komunikacyjnych zwierząt,
systemów znaków drogowych, systemów symboli
religijnej, oprócz samozwrotności, należy zliczyć także
niejednoznaczność.
Przejawy niejednoznaczności w języku naturalnym
Polisemia polega na tym, że ten sam wyraz posiada więcej
niż jedno znaczenie.
Przykład.
Zamek, szkoła.
Zazwyczaj z kontekstu wiadomo, w którym ze znaczeń
wyrażenie zostało użyte.
Od polisemii odróżnia się tzw. homonimię. Dwa wyrazy są
homonimami, gdy są zupełnie różnymi wyrazami (tj. o
różnej etymologii), które są od siebie nieodróżnialne.
2
JC WSEZ w A
odzi
Przykład.
Słowo ranny (rozumiane jako zraniony oraz jako o
poranku), piłka (do metalu i do gry).
Niekiedy występuje również homonimia częściowa, np.
pierze.
W języku polskim częściej od homonimii występuje
homofonia, a zwłaszcza homofonia częściowa, np. może i
morze, lód i lud (wyrazy wymawia się w taki sam sposób,
lecz pisze odmiennie.)
W języku naturalnym występują tzw. wyrażenia
okazjonalne oraz niejednoznaczność gramatyczna.
Wyrażenia okazjonalne nie posiadają stałego odniesienia
poza kontekstem, w którym zostały użyte, np. ja, ty, on, tu,
teraz, dzisiaj, wczoraj, tam, itp. Okazjonalne mogą być
również konstrukcje gramatyczne, np. czas teraz
niejszy.
Przykład.
Tutaj jest ciepło. (Zdanie wypowiedziane w pomieszczeniu,
w którym temperatura wynosi 25�C ma inną wartość
logiczną, aniżeli wypowiedziane w 30-sto stopniowym
mrozie.)
3
JC WSEZ w A
odzi
Z niejednoznacznością gramatyczną mamy do czynienia,
gdy wszystkie wyrazy w zdaniu zostały użyte w sposób
jednoznacznie, lecz sama konstrukcja zdania jest
niejednoznaczna.
Od niejednoznaczności gramatycznej należy odróżnić, tzw.
błąd amfibologii, który polega na błędnej konstrukcji
składniowej zdania, powodującej jego wieloznaczność.
Przykład.
Wygnał psa, który był agresywny, z powodu z powodu złej
sytuacji materialnej.
Wyrażenia niedosłowne
Do wyrażeń niedosłownych zalicza się:
1) metaforę
 figura retoryczna polegającą na wykorzystywaniu nazwy
jednej rzeczy do oznaczania innej rzeczy, podobnej pod
pewnym względem do tej pierwszej.
Przykład.
Zwrot wielkomiejska dżungla.
4
JC WSEZ w A
odzi
2) metonimię (inaczej zamiennia)
 figura retoryczna polegającą na wykorzystywaniu nazwy
jednej rzeczy do oznaczania innej  przyległej rzeczy (tj.
pozostającej z pierwszą w  bliskiej relacji). Wówczas
nazwa odnoszona do drugiej rzeczy posiada znaczenie
niedosłowne.
Przykłady.
Czajnik się ugotował.
Wypił całą butelkę.
Wypalił całą paczkę.
Bagdad utrudniał pracę inspektorom ONZ .
Warszawa mówi  nie .
Oficjalne stanowisko Watykanu.
Ostatnia ławka znowu przeszkadza.
Mickiewicz leży na półce.
3) synekdochę
 figura stylistyczna polegająca na określeniu całości przez
część (łac. pars pro toto), części przez całość, rodzaju
przez gatunek, gatunku przez rodzaj lub przedmiotu
przez materiał, z którego jest wykonany
Przykłady.
Wygrała Polska zamiast wygrała drużyna polska.
Młode stworzenie zamiast młoda dziewczyna.
Płótno historyczne zamiast obraz o tematyce historycznej.
5
JC WSEZ w A
odzi
4) hiperbolę
 rodzaj metafory polegający na zamierzonej przesadzie
Przykład.
Zwrot morze łez
5) synestezję
 przeniesienie wyrażenia z domeny jednego zmysłu na
domenę drugiego zmysłu
Przykład.
Zwroty ciepłe kolory, słodki zapach.
6) ironię
 utajona drwina, szyderstwo lub złośliwość zawarta w
wypowiedzi pozornie aprobującej. Powstaje gdy
wypowiadamy wyrażenie lub zdanie o treści
przeciwstawnej wyrażeniu lub zdaniu trafnie
opisującemu pewien stan rzeczy lub przekonanie.
Przykład.
Witam wielbicieli logiki (zdanie wypowiedziane na terminie
poprawkowym).
6
JC WSEZ w A
odzi
7) aluzję
 wyrażenie przekazujące pewną treść (informację) nie
wprost z intencją aby treść dosłowna była wyprowadzona
przez odbiorcę komunikatu.
Przykład.
Zdanie Kulturalni ludzie nie przeszkadzają na wykładzie.
8) oksymoron
 figura retoryczna polegająca na  metaforycznym
zestawieniu wyrazów o przeciwstawnym, wykluczającym
się znaczeniu
 wyrażenie użyte metaforycznie zestawia się z
wyrażeniem, które wyklucza znaczenie dosłowne tego
wyrażenia (lecz nie wyklucza znaczenia
metaforycznego).
Przykład.
Zwrot gorzkie szczęście, w znaczeniu: gorzkie  zepsute, o
obniżonej jakości, bezgłośny krzyk: krzyk - ekspresja
9) pronominację
Rodzaj zamienni (metonimii), w której nazwę albo imię
zastępuje się określeniem charakteryzującym
Przykład.
Użycie zwrotu ojciec historyków zamiast Herodot.
7