tom 13, nr 3, 170 176
Gerontologia Polska PRACA POGL 
DOWA ISSN 1425 4956
Katarzyna Baumann
LRH-Homes, 12 14 Langley Ave, Surbiton, Surrey, KT6 6QL, Wielka Brytania
Muzykoterapia i reminiscencja
jako szansa rozwoju w okresie
póz
nej dorosłości
Music therapy and reminiscence as a chance
of development in old age
Abstract
The fact that a humans life span is becoming longer means taking into consideration the needs of elderly people.
In this article we were concerned with psychological and therapeutic help to this particular group of people. Our
main aim was to describe therapeutic strategies such as music therapy and reminiscence, which could encourage
personal development in old age. We found both psychotherapeutic and non-therapeutic benefits of music thera-
py and reminiscence i.e. encouragement of interpersonal communication, the expression of positive and negative
emotions, development of personality by esthetic experience etc. We also stress that music therapy and remini-
scence can be a good way of spending leisure time in old age.
key words: music therapy, reminiscence, old age, aging
Ludziom starszym bardziej do twarzy z humorem, Ludzie w okresie póz
nej dorosłości stanowią liczną gru-
z uśmiechem, z traktowaniem spraw nie na serio, pę społeczną, dlatego ich potrzeb nie można ignoro-
z przemienianiem świata w obraz, z postrzeganiem wać ani pomijać. Przedłużenie się życia ludzkiego, zmia-
spraw w taki sposób, jak gdyby były przelotną wieczną ny biologiczne i psychiczne implikują konieczność po-
grą obłoków (Herman Hesse)1. mocy ze strony osób drugich. Z pomocą mogą przyjść
Starzenie się społeczeństwa staje się powszechnym wszyscy, ale my skoncentrujemy się w tej pracy na po-
problemem we współczesnym świecie. Rola i pozycja mocy psychologiczno-terapeutycznej. Nadrzędnym ce-
osoby w podeszłym wieku w nowoczesnym, zmoder- lem będzie omówienie strategii terapeutycznych, ta-
nizowanym społeczeństwie bardzo się zmieniła. Obec- kich jak muzykoterapia i reminiscencja, które mogą
nie trudno sprecyzować pojęcia  człowiek stary , czy- być szansą rozwoju w okresie póz
nej dorosłości.
li  w okresie póz
nej dorosłości .
Wiek biologiczny nie zawsze jest tożsamy ze zmianami Muzykoterapia
psychofizycznymi, dlatego tym pojęciem będziemy okre- Muzykoterapia to oparte na naukowych podstawach
ślać ludzi w wieku poprodukcyjnym lub emerytalnym. kliniczne zastosowanie muzyki i jej elementów (głów-
Okres ten staje się czasem wyciszenia, zasłużonego nie dz
więku i rytmu) w celu usunięcia objawów cho-
wypoczynku po zakończeniu aktywności zawodowej robowych, zmian w sposobie funkcjonowania pacjenta
i wychowaniu dzieci, ale często z chwilą przejścia na lub poprawy kontaktu z otoczeniem [1]. W zależności
emeryturę pogarsza się wskaz
nik jakości życia. od formy aktywności pacjenta rozróżniamy:
 muzykoterapię percepcyjną (pasywną, odbiorczą)
 opartą na mechanizmie percepcji (słuchaniu)
muzyki;
Adres do korespondencji:
 muzykoterapię wykonawczą (aktywną, czynną)
mgr psychologii Katarzyna Baumann
 opartą na ekspresji dz
więkowej pacjenta z po-
ul. Polna 33, 62 007 Biskupice
e-mail: [e-mail]
e-mail: [e-mail]
www.gp.viamedica.pl
170
Katarzyna Baumann, Muzykoterapia i reminiscencja w okresie póz
nej dorosłości
mocą instrumentów muzycznych lub głosu ludz- terapeutycznej powoduje poprawę samopoczucia
kiego (śpiewoterapia), a ponadto z użyciem ru- (well-being) u osób w okresie póz
nej dorosłości. To
chu ciała w rytm muzyki (choreoterapia, rytmika). samo potwierdziły badania w grupie osób z chorobą
Natomiast w zależności od sposobu organizacji dzia- Alzheimera [5].
łań terapeutycznych można wyróżnić: Ponadto muzyka dostarcza bodz
ców rytmicznych do
 muzykoterapię indywidualną; działań ruchowych, pomaga nawiązać kontakt z oso-
 muzykoterapię grupową. bami w okresie póz
nej dorosłości, które słabo reagują
Ze względu na oddziaływanie terapeutyczne wyróż- na bodz
ce słowne lub nie wyrażają chęci do rozmo-
nia się muzykę uspokajającą i aktywizującą (tab. 1). wy (wynik np. demencji starczej czy wylewu krwi do
mózgu).
Znaczenie muzykoterapii Światowe badania [6 8] udowodniły, że muzykotera-
Muzykoterapia jest atrakcyjnym środkiem terapeutycz- pia w założeniach terapeutycznych spełnia wiele istot-
nym, który może zmieniać stan aktywności systemu nych funkcji (tab. 2, 3).
fizycznego; w szczególności wpływa aktywizująco na Zadaniem muzykoterapii jest rozładowanie napięć,
szeroko rozumiany ruch (tańczenie, przytupy, klaska- usunięcie lęku i frustracji. Ma ona również uświado-
nie, rytmiczne ruchy kończyn dolnych bądz
górnych, mić różne możliwości twórczego działania człowieka
itp.) [4]. Są to zmiany bardzo znaczące. w zakresie rozwiązywania problemów życiowych.
Muzykoterapia może wprowadzać w różne nastro- Podczas spotkań muzykoterapeutycznych wykorzy-
je, wzbudzać uczucia i emocje zarówno pozytywne, stuje się możliwość samoczynnego oddziaływania
jak i negatywne; zachęca też do wszelkiego rodzaju utworu muzycznego na psychikę osoby w okresie
manifestacji wrażeń (ruch, uśmiech, grymas, słowo, póz
nej dorosłości. Słucha się więc utworów redu-
śpiew itp.). W 1991 roku Amerykański Komitet ds. kujących zmęczenie, relaksujących, ale także żywych,
Starości (US Senate Special Committee on Aging) pogodnych, mobilizujących emocjonalnie i intelek-
stwierdził, że muzykoterapia, jako forma interwencji tualnie.
Tabela 1. Rodzaje muzyki w muzykoterapii
Table 1. Types of music in music therapy
Rodzaje muzyki
Muzyka uspokajająca [2] Muzyka aktywizująca [3]
 krótki czas trwania (3 10 min)  szybkie tempo
 powolne lub umiarkowane tempo  kontrastująca melodyka przeciwstawnych
tematów według zasady klasycznej sonaty
 niewielki poziom głośności i brak kontra-  niespokojna metryczność z silnymi akcentami
stów dynamicznych rytmicznymi
 przewaga środkowego rejestru dz
więków  duże zróżnicowanie przebiegu melodyczne-
go i rytmicznego
 przejrzysta i lekka faktura  przeciwstawność poszczególnych grup
instrumentów
 płynność melodii i rytmu, przewaga rytmów  duże zróżnicowanie dynamiki
miarowych,  kołyszących
 obecność nieznacznych punktów kulminacyj-
nych, pozwalających słuchaczowi na oscylo-
wanie między stanami napięcia i odprężenia
 dosyć znaczny poziom ustrukturalizowania
i regularności przebiegu
 optymalny dla odbiorcy stopień  redundacji
utworu
 brak instrumentów o jaskrawej i ostrej
barwie oraz unikanie kompozycji wokalnych
Za: Galińska, Schwabe [2, 3].
www.gp.viamedica.pl
171
Gerontologia Polska 2005, tom 13, nr 3
Tabela 2. Funkcje muzykoterapii
Table 2. Music therapy functions
Funkcje muzykoterapii
Odreagowująco-wyobrażeniowa oraz aktywizująca emocjonalnie (przy wykorzystywaniu takich technik jak np.
wizualizacja)
Treningowa (uczenie ludzi usuwania napięcia psychofizycznego, oparte np. na różnych wariantach treningu
autogennego Schultza)
Relaksacyjna (działanie odprężające na stan psychiczny; zmniejszenie stresu; wykorzystanie takich technik jak
medytacja)
Komunikatywna (ucząca nowych zachowań społecznych i emocjonalnych)
Kreatywna (realizacja przez ludzi prostych form muzycznych opartych na improwizacji instrumentalnej
lub wokalnej, np. wg metody Orffa)
y
ródło: na postawie literatury przedmiotu.
Tabela 3. Psycho- i pozaterapeutyczne znaczenie muzykoterapii
Table 3. Psychotherapeutic vs. non therapeutic functions of music therapy
Znaczenie i funkcje muzykoterapii
Psychoterapeutyczne
Psychoterapeutyczne
Psychoterapeutyczne
Psychoterapeutyczne Pozaterapeutyczne
Psychoterapeutyczne Pozaterapeutyczne
Pozaterapeutyczne
Pozaterapeutyczne
Pozaterapeutyczne
 wzbudzanie pożądanych emocji (uczuć, stanów
 wzbudzanie określonych reakcji fizjologicz-
afektywnych, nastrojów) oraz sterowania nimi
nych (przede wszystkim wegetatywnych)
 wzbudzanie gotowości do kontaktu oraz inspiro-
 wpływanie na przemiany biochemiczne
wanie i odpowiednio kierunkowane rozwijanie
zachodzące w ustroju
prawidłowej komunikacji międzyludzkiej
 wzbogacanie osobowości pacjenta, głównie
 wzbogacenie oraz wspomaganie metod
poprzez doznania estetyczne, wyrabianie w nim
diagnostycznych
postawy twórczej, pomnażanie zasobu jego
doświadczeń emocjonalnych i intelektualnych
 wpływ na stan pobudzenia psychomotorycznego
 umożliwienie zrelaksowania się*
oraz napięcia emocjonalnego i mięśniowego
 uprzyjemnianie wolnego czasu*
 ogólny korzystny wpływ na stan samopoczucia
 umożliwienie komunikacji poprzez ruch,
psychofizycznego
śpiew, słowo*
 ułatwienie wyrażania własnych doznań*
Za: Natason [11].
*Dodane przez autorkę
Obcowanie z muzyką likwiduje niepokój i lęk, przywraca zmieniać aktywność systemu nerwowego, wywoły-
spokój i odprężenie, a w konsekwencji budzi aktywność wać określone zmiany w czynnościach całego orga-
i okazję do osiągnięć, jak również satysfakcji z twórcze- nizmu, może zmieniać napięcie mięśni, przyspieszać
go działania  umiejętności rozwiązywania własnych przemianę materii, zmieniać szybkość krążenia krwi,
problemów życiowych. Muzykoterapia umożliwia dotar- obniżać próg wrażliwości zmysłów, wpływać na we-
cie do głęboko ukrytych emocji i konfliktów poprzez zhar- wnętrzne wydzielanie, na siłę i szybkość pulsu, mo-
monizowanie procesów napięciowo-odprężeniowych [4]. dyfikować oddychanie itp. [9].
W ujęciu Lewandowskiej muzykoterapia jest  jedną W koncepcji Natansona wykorzystanie muzyki w te-
z form oddziaływania psychoterapeutycznego i fizjo- rapii wpływa na całość psychosomatycznego ustroju
terapeutycznego [9]. Według autorki nie tylko wpły- człowieka, a w ramach działań terapeutycznych pełni
wa leczniczo na psychikę, ale oddziałuje na cały or- rolę swoistego rodzaju leku [10].
ganizm człowieka. Za Wierszyłowskim Lewandow- Dokonując syntezy stanowisk różnych autorów, Na-
ska podaje:  z danych eksperymentalnych i z prakty- tanson podaje cele psycho- i pozapsychoterapeutycz-
ki muzykoterapeutycznej wynika, że muzyka może nych zadań dla muzykoterapii (tab. 3).
www.gp.viamedica.pl
172
Katarzyna Baumann, Muzykoterapia i reminiscencja w okresie póz
nej dorosłości
Muzykoterapia spełnia funkcję środka pomocnicze- w wyniku przeglądu  dobrych ,  silnych momentów
go służącego do wytworzenia wzajemnej więzi mię- z własnej przeszłości;  przeglądanie życia w celu lep-
dzy osobą w póz
nym okresie dorosłości a terapeutą. szego dostosowania się do przyszłości; poznawanie
Celem muzykoterapii jest również trening uwrażli- potrzeb psychologiczno-socjologicznych.
wienia, wzbogacenia życia duchowego (aby zinten- Terapia reminiscencyjna wykorzystuje słowo, opowia-
syfikować przeżycia muzyczne w czasie słuchania danie dla celów terapeutycznych. Odwołuje się do
utworów muzycznych, dodatkowo można wykorzy- przeszłości człowieka i korzysta z przeżytych w niej
stać dzieła sztuki, barwne oświetlenie, projekcję slaj- doświadczeń. Terapia reminiscencyjna stanowi bo-
dów bądz
filmów). gate z
ródło doświadczeń, do których może się od-
woływać człowiek, wspomnień, których opowiada-
Podsumowanie nie może umilać czas. Dlatego też terapię remini-
Podsumowując, należy jeszcze raz wyraz
nie podkreślić, scencyjną chętnie wykorzystuje się w pracy z osoba-
że muzykoterapia jest istotnym elementem wpływu na mi w okresie póz
nej dorosłości (zwłaszcza cierpiący-
osoby w okresie póz
nej dorosłości. Umiejętnie zorga- mi na demencję starczą), którzy w naturalny sposób
nizowane spotkania muzykoterapeutyczne mogą za- i często z wielką przyjemnością powracają do wspo-
owocować integracją grupy osób w starszym wieku, mnień ze swojej przeszłości.
wzbudzić potrzebę rozszerzenia komunikacji ze środo- Istotnym czynnikiem poprawiającym stan psychicz-
wiskiem, wzmocnić samoocenę, a nawet zachęcić do ny pacjenta w terapii reminiscencyjnej są wspomnie-
pewnych form ruchu osoby o ograniczonych możliwo- nia, które pozwalają osobom w okresie póz
nej doro-
ściach ruchowych; mogą także przynieść pacjentom słości odwrócić świadomość od często przygnębia-
odprężenie, zadowolenie, śmiech i radość [11]. jącej teraz
niejszości i powrócić do szczęśliwych, ra-
Poprzez muzykoterapię osoby w okresie póz
nej doro- dosnych czasów, podczas których mieli nieograni-
słości mają szansę na zintegrowanie się z grupą, na czone możliwości i perspektywy do rozporządzania
poczucie przynależności do grupy, na nawiązanie no- swoją egzystencją.
wych znajomości, przyjaz
ni. Muzykoterapia jest taką Podczas zajęć z reminiscencji należy uświadomić
formą zajęć, która aktywizuje, daje szanse na twór- uczestnikom terapii, że ich wspomnienia są ciekawe
cze, kreatywne spędzanie wolnego czasu; ponadto i przedstawiają dla innych ogromną wartość, że są
zachęca do korzystania z życia, do czerpania radości zabawne, że mogą uczyć. Trzeba również niejedno-
z bieżącej chwili. krotnie podkreślić, że reminiscencja może być inte-
resującą i przyjemną formą wypełniania wolnego
Terapia reminiscencyjna czasu [13, 14]. Warto wspomnieć, że może być ona
Terapia reminiscencyjna to według Andrew Norrisa [12] również okazją do spotkania się z drugą osobą, moż-
terapia przez wspominanie najbardziej znaczących do- liwością wypowiedzenia się na forum oraz sposobem
świadczeń osobistych, wykorzystująca narzędzia, takie na skonfrontowanie własnych przeżyć z doświadcze-
jak na przykład fotografie, pamiętniki, autobiografie, niami innych. Terapia reminiscencyjna ma przecież
stare przedmioty i tym podobne. Terapię reminiscen- na celu zachęcić do komunikacji ze światem ze-
cyjną definiuje się jako czynność lub nawyk myślenia wnętrznym [15].
o czymś lub łączenia minionych doświadczeń, zwłasz- Terapia reminiscencyjna aktywizuje osoby w okresie
cza tych osobistych, najbardziej znaczących. póz
nej starości, przekonuje je o własnej wartości oraz
W literaturze przedmiotu wyróżnia się następujące typy o tym, że ich wspomnienia i doświadczenia nie są
reminiscencji: bezużyteczne, lecz mogą stać się cennymi wskazów-
 informująca  wspominanie dla przyjemności kami dla młodszych pokoleń [16]. Terapia ta wpływa
przeżywania na nowo i opowiadania; pozytywnie na wzrost samooceny oraz poprawia sze-
 oceniająca  wspominanie dla celów analizy roko rozumianą satysfakcję życiową osób w okresie
i oceny; póz
nej dorosłości [15, 17]. Amerykańskie badania
 obsesyjna  nadmierna reminiscencja dysfunk- udowodniły, że terapia reminiscencyjna zmniejsza
cjonalna. symptomy depresji wśród kobiet w okresie póz
nej
dorosłości [18].
Cele terapii reminiscencyjnej
Cele terapii reminiscencyjnej to: miły sposób spędza- Praktyczne zastosowanie reminiscencji
nia czasu, szczególnie przez osoby w póz
nym okresie Pokój do zajęć terapii reminiscencyjnej można spe-
dorosłości; zwiększanie poczucia własnej wartości cjalnie umeblować i wystylizować, na przykład na lata
www.gp.viamedica.pl
173
Gerontologia Polska 2005, tom 13, nr 3
30., 40. lub 50. Wykazano [13, 16, 19], że specjal- Załączniki2
nie przygotowane i wyposażone w przedmioty (np. 1). Przykłady tematów warsztatów reminiscencyjnych
stare meble, maszynę do szycia, abażur, zegar z ku- a) miejsce zamieszkania
kułką, haftowane serwetki, itp.) pomieszczenie uła-  gdzie mieszkałeś?
twia proces reminiscencyjny. Pomaga również  czy i jak zmieniło się twoje miejsce zamieszkania?
wzmocnić bardzo ważną potrzebę bezpieczeństwa.  czy widzisz różnice między życiem na wsi/w mie-
Sugerowana liczba uczestników sesji to nie więcej ście na przestrzeni kilkudziesięciu lat?
niż 5 9 osób; czas trwania  około 45 minut (wy- b) zawód (wyuczony vs. wykonywany)
dłużenie czasu może spowodować spadek koncen-  jaki był twój zawód?
tracji i wzrost podenerwowania). Ponadto, terapię  dlaczego wybrałeś taki zawód?
reminiscencyjną można stosować podczas spotkań  pierwsza praca
indywidualnych [20].  pierwsze samodzielne zarobione pieniądze
c) rodzina
Potrzeby a muzykoterapia i reminiscencja  opowiedz o swojej najbliższej rodzinie
Z wiekiem zmieniają się potrzeby osób w okresie póz
-  gdzie obecnie mieszkają członkowie twojej ro-
nej dorosłości, a także siła i możliwości ich zaspokaja- dziny?
nia. W literaturze przedmiotu [21] rozróżnia się pięć  kto jest twoim ulubionym członkiem rodziny?
głównych potrzeb występujących u ludzi w omawia-  najpiękniejsze wspomnienia o matce
nym okresie życia (tab. 4).  obowiązki w rodzinie
Dla zachowania jednostki szczególne znaczenie mają  zabawy dzieciństwa
te potrzeby, przy których występują trudności w ich  konflikty rodzinne
zaspokajaniu. W okresie póz
nej dorosłości w zasad-  model rodziny: patriarchalny, matriarchalny, part-
niczy sposób zmienia się sytuacja życiowa człowie- nerski?
ka. Dotyczy ona przede wszystkim pracy zawodowej d) zainteresowania
i ograniczania kontaktów społecznych, co ma swoje  czym lubiłeś zajmować się w czasie wolnym od
odbicie w tym, że dotychczasowe sposoby zaspoka- pracy?
jania niektórych potrzeb są niemożliwe. Dlatego bar-  czy uprawiałeś jakiś sport?
dzo ważną rolę w zaspokajaniu potrzeb osób w okre-  czy byłeś członkiem jakiejś organizacji, klubu (np.
sie póz
nej dorosłości mają zarówno muzykoterapia, ZHP, Koło Gospodyń Wiejskich, Chór Kościelny)?
jak i reminiscencja. Obie formy terapii mogą pomóc e) ważne życiowe wydarzenia
w zaspokojeniu przedstawionych potrzeb, mogą za-  najszczęśliwszy/najsmutniejszy moment w twoim życiu
tem w pośredni sposób wpłynąć na polepszenie ja-  czy pamiętasz swojego pierwszego chłopaka/
kości życia. /dziewczynę?
Tabela 4. Potrzeby człowieka w kresie póz
nej dorosłości (za [22])
Table 4. Older peoples needs
Potrzeba Opis
Przynależności Inaczej zwana potrzebą integracji lub towarzystwa. O jej zaspokojeniu lub nie
świadczą intensywność kontaktów z innymi ludz
mi, więz
z dawnym środowiskiem,
miejsce w rodzinie
Użyteczności i uznania Wyraża się poprzez udział w zinstytucjonalizowanych formach aktywności społecznej
lub w wykonywaniu rożnych czynności na rzecz rodziny
Niezależności Związana jest ze stopniem samodzielności osoby w okresie póz
nej dorosłości
w nowym dla niej środowisku (np. dom spokojnej starości) i w nowych warunkach
Bezpieczeństwa Chodzi tu o bezpieczeństwo zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Składają się na nie
możliwość oraz stopień korzystania z instytucji (np. Klub Seniora), oparcie w rodzinie
oraz w gronie sąsiadów, znajomych, przyjaciół
Satysfakcji życiowej Dotyczy subiektywnego zadowolenia z własnej sytuacji w nowych okolicznościach.
Jest najbardziej syntetycznym wskaz
nikiem zaadaptowania się osoby w okresie póz
nej
dorosłości w nowych dla niej realiach
www.gp.viamedica.pl
174
Katarzyna Baumann, Muzykoterapia i reminiscencja w okresie póz
nej dorosłości
 czy pamiętasz swoje zaręczyny/ślub? podziemne
 czy pamiętasz chrzest pierwszego dziecka?  czasy komunizmu i kartek
f) wakacje  zamieszki w kopalni  Wujek
 jak zazwyczaj spędzałeś wakacje?  pontyfikat papieża Jana Pawła II
 czy często wyjeżdżałeś za granicę?  stan wojenny
 z kim spędzałeś wakacje? 2). Przykłady materiałów pomocniczych do warsztatów
g) szkoła terapii reminiscencyjnej:
 ulubiony/najgorszy przedmiot w szkole  stare fotografie
 ulubiony/najgorszy nauczyciel  pocztówki
 szkolna miłość  obiekty muzealne
 czy zdarzyło ci się uciec z lekcji?  materiały archiwalne
 czy pamiętasz najśmieszniejszy dzień w szkole?  dokumenty
 czy jez
dziłeś na wycieczki/rajdy szkolne?  płyty gramofonowe
 czy brałeś udział w apelach szkolnych?  stare filmy
 czym dojeżdżałeś do szkoły?  slajdy
 czy nosiłeś mundurek i tarczę?  programy telewizyjne
h) ważne wydarzenia polityczne  audycje radiowe
 wybuch/koniec drugiej wojny światowej  stare opakowania
 17.09.1939 r.  znaczenie tej daty  stare przedmioty
 życie w konspiracji, tajne komplety, organizacje  wycinki z gazet
Streszczenie
Przedłużenie się życia ludzkiego implikuje konieczność zwrócenia uwagi na potrzeby ludzi w okresie póz
nej doro-
słości. Autorzy niniejszej pracy skoncentrowali się na pomocy psychologiczno-terapeutycznej. Celem nadrzędnym
było omówienie strategii terapeutycznych, takich jak muzykoterapia i reminiscencja, które mogą być szansą roz-
woju w okresie póz
nej dorosłości. Omówiono zarówno psychoterapeutyczne, jak i pozaterapeutyczne znaczenie
muzykoterapii i reminiscencji, takie jak: inspirowanie komunikacji międzyludzkiej, wyrażanie emocji zarówno po-
zytywnych, jak i negatywnych, wzbogacanie osobowości, głównie poprzez doznania estetyczne etc. Zwrócono
również uwagę na fakt, że w okresie póz
nej dorosłości zarówno muzykoterapia, jak i terapia reminiscencyjna
mogą być metodą na spędzanie wolnego czasu.
słowa kluczowe: muzykoterapia, terapia reminiscencyjna, póz
na dorosłość, starzenie się
Przypisy
1
Hesse. H. Im dojrzalsi, tym młodsi. Warszawa, Wydawnictwo
KR 2000.
2
Opracowane na podstawie [13].
7. Norberg A., Melin E., Asplund K.: Reactions to music, touch and
PIŚMIENNICTWO
object presentation in the final stage of dementia. An explora-
1. Bunt, L.: Music therapy: an art beyond words. London, Routled-
tory study. Int. J. Nurs. Stud. 1986; 23: 315 323.
ge 1994.
8. Sheppard S.: Endpiece: the language of emotions. Prof. Nurse
2. Galińska E.: Diagnostyczne i terapeutyczne aspekty stosowa-
1993; 334: 4 11
nia muzyki w lecznictwie. Polski Tygodnik Lekarski 1981; nr
9. Lewandowska K.: Muzykoterapia dziecięca. Studio  NORMA ,
26: 27 34.
Gdańsk 1996.
3. Schwabe C.: Leczenie muzyką chorych z nerwicami i zaburze-
10. Natanson T.: Programowanie muzyki terapeutycznej. Akademia
niami czynnościowymi. PZWL, Warszawa 1992.
Muzyczna im. K. Lipińskiego we Wrocławiu, Wrocław 1992.
4. Wateson S.: Noteworthy benefits. Elder. Care 1998; 10:
11. Moyne-Larpin Y., Korkuc Z.: Muzyka jako sposób oddziaływania
6 10.
na osoby w podeszłym wieku. Gerontologia. Zeszyty Naukowe,
5. Sambandham M.: Music as a nursing intervention for residents
Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w A
odzi 2000; 7 (12):
with Alzheimer s disease in long-term care. Geriatr. Nurs. 1995;
101 111
16: 79 83.
12. Norris A.: Reminiscence with elderly people. Winslow Press Ltd,
6. Guzzetta C.: Psychological aspects of critical care. Heart and Lung.
Bicester 1999.
1998; 18: 609 616.
www.gp.viamedica.pl
175
Gerontologia Polska 2005, tom 13, nr 3
13. Osborn C.: A practical guide to reminiscence work. Age Exchange 1990. 18. Jones E.D.: Reminiscence therapy for older women with de-
14. Coleman P.: Ageing and reminiscence: theory and attitude re- pression. Effects of nursing intervention classification in as-
view. Geriatr. Med. 1987; 10: 15. sisted-living long-term care. J. Gerontol. Nurs. 2003; 29:
15. Armstrong M.: Remembering yesterday, caring today. Elder. Care 26 33.
1999; 11: 18 20. 19. Gilley J. David N.: The living room. Elder. Care 1995; 7: 9 12.
16. Crump A.: Room to remember. Elder. Care 1997; 9: 8 10. 20. Norris A.: Reminiscence: a therapeutic role. Geriatr. Med. 1997;
17. Lin Y.C., Dai Y.T., Wang S.L.: The Effect of Reminiscence on the 17: 10 13.
Elderly Population: A Systematic Review. Public Health Nurs. 21. Synak B.: Człowiek stary i jego rodzina w zmieniającej się rzeczy-
2003; 20 (cz. 4): 297 306. wistości ekonomicznej w Polsce. Warszawa 1997.
www.gp.viamedica.pl
176