Kaczmarek, A
. (2007). Zagrożenia rozwoju w okresie póz
nej dorosłości  perspektywa psychologii pozytywnej.
W: A. I. Brzezińska, K. Ober-A
opatka (red.). Zagrożenia rozwoju w okresie póz
nej dorosłości (s. 13-27).
Poznań: Wydawnictwo Humaniora.
Zagrożenia rozwoju w okresie póz
nej dorosłości
 perspektywa psychologii pozytywnej
A
ukasz Kaczmarek
Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
1
1. Szczęście a rozwój
Szczęście oraz sposoby jego osiągania, stanowi jeden z aspektów rozwoju
człowieka w ciągu życia. Rozwój człowieka w ciągu życia to ciąg ukierunkowanych
zmian rozpatrywanych na wielu wymiarach przebiegający według określonych faz
(por. Brzezińska, 2002). Psychologia pozytywna proponuje dodatkowy wymiar, który
opisuje, w jakim zakresie człowiek w kolejnych okresach życia realizuje swój
potencjał do tego, by żyć szczęśliwie. Różne drogi prowadzą do szczęścia. Zgodnie z
zasadą ekwifinalności niezależnie od różnych sposobów osiągania tego stanu
rezultat jest taki sam: życie pełne, rozumiane jako życie, w którym osoba doświadcza
pozytywnych emocji, zaangażowania oraz realizuje w swoim życiu wartości nadając
mu nadrzędny sens (Seligman, 2005).
[ TU RYSUNEK 1 ]
Uzupełnienie perspektywy rozwojowej o wymiar dążenia człowieka do
szczęścia daje pełniejszy obraz, w którym zaznaczają się zarówno nowe obszary
potencjałów, lecz również zagrożeń. Z perspektywy szczęścia, rozumianego jako
przeżywanie pozytywnych emocji, zaangażowanie oraz sensowność, okres póz
nej
dorosłości jest szczególnie niebezpieczny. Z jednej strony może być to czas
spożytkowania zasobów gromadzonych przez całe życie i odkrywania nowych
obszarów satysfakcji. Lecz jednocześnie wyłania się w nim wiele problemów, które
mogą stanąć na drodze do szczęścia. Te właśnie zagrożenia zostaną opisane w
dalszej części rozdziału w odniesieniu do trzech obszarów pełnego życia.
1. Szczęście, czyli życie pełne
Szczęście opiera się na trzech filarach: na przyjemności i pozytywnych
emocjach, na zaangażowaniu oraz na sensie (Seligman, 2005) (patrz rysunek 1).
Jednym z pierwszych doznań, budujących podwaliny szczęścia, jest przyjemność.
Najprostsza forma przyjemności jest subiektywną reprezentacją stanu homeostazy
organizmu (Damasio, 2005). Jedną z podstawowych właściwości naszego systemu
afektywnego, który oceniają rzeczywistość w kategoriach przyjemności lub
nieprzyjemności, jest to, że otaczający nas świat w sytuacji neutralnej, przez sam fakt
2
swojego istnienia wywołuje uczucie zainteresowania i zachęca do eksploracji
(Cacioppo, Larsen, Smith, Berntson, 2004). Świat wypełniony jest tak wielkim
bogactwem, że poczynając od momentu narodzin, aż po podeszłe lata, nie powinno
zabraknąć w nim nowych fascynujących wrażeń. Kolejną warstwą tworzącą
szczęście są pozytywne emocje, takie jak radość, zadowolenie, duma i miłość
(Fredrickson, 2001). Człowiek, który przeżywa wiele radości nie jest jeszcze w pełni
szczęśliwy. Hedonizm nie jest w stanie obronić się przed postawą eudajmonistyczną
(por. Czapiński, 2004). Nie tylko nasze codzienne doświadczenie, ale również wiele
badań pokazuje, że ludzie szczęśliwi często kierują się w swym zachowaniu tym, co
uważają za  dobre , nawet jeśli spodziewają się, że droga do osiągnięcia danego
celu prowadzić wymagać będzie od nich wyrzeczeń doraz
nych przyjemności oraz
sprawi im ból i cierpienie. W takich sytuacjach ujawniają się różne zalety charakteru
(ang. strenghts of character) i cnoty takie jak np. odwaga, sprawiedliwość lub
wstrzemięz
liwość (Seligman, 2005). Ostatecznie o tym, czy osiągnięta zostanie
pełnia życia decydować będzie to, czy zaangażowanie zostanie wprzęgnięte w
służbę jakiejś nadrzędnej wartości. Życie stanie się wtedy sensowne, znaczące.
[ TU RYSUNEK 2 ]
Opisane trzy obszary przenikają się wzajemnie, przy czym w dużej mierze
każda wyższa warstwa wywołuje oddz
więk na bardziej podstawowych poziomach. W
ten sposób zaangażowaniu mogą towarzyszyć pozytywne emocje, w tym
doświadczenia szczytowe (tzw. peak experience). Podobnie rozmyślanie o tym, co
nadaje życiu wartość jest zajęciem przyjemnym i emocjonującym, zdolnym wzbudzić
wzniosłe uczucia. Z drugiej strony życie niektórych ludzi może drastycznie
ograniczać się do którejś ze sfer, np.  pustelnik może szukać szczęścia koncentrując
się na biernym pielęgnowaniu sensu i wyrzekaniu się przyjemności, z kolei  tytan
pracy może zostać pochłonięty stawianymi sobie wyzwaniami tracąc z czasem sens
swoich działań. W końcu, pewna grupa osób oscyluje między tymi trzema strefami.
Nie dokonują ich trwałej integracji w jeden spójny plan życia, gdzie główne
podejmowane zadania są zarówno przyjemne, angażujące jak i sensowne.
W każdym okresie życia szczęście przybiera inny kształt, ponieważ człowiek
rozwijając się staje w obliczy nowych możliwości i ograniczeń własnych oraz
3
stwarzanych przez otoczenie. W każdym okresie pojawiają się również zagrożenia
dla poszczególnych filarów szczęścia. Wiek póz
nej dorosłości również posiada swoją
specyfikę. Wiele zagrożeń wynika na tym ostatnim etapie życia z naturalnych zmian i
konieczności poszukiwania nowych form gratyfikacji.
2. Zagrożenia życia przyjemnego
2. 1. Przyjemność zmysłowa
Ograniczenia w zakresie odczuwania przyjemności zaznaczają się w
odniesieniu do osób starszych już na najbardziej podstawowym poziomie - percepcji.
Odbieranie bodz
ców sprawiających przyjemność zmysłową jest utrudnione. Za
przykład mogą posłużyć zmiany w obrębie zmysłu węchu i smaku (Doty, 2006). Są to
zmysły, które wyjątkowo ściśle związane są z systemami mózgowymi
odpowiedzialnymi za odczuwanie przyjemności (Ashby, Isen, Turken, xxxx). Nie
ustalono, jak dotąd, czy spadek wrażliwości tych zmysłów wraz z wiekiem jest
naturalną konsekwencją starzenia się, czy też są one pochodne względem
kumulujących się z biegiem życia urazów fizycznych. Zapach zmokniętego
ukochanego psa wietrzeje. Nawet upieczona z takich samych składników i według
tego samego przepisu ulubiona potrawa z młodości nie smakują tak jak niegdyś.
Nagłe uświadomienie sobie utraty intensywnych wrażeń zmysłowych zwłaszcza w
odpowiedzi na bodz
ce, z którymi ktoś jest związany, może również wywoływać
smutek porównywalny do uczuć po utracie czegoś cennego. Spadek wrażliwości
zmysłów może dodatkowo powodować wzrost poczucia zagrożenia oraz realne
niebezpieczne sytuacje, ponieważ utrudnia wykrycie niebezpieczeństw, np.
wydzielającego się gazu.
Bodz
ce, które przekroczą wymagany próg pobudzenia wraz z wiekiem
wywołują coraz słabsze reakcje. Ma to swoje uzasadnienie neurofizjologiczne. W
sposób naturalny, co dziesięć lat następuje około 8-procentowy spadek poziomu
dopaminy, hormonu odpowiedzialnego za fizjologiczną drogę odczuwanych
pozytywnych stanów afektywnych (Ashby, Isen, Turken, 2000). Brak fizjologicznego
 paliwa sprawia, że pozytywne reakcje afektywne, nawet gdy są relatywnie
intensywne mogą się stawać bledsze i pozbawione iskry młodości.
4
Poziom dopaminy odpowiedzialny jest również za zmiany w funkcjonowaniu
poznawczym występujące pod wpływem pozytywnych emocji (Ashby, Isen, Turken,
2000). Trudniej w okresie póz
nej dorosłości doświadczyć burzy pomysłów,
różnorodności myśli i zachowań, która wybucha w pod wpływem emocji pozytywnych
(Gabrieli, za: Ashby, i in., 2000; por. Kaczmarek, w druku). Procesy poznawcze
częściowo pozbawione pozytywnej iskry z tego powodu mogą prowadzić do wyników
mniej twórczych i bardziej konkretnych (por. Obuchowski, 2002; Isen 2004).
Procesem równoważącym to ograniczenie może być stosowanie heurystyk
poznawczych, czyli specyficznych sposobów przetwarzania informacji opartych na
zgromadzonym w ciągu życia doświadczeniu. Za tego rodzaju heurystykę można
uznać mądrość (Baltes, Gluck, Kunzmann, 2004)1.
2. 2. Emocje pozytywne
Emocje w odróżnieniu od doznań zmysłowych, są wynikiem oceny sytuacji.
Kiedy sytuacja jest korzystna, tzn. zgodna z naszą motywacją, pojawiają się emocje
nacechowane afektem (uczuciem) pozytywnym, np. radość, zadowolenie, duma,
zainteresowanie, miłość (Fredrickson, 2002). Pozytywny afekt jest nagradzający sam
w sobie, lecz jego adaptacyjna funkcja nie ogranicza się jedynie do funkcji
 utrwalacza zachowań. Emocje pozytywne wykształtowały się nie tylko po to, by
dawać zachętę do działań, np. wzmożonego wysiłku, po którym pojawi się duma z
wypracowanego rezultatu. Uruchamiają szerokie spektrum procesów zachodzących
w wymiarze biologicznym (McEwen, Lasley, 2003), psychologicznym i społecznym
(Fredrickson, 2001; Gable, 2004). Spadek zdolności do przeżywania emocji
pozytywnych nie tylko sygnalizuje, że w funkcjonowaniu osoby mogą pojawiać się
problemy, lecz również powoduje dalsze negatywne konsekwencje.
Istnieje wiele kontrowersji na temat występowania zmian w funkcjonowaniu
emocjonalnym osób w okresie póz
nej dorosłości. Wyniki badań są niejednoznaczne
(patrz tabela). Można wyróżnić trzy odmienne wzorce funkcjonowania osób starszych
(Pinquard, 2001).:
1. Dochodzi do spadku intensywności zarówno emocji negatywnych (np.
gniew), jak i pozytywnych (np. podekscytowanie). Obecne są natomiast stany
1
Temat mądrości jest rozwinięty w dalszej części pracy.
5
afektywne o niskim ładunku energetycznym. Efekt ten wynika ze spadku liczby
wydarzeń życiowych oraz wzrostu kontroli emocjonalnej.
2. Z drugiej strony, jeśli założymy, że za poziom pozytywnego i negatywnego
afektu odpowiedzialne są cechy osobowości, to należy się spodziewać, że w obliczu
zmieniających się wraz z wiekiem warunków życia osoby pozytywne będą zdolne
dokonać adaptacji i odkrycia innych z
ródeł emocji rekompensujących te utracone.
3. Najbardziej w stronę bieguna pozytywnego wysunięta jest propozycja,
zgodnie z którą przynajmniej pewna grupa osób wkraczających w ostatni okres życia
dokonuje zmian orientacji z celów na emocje. Kształtują oni swoje otoczenie
społeczne w taki sposób, aby unikać emocji negatywnych i dostarczyć sobie trwałych
z
ródeł emocji pozytywnych, zwłaszcza kultywując bliskie więzi międzyludzkie
(Carstensen, Mikels, 2005).
Te trzy odmienne wzorce pokazują zagrożenia, stan adaptacji do zmiany oraz
stan wzrostu.
W świetle metaanalizy badań (Pinquart, 2001), pierwszy wzorzec, związany z
obniżeniem emocjonalności wydaje się najbardziej rozpowszechniony. W
szczególności dotyczy to krajów postkomunistycznych. Efekt ten wskazuje na
uwarunkowania kontekstowe (system emerytalny, służba zdrowia, niestabilność
systemu społecznego) oraz kulturowe (status społeczny osoby starej) emocjonalnego
dobrostanu.
Wiek póz
nej dorosłości wiążę się z wieloma stratami, które są jedną z
przyczyn stresu i emocji negatywnych (Pinquart, 2001). Może to być strata partnera,
utrata roli społecznej (np. po przejściu na emeryturę), utrata zasobów finansowych,
lecz również utrata wiary w możliwość realizacji planów i marzeń (patrz tabela 1).
3. Zaangażowane życie
Stan zaangażowania osiągamy konfrontując się z wyzwaniem, które wystawia
na próbę nasze możliwości, ale ich nie przekracza (Csikszentmihalyi, LeFevre,
1989). Adaptacja do ograniczeń pojawiających się wraz z wiekiem może stanowić
wyzwanie samo w sobie. Czynności wykonywane wcześniej w sposób automatyczny
mogą w obliczy ograniczających się możliwości wymagać uruchomienia świadomej
kontroli w celu zwiększenia mobilizacji lub też odnalezienia innych dróg realizacji
tego samego celu, czy też w końcu znalezienia celu zastępczego. Czy możemy
6
zatem oczekiwać od osób w wieku póz
nej dorosłości tego, by dodatkowo stawiały
sobie odważne cele i angażowały się w dodatkowe zajęcia?
Badania nad zaangażowaniem i aktywnym wypoczynkiem pokazują, że
niekiedy do szczęścia trzeba się zmusić. Nie można ulegać terrorowi szczęścia.
Ludzie w wolnych chwilach nierzadko wybierają takie formy aktywności, które nie są
angażują poznawczo. Bardzo często zewnętrzne czynniki skłaniają do
zaangażowania, wskoczenia na wyższe obroty, by wykonać zadanie. Może to być
nowe zadanie w pracy, konieczność wybrania nowej trasy w trakcie jazdy
samochodem. Z kolei w czasie wolnym często wybieramy zajęcia mniej angażujące
nasze zdolności. Jak się okazuje, najlepsze samopoczucie pojawia się w sytuacjach
opisanych jako pierwsze.
Zaangażowania, rozumianego jako optymalne doświadczenie, nie można
utożsamiać z aktywnym spędzaniem czasu. Spadek aktywności postępujący wraz z
wiekiem może prowadzić do rozwoju chorób oraz dalszego spadku możliwości
poznawczych oraz sprawności fizycznej. Z perspektywy rozwoju zaangażowania
podejmowana aktywność fizyczna powinna przebiegać według nierutynowego
wzorca. Na przykład, zalecenie by osoby w wieku póz
nej dorosłości minimum trzy
razy w tygodniu przez 20 minut oddawały się energicznej aktywności fizycznej może
sprzyjać zdrowiu (np. poprzez trening układu krążenia oraz układu oddechowego). Z
perspektywy zaangażowania, rozumianego jako optymalne doświadczenie równie
ważne jest to, aby podejmowana czynność stanowiła wyzwanie również w sensie
poznawczym. Spacer lub jazda na rowerze będzie w mniejszym stopniu przyczyniał
się do wzrostu zaangażowania, jeśli będzie wykonywany według dobrze znanej trasy.
Szukanie nowych ścieżek prowadzących w to samo miejsce może natomiast
stanowić wyzwanie. Dotyczy to każdego aspektu funkcjonowania. W sytuacji, gdy
ograniczone staje się pole wyboru celów, a dzień wypełnia się rutyną, wyzwanie
mogą stanowić próby, by wykonywać stare zadania w nowy sposób lub przy użyciu
innych narzędzi. Również tutaj może pojawić się tendencja, by wykorzystywać
umiejętności zautomatyzowane. Jednakże jej przezwyciężenie może dostarczać
większych gratyfikacji i skłaniać do częstszego stawiania sobie wyzwań.
Pojawia się zatem pytanie, czy wiek póz
nej dorosłości, który w naszej kulturze
cechuje się odciążeniem osób starszych obowiązkami stwarzającymi szanse do
zaangażowania, nie jest szczególnie podatny na ogólny spadek zaangażowania?
Czy wkroczenie w fazę póz
nej dorosłości i optymalne funkcjonowanie powinno
7
polegać na możliwie najdłuższym utrzymaniu wzorów funkcjonowania z okresów
wcześniejszych, czy też powinno nastąpić przeformułowanie życia i poświęcenie się
innym formom aktywności.
Trzy główne obszary zaangażowania w okresie dorosłości obejmują pracę
zawodową, miłość romantyczną oraz wychowanie dzieci (Seligman, 2005). Jedną z
pierwszych strat, których często doświadczają ludzie starsi wiąże się z przejściem na
emeryturę. Utrata pracy zawodowej wymaga reorganizacji życia i odkrycia nowych
obszarów zaangażowania.  Zasłużony odpoczynek może niepostrzeżenie przerodzić
się w pułapkę bierności. Dekompresja wynikająca ze spadku wymagań kierowanych
ze strony otoczenia wymaga szczególnego uruchomienia własnej
wewnątrzsterowności. Kolejną stratą, której można doświadczyć w tym okresie jest
utrata partnera, z którym łączyła miłość romantyczna. Pomijając aspekt żałoby i
wiążącym się z nią depresją i spadkiem aktywności, strata ta może doprowadzić do
dalszego ograniczenia zaangażowania w życiu. Trzeci obszar, wychowanie dzieci,
również w tym okresie może być trudny w kulturach indywidualistycznych, a taką
transformację można zaobserwować w polskim społeczeństwie. Zwiększenie
mobilności młodych dorosłych, którzy opuszczają rodzinne strony, przenosząc się do
innego miasta lub coraz częściej do innego kraju sprawia, że ludzie starsi tracą
możliwość aktywnego uczestniczenia w życiu swoich dorosłych dzieci. Z tego
samego powodu nie opiekują się wnukami a ich rolę babci i dziadka próbują
wypełniać opiekunki.
Niektórzy uważają, że naturalną zmianą postępującą wraz z wiekiem jest
spadek zaangażowania. Modelem życia w tym okresie staje się człowiek unikający
stresu, oddający się częstej relaksacji oddający się przyjemnemu leniuchowaniu
(Jonson, 2001). Model ten jest szeroko krytykowany, więc raczej może posłużyć za
anty-model, który pokazuje, w świetle założeń psychologii pozytywnej, ograniczoną
formę szczęśliwego życia. Opisuje on grupę osób, których życie może być
sensowne, o ile swojemu wycofaniu będą w stanie przypisać wartość. Na przykład
mogą poświęcać dużo czasu na modlitwę i traktować okres póz
nej dorosłości, jako
czas na duchowe przygotowanie się do śmierci. Mogą też w ograniczonym zakresie
dostarczać sobie różnych form przyjemności zmysłowej. Jednak w ich życiu brakuje
dynamiki, zmienności wyzwań. Nie muszą to być wyzwania, z jakimi mierzyli się
wcześniej, które powodowały również silne poczucie zagrożenia.
8
 Osoby, które tracą możliwość wykonywania angażujących zajęć np. w wyniku
wypadku i uszkodzenia któregoś ze zmysłów lub ograniczenia sprawności
motorycznej, odkrywają często nowe wciągające zajęcia, bardzo często bardzo
odmienne od dotychczasowych (Massimini, Delle Fave, 2000). Podobnie osoby
starsze mogą odnalez
ć zupełnie nowe lub powrócić do wczesnych fascynacji
porzuconych na pewnym etapie życia. Przykładem podejmowania nowych form
zaangażowania jest nauka obsługi komputera i korzystania z Internetu (patrz tabela
2). Cyberprzestrzeń znosi część naturalnych ograniczeń starości. Wirtualny świat nie
wymaga dużej sprawności fizycznej. Tempo zdarzeń jest w nim wyznaczane
interaktywnie. Korzystanie z komputera i internetu może być utrudnione ze względu
na zmiany w funkcjonowaniu poznawczym postępujące wraz z wiekiem. Z drugiej
strony, zmiany te po części mogą wynikać z obniżenia aktywności, więc stałe
zaangażowanie może im przeciwdziałać. Brak dostosowania urządzeń do możliwości
osób starszych jest chwilową przeszkodą (Charness, Czaja, 2005). Osoby starsze
mogą narzekać na zbyt małe klawisze klawiatury lub niewyraz
ne oznaczenia,
trudność manipulowania myszką lub konieczność przyjęcia niewygodnej pozycji
przed ekranem monitora. Te ograniczenia będą w przyszłości wskazówkami dla
projektantów, którzy w miarę wzrostu zainteresowania komputerami przez osoby
starsze (a tym samym rozbudową tego segmentu rynku) zaczną wypuszczać
komputery bardziej ergonomiczne. Obecnie funkcjonuje błędne koło: osoby starsze
nie korzystają z komputerów, ponieważ nie są dostosowane do ich możliwości, a nie
są one dostosowane, ponieważ osoby starsze z nich nie korzystają.
[TU TABELA 2]
Zgodnie z podstawowymi prawami nabywania zachowań, osoby starsze będą
chętniej uczyły się obsługi komputera, jeśli spostrzegą korzyści, które wynikają z jego
użytkowania (patrz: tabela 3). Odbycie darmowej wideokonferencji z dalekim
krewnym zza oceanu lub wyszukanie potrzebnego produktu bez konieczności udania
się do wielu sklepów może być jednym z takich bodz
ców. Wirtualny świat otwiera
przed osobami starszymi możliwość podjęcia pracy nie obarczonej utrudnieniem w
postaci konieczności dojazdu do miejsca pracy. W przypadku osób o ograniczonej
sprawności motorycznej może być to ważnym argumentem na rzecz kontynuowania
własnej ścieżki rozwoju zawodowego.
9
Opisywany problem dotyczy głównie grupy pokoleniowej, której okres średniej
dorosłości zbiegł się w czasie z eksplozją technik komputerowych w latach
osiemdziesiątych XX wieku. Obecni dorośli, którzy korzystają z komputerów nie będą
doświadczali trudności z nabywaniem a raczej z utrzymaniem zachowań. Osoby
które nie wkroczą w świat cyfrowego przesyłu informacji muszą liczyć się z tym, że
nie będą uczestniczyły w pełni w wielu zdarzeniach, które dzieją się wyłącznie w
internecie. Mogą też wypadać z grup towarzyskich, którzy będą koncentrować się
wokół komunikacji internetowej.
[TU TABELA 3]
4. Zagrożenia sensownego życia
4. 1. Mądrość jako wyznacznik orientacji na sens
Życie ma sens, kiedy spostrzegamy, że przyczynia się ono do realizacji
nadrzędnych wartości, które można zgrupować wokół trzech tematów: gromadzenie
wiedzy, zwiększanie ludzkich możliwości (mocy) oraz szerzenie dobra (patrz:
rysunek 1). Jedną z podstawowych determinant wyboru kierunku życia realizującego
te wartości jest mądrość. Mądrość jest cechą przypisywaną często osobom starszym.
Potoczne opinie, również te utrwalone w literaturze, głoszą, że największą mądrością
szczycą się osoby najstarsze, u których fizyczne zniedołężnienie nie idzie w parze z
przenikliwością umysłu.
Mądrość można rozumieć (za przedstawicielami Szkoły Berlińskiej rozwijającej
zagadnienie mądrości w ramach psychologii pozytywnej) jako  znawstwo w
dziedzinie podstawowej pragmatyki życiowej (Baltes, Gluck, Kunzman, 2004, s.
117). Główna funkcja mądrości polega na kierowaniu rozwojem w okresie całego
życia. Osoby mądre posiadają wgląd w istotę ludzkiej egzystencji i potrafią planować,
kierować i podejmować życie, które można określić jako  dobre (tamże).
Szczególnie pomocna jest mądrość przy rozwiązywaniu problemów, które wymykają
się jasnej definicji i na które nie ma jednej właściwej, optymalnej odpowiedzi.
Konceptualizowana w powyższy sposób mądrość zaczyna kształtować się już
w okresie dorastania a około 25 roku życia osiąga najwyższy poziom. Względne
plateau trwa do około 75 roku życia, przy czym ostatnie 20 lat tego okresu oddaje
10
najpełniejszy obraz mądrości. Po tym okresie, zaczyna się spadek wynikający z tego,
że mądrość wymaga zaawansowanych operacji umysłowych, które przebiegają mniej
sprawnie w obliczu obniżających się funkcji poznawczych. W takich przypadkach
mądrość może przerodzić się w  mędrkowanie .
Z perspektywy rozwoju mądrości w okresie całego życia, wiek póz
nej
dorosłości pod względem prowadzenia sensownego życia nie odbiega bardzo
znacząco od funkcjonowania we wcześniejszych okresach dorosłości. Ponadto okres
póz
nej starości (po 75 roku życia) cechuje się obniżeniem zdolności do pełnego
rozumienia życia, więc osoby starsze mogą mieć problem z równie trafnym, jak w
okresie wcześniejszym, kierowaniem swoim życiem. Nie stanowi to zagrożenia dla
osób, które zdołały jasno określić sens swojego życia. Osoby te są mocno osadzone
w koleinach życia i podążają pewnie wytyczoną ścieżką. Problem może pojawić się w
sytuacji konieczności dostosowania się do nagłej zmiany, np. ustosunkowania się do
nowych zjawisk kulturowych.
4. 2. Spostrzeganie kresu życia a wybór celów życiowych
Przez większość życia prowadzimy przygotowania do celu, który nie zawsze
jest wyraz
nie określony. Szczęściem, czy też pełnia życia, może być spostrzegane
jako odległy punkt w przyszłości. Tworzymy skomplikowaną sieć postojów na mapie
drogowej życia; np. zamierzam zdać egzamin, żeby skończyć studia, żeby znalez
ć
pracę, żeby zdobyć pieniądze, by kupić dom, by w nim bezpiecznie mieszkać, itd.
Zorientowani na odległe cele gromadzimy zasoby, wiedzę, dobra materialne,
tworzymy więzi społeczne, często wartościowane również w kategoriach
instrumentalnych. Dopiero uświadomienie sobie, że życie posiada ograniczone ramy
czasowe może doprowadzić do jakościowej zmiany orientacji życiowej (Lockenhoff,
Carstensen, 2004), ponieważ konstatujemy wtedy, że podejmowane trud może
czemuś wartościowemu służyć.
Bodz
cem prowadzącym do tej zmiany może być we wcześniejszym okresie
rozwojowym zagrożenie życia własnego lub bliskiej osoby. Stając w obliczu śmierci
człowiek musi rozstrzygnąć pytanie, czy życie czemuś służy, czy też jest celem
samym w sobie. Czy gromadzone przez całe życie zasoby (materiale ale również
psychologiczne i społeczne), często zdobywane ogromnym kosztem emocjonalnym
mogą zostać spożytkowane, a jeśli tak, to w jakim celu. Problem ten wyłania się w
11
sposób nieunikniony u osób starszych, które konfrontują się na co dzień z sygnałami
pogarszającego się własnego stanu zdrowia oraz doświadczają coraz częstszych
strat osób ze swojej grupy wiekowej.
Poczucie czasowego ograniczenia życia może prowadzić do zmiany orientacji
z odległych celów na stan aktualny. Szczególnej wartości nabierają cele
emocjonalnie istotne, również te, które wzbudzają uczucia wyższego rzędu
wynikające z wyznawanych wartości. Pielęgnowanie emocjonalnych i
nacechowanych intymnością relacji z osobami bliskimi staje się jednym z
ważniejszych celów. Taka perspektywa (opisywana w ramach z teorii selektywności
socjo-emocjonalnej zaproponowanej i weryfikowanej w wielu badaniach przez Laurę
L. Carstensen) ukazuje pozytywny aspekt starości. Miałby to być okres
spożytkowania zgromadzonych w ciągu życia zasobów, urzeczywistnienia ideału
pełnego życia. We wcześniejszych okresach łatwiej osiągnąć stan oscylacji między
trzema obszarami: od okresów zaangażowania bez przyjemności, do czystej
przyjemności zmysłowej, momenty zaangażowania z poczuciem sensu, utrata
poczucia sensu, itd. Czynnikiem odraczającym moment integracji trzech obszarów
szczęścia może być subiektywnie rozszerzająca się perspektywa czasowa. Gdy
perspektywa czasowa ulega skróceniu ludzie wchodzący w okres póz
nej dorosłości
stają w obliczu dwóch możliwości podjęcia działań na rzecz integracji trzech
obszarów szczęścia. Mogą jednakże wybrać inną drogę.
Głównym zagrożeniem dla sensownego, znaczącego życia w opisywanym
aspekcie mogą być dwie postawy wobec śmierci. Pierwsza może polegać na
obronnym zaprzeczaniu relatywnej bliskości śmierci. Osoba, która dokona takiego
rozstrzygnięcia, będzie w dalszym ciągu zorientowana na cele instrumentalne. W ten
sposób może nie dokonać reorganizacji życia, na którą może sobie pozwolić w
okresie póz
nej dorosłości. Ten typ moglibyśmy określić jako inercyjny, ponieważ
osoba charakteryzująca się nim siłą rozpędu średniej dorosłości próbuje mknąć przez
meandry kolejnego okresu życia. Możliwa jest również reakcja przeciwna, drugiego
typu,  kolizyjnego , występująca u osób, które zaczynają spostrzegać przyszłość w
perspektywie czasowej tak ograniczonej, że tracą nadzieję na możliwość realizacji
cenionych wartości. Niejako zderzają się z faktem własnej śmiertelności a to nasila
się u nich pesymizm a z czasem może prowadzić do depresji.
5. Zakończenie
12
 Przedstawiony obraz zagrożeń szczęścia pokazuje o co i w jaki sposób można
walczyć wkraczając w okres póz
nej dorosłości oraz z jakimi zagrożeniami trzeba się
zmierzyć. Konfrontacja ta w wielu przypadkach może polegać jedynie na akceptacji
następujących zmian. Jedynie techniki medyczne pozostające obecnie w obszarze
naukowej fikcji mogłyby przywrócić młodzieńczą sprawność zmysłów. Osoba
starzejąca się może jednakże niższą intensywność przyjemności rekompensować
dłuższym czasem jej trwania lub większą częstotliwością.
Przedstawione utrudnienia w osiąganiu pełni życia w okresie póz
nej dorosłości
należy traktować jako determinanty drogi najmniejszego oporu. Psychologia
dostarcza coraz więcej praktycznych i empirycznie potwierdzonych zaleceń odnośnie
tego, w jaki sposób można wykorzystać pełny zakres swoich możliwości (np.
Seligman, Steen, Park, Peterson, 2005). Jest to jeden z głównych praktycznych
celów, który stoi przed psychologią pozytywną (Seligman, Csikszentmihalyi, 2000).
Jeśli nauce uda się zgromadzić wiedzę na temat z
ródeł szczęścia, to będzie
ona wartościowa tylko wtedy, gdy spotka się z motywacją wewnętrzną danej osoby,
do tego, by stać się szczęśliwszą. Wkraczając na grunt aksjologiczny, można
stwierdzić, że nikt nie jest zobowiązany żyć pełnią życia, tak jak nie każdy ma
obowiązek dbać o swoje zdrowie. Być może istnieją wartości nadrzędne względem
szczęścia, takie jak chociażby wolność wyboru, która może być zagrożona w obliczu
prób wprowadzania  terroru powszechnego szczęścia . Gromadzona wiedza
psychologiczna powinna stanowić narzędzie umożliwiające pozytywną zmianę
kształtu życia tych osób, które chcą być szczęśliwsze, również tych, które osiągają
wiek senioralny. Motywacja do zmiany i praca nad zmianą (w której mogą pomóc
wykwalifikowanych specjaliści) może stawać się coraz powszechniejsza w miarę
obalania funkcjonujących w świadomości społecznej mitów na temat starości, jako
stanu pogłębiającej się niepełnosprawności.
Zasada równoważności ostatecznych efektów głosi, że ten sam rezultat
można osiągnąć w zupełnie różne sposóby. Warto się do niej odwoływać opisując, w
jaki sposób ludzie dążą do szczęścia. Podobnie jak nie ma jednego profilu
psychologicznego dobrego sportowca czy artysty, tak też nie ma jednej recepty na
szczęście. W okresie póz
nej dorosłości szczęście wymaga reorganizacji życia, tak
aby te same cele (pozytywne emocje, zaangażowanie oraz sens) osiągać w nowy
sposób. Tak, jak zostało to przedstawione powyżej, osoba w wieku póz
nej
13
dorosłości, aby żyć pełnią życia, z przyczyn obiektywnych musi dokonać adaptacji do
zachodzących zmian. Podejmowanie prób realizacji celów przy pomocy
wypracowanych na przestrzeni życia zachowań bez uwzględnienia zmian może
prowadzić do frustracji a z czasem do wyuczonej bezradności i depresji.
14
LITERATURA
Ashby, F. G., Isen, A. M., Turken, A, U. (1999). A Neuropsychological Theory of
Positive Affect and Its Influence on Cognition. Psychological Review, 106, 3,
529-550.
Baltes, P. B., Gluck, J., Kunzman, U. (2004). Mądrość. Jej struktura i funkcja w
kierowaniu pomyślnym rozwojem w okresie całego życia. W: J. Czapiński
(red.). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
S.A.
Blit-Cohen, Litwin, H. (2004). Elder participation in cyberspace: A qualitative analysis
of Izraeli retirees. Journal of Aging Studies, 18, 385-398.
Cacioppo, J. T., Larsen, J. T., Smith, N. K., & Berntson, G. G. (2004). The affect
system: What lurks below the surface of feelings? In A. S. R. Manstead, N. H.
Frijda, & A. H. Fischer (Eds.), Feelings and emotions: The Amsterdam
conference (pp. 223-242). New York: Cambridge University Press.
Carstensen, L. L., Mikels, J. A. (2005). At the intersection of Emotion and Cognition.
Aging and the Positivity Effect. Current Directions in Psychological Science.
14, 3, s. 117-121.
Charness, N., Czaja, S. J. (2005). Adaptation to new technologies. W: M. Johnson
(red.) Cambridge Handbook on Age and Ageing. Cambridge: Cambridge
University Press.
Csikszentmihalyi, M., LeFevre, J. (1989). Optimal Experience in Work and Leisure.
Journal of Personality and Social Psychology, 56, 5, 815-822.
Czapiński, J. (2004). Spotkanie dwóch tradycji: hedonizmu i eudajmonizmu. W: J.
Czapiński (red.). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN S.A.
Damasio, A. R., (2005). W poszukiwaniu Spinozy. Radość, smutek i czujący mózg.
Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
Doty, R. L. (2006). Smell and Taste. W: M. S. J. Pathy, A. J. Sinclair, J. E. Morley,
(red.) Principles and Practice of Geriatric Medicine. John Wiley & Sons, Ltd.
Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: the
broaden-and-build theory of positive emotions. American Psychologist, 56, 3,
218-276.
15
Gable, S. L., Reis, H. T., Impett, E. A., Reis, H. T., Asher, E. R. (2004). When Things
Go Right? The Intrapersonal and Interpersonal Benefits of Sparing Positive
Emotions. Journal of Personalisty and Social Psychology, 87, 2, s. 228-245.
Gross, J. J., Carstensen, L. L., Tsai, J., Skorpen, C. G., Hsu, A. Y. C. (1997).
Emotion and Aging: Experience, Expression, and Control. Psychology and
Aging, 12, 4, s. 590-599.
Kaczmarek, A
. (w druku). Podstawy neurofizjologiczne wpływu afektu pozytywnego
na procesy poznawcze w perspektywie rozwoju zasobów osobistych.
Lockenhoff, C. E., Carstensen, L. L. (2004). Socioemotional Selectivity Theory,
Aging, and Health: The Increasingly Delicate Balance Between Regulating
Emotions and Making Tough Choices. Journal of Personality, 72, 6. s. 1395-
1424.
McEwen, B., Lasley, E. N. (2003). Allostatic Load: When Protection Gives Way to
Damage. Advances, 19, 1, s. 28-33
Obuchowski, K. (2004). Kody umysłu i emocje. A
ódz
: Wyższa Szkoła
Humanistyczno-Ekonomiczna w A
odzi.
Pinquart, M. (2001). Age Differences in Perceived Positive Affect, Negative Affect
and Affect Balance in Middle and Old Age. Journal of Happiness Studies, 2, s.
375-405.
Seligman, M. E. P. (2005). Prawdziwe szczęście. Poznań: Media Rodzina.
Seligman, M. E. P., Csikszentmihlyi, M. (2000). Positive Psychology. American
Psychologist, 55, 1, s. 5-13.
Seligman, M. E. P., Steen, T., A., Park, N., Peterson, Ch. (2005). Positive
Psychology Progress. Empirical Validation of Interventions. American
Psychologist, 60, 5, s. 410-421.
16
szczęście
sensowne życie
zaangażowane życie
przyjemne życie
czas
Zadania
rozwojowe
Rysunek 1. Rozwój człowieka a szczęście na przestrzeni życia.
y
ródło: opracowanie własne
17
Życie przyjemne
- Przyjemność zmysłowa
- pozytywne emocje
Życie zaangażowane
- wykorzystywanie cnót i mocnych stron charakteru Życie
sensowne
- zadowolenie z pracy
ŻYCIE
(powołanie  namiętne oddanie się pracy dla niej samej) - przekonanie, że nasze życie łączy
- miłość romantyczna się z czymś  większym od nas
PEA
NE
- wychowywanie dzieci - pogłębianie wiedzy
- optymalne doświadczenie: wyzwania, którym sprostaniu (np. nauka i literatura)
odpowiadają zdolności - powiększanie mocy
(np. technologia i produkcja dóbr)
- szerzenie dobra (np. prawo, religia,
polityka, dobroczynność)
Rysunek 2. Obszary życia składające się na szczęście (pełnię życia).
y
ródło: opracowanie własne na podstawie: Seligman 2005; Seligman, Steen, Park, Peterson, 2002.
18
Tabela 1. Zmiany emocjonalne w okresie póz
nej dorosłości.
y
ródło Pozytywne emocje Negatywne emocje
Straty Spadek (utrata z
ródeł) wzrost (utrata partnera, przyjaciół,
roli społecznej, zasobów
finansowych, planów, marzeń)
Wydarzenia życiowe Spadek (mniej wydarzeń Spadek (mniej wydarzeń
pozytywnych) negatywnych)
Reakcje na stres Spadek (reakcje mniej intensywne i
szybszy powrót do siebie)
Kontrola emocjonalna Spadek (unikanie wszelkich Spadek
(podniesienie progu reakcji sytuacji emotogennych);
emocjonalnych; większa habituacja; mniej sytuacji
kontrola poznawcza, mniejsza nowych
reaktywność fizjologiczna)
Dostępność materiału
emocjonalnego (Crstensen)
y
ródło: opracowanie na podstawie Pinquart, 2001; Gross, Carstensen, Tai, Skorpen, Hsu, 1997.
19
Tabela 2. Wypowiedzi dwóch osób w wieku póz
nej dorosłości dotyczące postawy wobec
komputerów i cyberprzestrzeni
Osoba zaangażowana Osoba niezaangażowana
Na początku (w trakcie kursu) mieliśmy cztery sesje zajęć Myślę, że nie będę w stanie pojąć jak
na temat komputerów. Dzięki nim zrozumiałam, czego nie korzysta się z komputerów. Warto
wiem. Zaczęłam szukać okazji, aby uzupełnić swoją wiedzę nauczyć się podstaw, tak żeby
o komputerach. Wyszukałam książki i zaczęłam je wiedzieć, co robią wnuki. Mówią mi
studiować na poważnie, prosząc o pomoc różnych  popatrz na to , popatrz na to, ale ja
nauczycieli. Kładłam się do łóżka z tymi książkami, nic z tego nie rozumiem. Teraz trzeba
zamykałam oczy i próbowałam sobie wyobrazić komputer i znać się na Internecie, sam komputer
co mogę przy jego pomocy robić. Następnego dnia, nie wystarczy. Mam dziewięcioro
pytałam kogo tylko mogłam o rzeczy których nadal nie wnuków. Najmłodszy ma sześć lat. I
rozumiałam. Prawie wszystkiego nauczyłam się one wszystkie używają komputerów.
samodzielnie: Windows, Excel, Word, Internet, grafika, e- Mówią mi, że mnie tego nauczą, a ja
maile& W wieku 70 lat, ludzie mogą bez problemu nauczyć odpowiadam, że tego nie pojmę. Jak
się korzystania z komputera. Komputery nadają się dla to się mówi,  czego Jaś się nie
ludzi starszych. Ludzie młodsi są bardziej impulsywni i w nauczy, tego Jan nie będzie umiał
ogóle. A ludzie starsi są bardziej zrównoważeni&
y
ródło: opracowanie na podstawie Blit-Cohen, 2004
20
Tabela 3. Wykorzystywanie cyberprzestrzeni w celu kształtowania zaangażowania okresie póz
nej
dorosłości
Funkcja Ryzyko
Wygodna i szybka komunikacja z rodziną Spadek realnych interakcji; interakcje częstsze
zachęcająca do częstszych interakcji: e-mail, lecz mniej intensywne
przesyłanie zdjęć, wideotelefon.
Zawieranie nowych znajomości, np. na Zawierane znajomości mogą mieć charakter
tematycznych forach internetowych płytki
Zasięganie porad zdrowotnych, np. szybszy Korzystanie ze służby zdrowia jest sytuacją
kontakt, możliwość częstszych konsultacji, społeczną, stwarzającą możliwość
większa anonimowość zaangażowania i realnego kontaktu.
Zakupy przez internet Spadek aktywności fizycznej; uzależnienia
Praca przez internet Brak realnego kontaktu ze współpracownikami
y
ródło: opracowanie własne; wykorzystano fragmenty Blit-Cohen, 2004
21