Rozdział 9 Rozwój fizyczny i poznawczy w okresie środkowego dzieciństwa
Zmiany fizyczne

Wzrost i rozwój motoryczny
W wieku od 6 do 12 lat dzieci rosną 5 do 8 cm i przybierają na wadze ok. 3 kg
rocznie. Postęp w koordynacji mięśni dużych, wzrasta siła i szybkość, poprawia
się koordynacja ręki i oka, koordynacja ruchów precyzyjnych. Dziewczynki rosną
szybciej, w wieku 12 lat osiągają ok. 94%, a chłopcy 84% swojego dorosłego
wzrostu. Dziewczyny maja więcej tkanki tłuszczowej, mniej mięśniowej, są
słabsze, wolniejsze, ale lepiej skoordynowane.
Mózg i układ nerwowy
Pierwszy okres zmian: 6-8 r. ż. , obejmuje obszary czuciowe i ruchowe, sprzyja
poprawie sprawności ruchów precyzyjnych i koordynacji oko-ręka. Drugi okres
zmian: 10-12 r. ż., rozwijają się płaty czołowe kory mózgowej, doskonalenie
logicznego myślenia i planowania. Oba procesy obejmują rozwój nowych synaps i
przyrost grubości kości mózgowej. Trwa proces mielinizacji, szczególnie układu
siatkowatego, który kieruje uwagą. 6-12 lat rozwija się uwaga selektywna-
zdolność skupienia aktywności poznawczej na ważnych elementach problemu lub
sytuacji. 6-12 lat pełna mielinizacja komórek nerwowych w polach kojarzeniowych
(tu następuje połączenie funkcji sensorycznych, motorycznych i
intelektualnych)- większa prędkość przetwarzania informacji. Lateralizacja
spostrzegania przestrzennego, czyli zdolności rozpoznawania związków między
obiektami w przestrzeni i reagowania na nie (np. jak będzie wyglądał pokój po
przemeblowaniu; proces fizjologiczny, ale też duże znaczenie doświadczenia
wzrokowego, które może wpłynąć na lepsze myślenie przestrzenne, czyli zdolności
do wyciągania wniosków i przewidywania sytuacji na podst. ruchu obiektów w
przestrzeni. Lepsze u chłopców niż dziewcząt, być może skutek różnych zabaw np.
konstrukcyjnych u chłopców). Orientacja względna prawo-lewo, czyli zdolność
odróżniania strony prawej lewej z różnych perspektyw. Przed 8 r. ż. dostrzegają
różnicę między prawo i lewo, ale potem dopiero rozumieją zdania: moje prawo,
twoje lewo. Łączy się to z większą skutecznością uczenia się pojęć
matematycznych i strategii rozwiązywania problemów.
Zdrowie i sprawność fizyczna
Urazy głowy. W tej grupie wiekowej zdarzają się najczęściej. 10% wszystkich
dzieci doświadcza urazu głowy między 6 a 12 r. ż. Najczęstsze po kolizjach
pojazdów mechanicznych i wywrotkach na rowerze. Najczęściej skutki nie są
poważne, ale zaleca się kilkudniową obserwację.
Astma. Przewlekła choroba płuc z nagłymi, czasami niebezpiecznymi dla zdrowia
atakami duszności. Najczęstsza przyczyna nieobecności dzieci w szkole. Pojawia
się między 5 a 7 r. ż., powodują ją nadwrażliwość na alergeny. Leczenie metodą
"stopniowania": najpierw edukacja pozwalająca rozpoznać i unikać czynników
drażniących, potem leki. W miarę dorastania ataki są rzadsze i słabsze, ale
polowa dzieci chorująca na astmę będzie się z nią zmagać do końca życia.
Otyłość. Masa ciała wyższa o 20 lub więcej % od normalnego stosunku ciężaru
ciała, używa się też współczynnika masy ciała, który pozwala określić zawartość
tłuszczu w organizmie. W USA dotyka 11-25% dzieci, w niektórych rejonach nawet
do 40%. Co piąte otyłe niemowlę i połowa uczniów szkoły podstawowej będzie się
zmagać z tym problemem jako dorośli. Często otyłości towarzyszy podwyższony
cholesterol, wysokie ciśnienie krwi, co może prowadzić do chorób serca.
Przyczyny: przejadanie się, nieodpowiednia dieta, mało ruchu, współdziałanie
czynników genetycznych i środowiskowych (wzorce kulturowe: mało ruchu,
kaloryczne pożywienie). Niebezpieczna jest dieta otyłego dziecka, bo ono ciągle
rośnie. Trzeba ją opracować w konsultacji ze specjalistą. Dzieci boją się
nieatrakcyjnego wyglądu, już 9latki stosują diety i mają kompleksy. Należy dbać
o ruch i zdrowe nawyki żywieniowe, ale bez przesadnego przywiązania do wyglądu
zewnętrznego.
Zmiany poznawcze

Rozwój języka
Potrafią już posługiwać się językiem, przyswaja pewne niuanse gramatyczne, uczy
się podtrzymać wątek rozmowy, budować zdania niejednoznaczne, wypowiadać się
grzecznie i przekonująco. Miedzy 6 a 12 r. ż. nadal przyswajają 5- 10 tys.
nowych słów rocznie. Ok. 8, 9 r. ż. osiągają wyższy poziom rozumienia struktur
języka i odkrywają zależności między kategoriami słów.
Stadium operacji konkretnych według Piageta
W wieku 6 lat poprawia się umiejętność rozwiązywania zadań wymagających
rozumienia zasady zachowania stałości. Wg Piageta rozpoczyna się stadium
operacji konkretnych, w którym dziecko uczy się konstruowania schematów
potrzebnych do logicznego myślenia o przedmiotach i zjawiskach. Operacje
konkretne - zestaw istotnych schematów np. decentracja - myślenie z
uwzględnieniem wielu zmiennych (przeciwieństwo centracji z myślenia
przedoperacyjnego). Odwracalność - umiejętność odwracania w myślach pewnych
przekształceń fizycznych czy umysłowych (wiek przedoperacyjny -
nieodwracalność). Logika indukcyjna - z własnych doświadczeń dziecko umie
wyprowadzić zasady ogólne. Nie najlepiej radzą sobie z logiką dedukcyjną oparta
na hipotetycznych przesłankach, nie potrafią jeszcze manipulować
przypuszczeniami i ideami.
Weryfikacja poglądów Piageta
Przesuniecie poziome. Wg Piageta jest to zjawisko polegające na tym, że dziecko
potrzebuje kilku lat, aby nauczyć się wykorzystywać nowe umiejętności do
rozwiązywania wszelkiego rodzaju problemów. Inni badacze zauważyli pewne
niekonsekwencje np. zasadę zachowania stałości dla masy czy ciężaru (7-8 lat),
ale nie rozumieją dla objętości (ok. 11 r. ż.). Zasada zawierania klas -
rozumienie, że podkategorie mieszczą się w szerszej kategorii nadrzędnej (ale
dzieci nie rozumieją jeszcze w pełni związku między klasami). Największe
postępy w okresie środkowego dzieciństwa zauważa się między końcem zerówki a
początkiem pierwszej klasy oraz ponownie w drugiej klasie.
Operacje konkretne jako reguły rozwiązywania problemów. Podejście Roberta
Sieglera = połączenie teorii Piageta z teoria przetwarzania informacji. Rozwój
poznawczy polega na przyswajaniu sobie zestawu reguł, które później na podst.
doświadczenia odnosi się do coraz szerszego zestawu problemów. Jest to proces
ciągły, wyrastający bezpośrednio z doświadczenia, nie wieku. Dzieci przechodzą
przez 4 etapy przyswajania reguł: 1. Reguła "przedoperacyjna", uwzględniają
jeden wymiar, 2. Reguła przejściowa, jeden wymiar, ale przy porównywaniu,
jeżeli pierwszy wymiar jest taki sam bierze pod uwagę drugi, 3. Reguła operacji
konkretnych, oba wymiary, jeśli informacje są sprzeczne to zgaduje 4. Rozumie
właściwy wzorzec. Nabywanie doświadczenia może przyspieszyć proces rozumienia
reguł, ale zawsze będą one występować w określonej kolejności.
Rozwój umiejętności przetwarzania informacji
Skuteczność przetwarzania. Zdolność efektywnego wykorzystywania pojemności
pamięci krótkotrwałej wzrasta z wiekiem. Zwiększa się szybkość wykonywania
zadań np. dodawanie w pamięci czy reagowanie na bodziec.
Automatyzm. Zdolność przywoływania informacji z pamięci długotrwałej bez
korzystania z zasobów pamięci krótkotrwałej. Decyduje o skuteczności
przetwarzania informacji, bo zwalnia miejsce w pamięci krótkotrwałej. Dziecko
może się skupić na szerszym i złożonym problemie. Osiąga się ją przez praktykę,
właściwie przez całe życie, ale w okresie środkowego dzieciństwa odbywa się
wyjątkowo szybko i dotyczy wielu informacji.
Funkcje zarządcze. Umiejętności przetwarzania informacji, obejmujące
planowanie, wybór strategii zapamiętywania i rozwiązywania problemu. Są możliwe
dzięki rozumieniu zasad działania umysłu, co szybko odbywa się w okresie
środkowego dzieciństwa. Np. 10-latek wie, że uważnie słuchanie wymaga wysiłku.
Strategie pamięciowe- wyuczone metody zapamiętywania informacji np. powtarzanie
( zdarza się już u 2latków), organizowanie materiału (prymitywnie nawet
2latki), elaboracja (znajdowanie wspólnego znaczenia lub cech rzeczy, które
trzeba zapamiętać), mnemotechnika, systematyczne przeszukiwanie.
Biegłość. Indywidualny zasób wiedzy w jakiejś dziedzinie wpływa na skuteczność
przetwarzania informacji. Dzieci mogą być lepsze w jakieś dziedzinie od
dorosłych, jeżeli są w niej biegłe. Jednak zaawansowane umiejętności w swojej
dziedzinie nie poprawia pamięci ogólnej i zdolności wyciągania wniosków.
Edukacja szkolna

Nauka czytania i pisania.
W zdobyciu tych umiejętności pomagają doświadczenia z lat wcześniejszych np.
świadomość fonologiczna. Bardzo istotne SA tez formalne wskazówki zdobyte w
szkole. Wyraźny postęp zauważa się z osiągnięciem automatyzmu identyfikowania
połączeń dźwięków z symbolami. Ważne jest głośne czytanie. Po nauczeniu się
podstaw czytania ważna jest wiedza o znaczeniu częściach słów np.
przedrostkach. Potem udzielanie wskazówek dotyczących czytania ze zrozumieniem
np. szukanie głównej myśli tekstu. Trzeba podsuwać dobrą literaturę. Niektóre
strategie z nauki czytania są pomocne w nauce pisania. Wiele dzieci ma jednak
problemy z czytaniem, najczęściej nie rozumieją związków między głoską a
literą. Stąd potrzeba większej elastyczności w programach szkolnych.
Testy osiągnięć i testy inteligencji
Musza być standaryzowane, tzn., że odstawą oceny testu jest porównanie jego
wyników z przeciętnymi wynikami większej próby osób.
Testy osiągnięć. Sprawdzają poziom wiedzy, podobne do testów inteligencji.
Howard Gardner , teoria inteligencji wielorakiej, wywodzi się z obserwacji
ludzi z uszkodzeniami mózgu, wyróżnia się 8 typów inteligencji:
Językowa (łatwość wypowiadania się, nauka języków obcych, wiedza o języku)
Logiczna/matematyczna (uczenie się matematyki i logiczne rozwiązywanie
problemów)
Muzyczna (wrażliwość na odbiór i zdolność jej tworzenia)
Przestrzenna (pojmowanie relacji przestrzennych)
Kinestetyczna (zręczne poruszanie się, osiągnięcia w sporcie)
Naturalna (umiejętność rozróżnień między roślinami, zwierzętami, formami
wypracowanymi przez człowieka)
Interpersonalna (wrażliwość na innych)
Intrapersonalna (zdolność rozumienia siebie)
Trójczynnikowa teoria inteligencji Roberta Sternberga wyróżnia 3 składniki
inteligencji człowieka.
Kontekstualna (jak się zachowywać w danej sytuacji)
Doświadczeniowa (jest mierzona przez testy inteligencji, wyuczona)
Wewnątrzpsychiczna (zdolność posługiwania się skutecznymi strategiami)
Sternberg twierdził, że testy inteligencji oceniają dostosowanie dziecka do
kultury szkolnej, a nie prawdziwą inteligencję. Zaniżają wyniki dzieci, które
do szkoły nie chodziły. Testy oparte na jego teorii trójczynnikowej lepiej
przewidywały przyszłe osiągnięcia uczniów.
Teoria inteligencji emocjonalnej Daniela Golemana, posiada 3 składniki:
świadomość własnych emocji, umiejętność ich właściwego wyrażania, zdolność
regulowania emocji w dążeniu do wartościowych celów (samokontrola).
Nie takie proste: Testy inteligencji w szkołach
Dobre, bo pozwalają wykryć źródła pewnych problemów dzieci, ale często są
stosowane do dzielenia uczniów według poziomu intelektualnego. Jest to
niesłuszne, bo nie badają one wszystkich aspektów funkcjonowania dziecka,
istnieje problem samospełniającego się proroctwa, nie są one obiektywne, dzieci
mają różną motywację przy rozwiązywaniu ich, zadania mogą być związane ze
sprawami , które w różnym stopniu dotyczą uczniów, inna jest umiejętność
rozwiązywania testów. Testy w USA dostosowane są dla dzieci z klasy średniej
rasy białej. Potrzebne jest czasem korzystanie ze specjalnych programów
wyrównujących szansę, ale pozostawienie uczniów w klasie specjalnej nie jest
dobrym rozwiązaniem. Mimo wszystko testy inteligencji są obecnie
najrzetelniejszym sposobem pomiaru zdolności dziecka, ale nie powinien być
stosowany w pierwszych klasach szkoły podstawowej.
Cechy dobrej szkoły
Szkoła skuteczna to taka, która spełnia przynajmniej jedno z niżej wymienionych
kryteriów na poziomie wyższym, niż spodziewany po uwzględnieniu struktury ich
rodzin i otoczenia:
- dobre wyniki standardowych testów
- wysoka frekwencja
- niewielka liczba zachowań utrudniających prowadzenie zajęć lub zachowań
przestępczych
-wysoki odsetek absolwentów podejmujących studia
-wysoka samoocena
Cechy skutecznej szkoły przypominają autorytatywny styl wychowania: jasne
reguły, odpowiednią kontrolę, dobrą komunikację i wysoki poziom opieki. Takie
same cechy mają skuteczni nauczyciele. Ważny jest też dobry klimat szkoły,
zaangażowanie rodziców.
Różnice grupowe w osiągnięciach szkolnych
Dzieci uczące się w innym języku niż ojczysty. Około 1/3 uczniów, których
angielski nie jest językiem ojczystym, nie posługuje się nim w stopniu
wystarczającym do radzenia sobie w szkole (określenie LEP- słabo władające
angielskim). Część dzieci, które posługują się hiszpańskim (bo jest ich
najwięcej wśród LEP) odbywa edukację dwujęzyczną- prowadzenie zajęć w dwóch
językach. Większość uczniów słabo mówiących po ang. W wieku od 6 do 12 lat
obejmuje program ESL (dużą część dnia uczą się angielskiego, reszta dnia maja
zajęcia szkolne po angielsku). Te programy są skuteczniejsze od metody
zanurzenia, czyli integracji dzieci nie znających angielskiego w normalnych
klasach. Wykazano, że dzieci z LEP dobrze sobie radzą w szkole, jeżeli ta
zapewnia im możliwość pisania testów standardowych w języku, które zna
najlepiej i pomaga przy przejściu do nauki wyłącznie po angielsku.
Różnice osiągnięć zależne od płci. Dziewczynki nieco lepiej radzą sobie w
zadaniach językowych i obliczeniach arytmetycznych, chłopcy lepiej we
wnioskowaniu matematycznym. Przyczyny: różnice w procesach mózgowych
kształtujących spostrzeganie i myślenie przestrzenne, ale najważniejsze to
środowiskowe przekonania na temat zdolności chłopców i dziewcząt.
Różnice osiągnięć zależne od rasy. Te same czynniki, które wpływają na różnice
w testach inteligencji wpływają na różnice osiągnięć szkolnych, a więc sytuacja
ekonomiczna, dostęp do opieki prenatalnej, stabilność rodziny. Dzieci przyjmują
różne style: styl analityczny
dzieci wyznaczają sobie cele i starają się je
realizować stopniowo w sposób uporządkowany, są zorganizowani, zwracają uwagę
na szczegóły, rozpatrują informacje w kategoriach "prawda/ fałsz", bardziej
odpowiada realiom szkoły, styl relacyjny- dzieci skupiają się na "szerszym
obrazie", nie na pojedynczych informacjach. Wśród uczniów z Europy i Azji
przeważa styl analityczny, wśród Indian, Afroamerykanów i Latynosów- relacyjny.
Wpływ na różnice ocen ma też filozofia danej kultury np. indywidualizm (raczej
rywalizacja, nacisk na osiągnięcia jednostki) czy kolektywizm (współpraca).
Niektórzy uczniowie z mniejszości etnicznych odczuwają bezradność spowodowaną
rasizmem, przekonaniem, że nie uda im się osiągnąć sukcesu.
Międzykulturowe różnice osiągnięć w nauce. Dzieci z USA słabiej się uczą.
Różnice kulturowe: w Stanach kładzie się nacisk na wrodzone zdolności, u
Azjatów na pracowitość, różne metody nauczania (azjatyccy nauczyciele mają
skuteczniejsze metody nauczania matematyki: organizują lekcje tematycznie, nie
skaczą od tematu do tematu, poświęcają więcej czasu na polecenia dla całej
klasy, przykładają większą wagę do sprawności obliczeń). Uwaga z nagrodami,
powinny być niespodziewane i przyznawane za wyjątkowe osiągnięcia, a nie częste
i za rutynowe zadania. W USA większy nacisk na kreatywność, w Azji na wyniki w
testach osiągnięć.


Doniesienia z badań: Moda na nauczanie domowe
W niemal wszystkich krajach obserwuje się wzrost dzieci nauczanych w domu.
Dlaczego? Rodzice są przekonani, że lepiej potrafią nauczyć dziecko niż szkoły
publiczne czy prywatne, pragnie wpajać dzieciom własne zasady moralne i
religijne, obawiają się złego wpływu rówieśników i kontaktu z przestępczością,
wykonują pracę związaną z podróżami, chcą wprowadzić dodatkowe umiejętności,
dzieci mają inne czasochłonne zajęcia np. trenują na mistrzowskim poziomie
sport, są niepełnosprawne. Plusy: lepsze wyniki, koncentracja na jednym dziecku
(badanie mało wiarygodne, porównanie reprezentatywnych grup dzieci ze szkoły i
tych, które uczyły się w domu, ale na porównanie zgodzili się rodzice). Minus:
kontakt z rówieśnikami (nadrabiają to kontaktem z rodzicami i uczęszczając do
różnych zespołów). Różnice w jakości rodzin samodzielnie uczących dzieci i
posyłających do szkół: te pierwsze są najczęściej pełne, mają wyższe zarobki,
rodzice maja wyższe wykształcenie.
Dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych

Niezdolność uczenia się.
Trudność z opanowaniem niektórych umiejętności szkolnych (najczęściej z nauka
czytania - dysleksja) mimo prawidłowego poziomu inteligencji i braku ograniczeń
fizycznych czy związanych ze zmysłami (W USA ok. 6% wszystkich dzieci). Często
korzystają ze specjalnych programów edukacyjnych. Specjaliści uważają, że 80%
dzieci, u których stwierdzono niezdolność uczenia się nie powinny znaleźć się w
tej grupie. Są one po prostu wolno uczące się, mają problemy emocjonalne lub
uczono je złymi metodami. Niektóre z nich mają uszkodzenia neurologiczne mózgu,
mają kłopoty z rozumieniem dźwięków i struktury języka. Takie dzieci
umieszczane są w klasach specjalnych, jednak program tych klas może nie
wszystkim dzieciom służyć. Obiecujące wydaje się uczenie wzajemne - dzieci
pracują w parach lub małych grupach, potem po kolei podsumowują i wyjaśniają
pozostałym materiał.
Rodzaje niepełnosprawności podlegające specjalnym programom edukacyjnym w USA:
niezdolność uczenia się, zaburzenia komunikacji w mowie lub języku,
upośledzenie umysłowe, poważne zaburzenia emocjonalne, ograniczenie zdrowotne
(np. astma), niepełnosprawność sprzężona (w kilku dziedzinach), zaburzenia
słuchu, niepełnosprawność ruchowa, zaburzenia wzroku.
Nadpobudliwość psychoruchowa z deficytem uwagi (ADHD)
3-5% uczniów, są bardziej aktywne, mają mniejszą zdolność koncentracji.
Przyczyny ADHD. Do końca nieznane, niektórzy mówią, że deficyty czynnościowe w
prawej półkuli mózgowej, inni, że niezrównoważone działanie serotoniny,
czynniki kulturowe. ADHD występuje 4-6 razy częściej u dzieci urodzonych między
24 a 31 tygodniem ciąży. Każdy przypadek ADHD jest spowodowany złożonymi
interakcjami czynników właściwych dla danego dziecka (temperament, cechy
genetyczne, styl wychowania, związki z rówieśnikami, rodzaj i jakość szkoły,
inne stresory).
Charakterystyczne cechy ADHD. Od rówieśników różnią się poziomem aktywności,
zdolnością koncentracji zwłaszcza w nudnych zajęciach, zdolnością panowania nad
impulsami. Wyróżnia się 2 typy ADHD: 1. Nadaktywny/ impulsywny, gł. problem to
wysoki poziom aktywności 2. Nieuważny, problem z utrzymaniem koncentracji
uwagi. Większość z nich opanowuje umiejętności szkolne, ale ma niższe oceny,
przeszkadza w prowadzeniu lekcji, jest odrzucane przez rówieśników.
Postępowanie wobec dzieci z ADHD. Szkolenie psychologiczne dla rodziców mają
pomóc rodzicom odzyskania poczucia kontroli nad sytuacją, stały kontakt z
nauczycielem, informacje o postępach w szkole, konsekwentne wymagania. Czasami
podaje się dzieciom leki np. metylofenidat (niektóre badania pokazują, ze
działają tylko na zasadzie samospełniającego się proroctwa), stosuje się
trening uwagi.