Rozdział 15 - Rozwój fizyczny i poznawczy w wieku średnim
"Wiek to sprawa wyższości umysłu nad materią, jeśli o niej nie myślisz, to nie
mam ona znaczenia" (Satchel Paige).
Przewidywalna długość życia
- termin ten odnosi się do średniej liczy życia lat, które pozostały osobie w
danym wieku (np. większość 40-latków z krajów uprzemysłowionych znajduje się w
połowie życia).
- kobiety żyją dłużej niż mężczyźni, biali dłużej niż czarni.
- długość życia: maksymalna liczb lat, którą każdy członek danego gatunku może
przeżyć (dla człowieka jest to 110 lat).

Dlaczego kobiety żyją dłużej niż mężczyźni?
- kobiety są mniej podatne na niektóre lub wszystkie choroby
- mężczyźni dziedziczą sprzężone z płcią choroby recesywne, są bardziej podatni
na wystąpienie syndromu kruchego X, a relatywny bark estrogenu uwrażliwia ich
na schorzenia serca (w USA z ich powodu umiera 233 na 100 tysięcy mężczyzn w
wieku 45-55 lat, podczas gdy śmiertelność kobiet wynosi 81/100 tysięcy).
- praca kobiet jest mniej niebezpieczna
- kobiety częściej korzystają z opieki zdrowotnej oraz mają lepsze nawyki
zdrowotne (biorÄ… witaminy, rzadziej pilÄ… i palÄ…)

Fizyczne zmiany w organizmie
Układ rozrodczy
Męskie klimakterium:
-przebiega Å‚agodnie
-zanik zdolności rozrodczych jest powolnych (bywa, że ojcami zostają
90-latkowie)
- od 40-ego roku życia spada produkcja żywotnych plemników
- od 60 lat maleje ilość płynu nasienia
- przyczyny: spadek poziomu testosteronu, co można zaobserwować w utracie
tkanki mięśniowej (i siły) oraz we wzroście przypadków impotencji (impotencja
minimalna i umiarkowana)
Menopauza:
- spadek hormonów (estrogenów odpowiedzialnych za uwolnienie jaja i
progesteronu odpowiedzialnego za złuszczenie się ściany macicy) powiązany z
ustaniem miesiÄ…czki
- o menopauzie mówimy, kiedy kobieta nie miesiączkuje przez 1 rok (ma to
miejsce w wieku ok. 50 lat; przedział wynosi od 40 do 60-ego roku życia)
- menopauza przedwczesna: ustanie krwawienia miesięcznego przed 40-tym rokiem
życia
- objawy: piersi są mniej jędrne, macica się kurczy, a pochwa skraca i
zmniejsza swą średnicę, ściany pochwy są cieńsze i mniej elastyczne oraz
produkują mniej śluzu
- inne objawy: klimakteryczne napady zaczerwienienia twarzy (nawet do 3 razy na
godzinę), z którymi łączy się uczucie ciepła w górnych partiach ciała, nagły
wzrost temperatury skóry (o 1 do 7 stopni), spadek temperatury wewnątrz ciała,
przyspieszenie akcji serca i pocenie siÄ™; wypieki
ma je ¾ kobiet przed i po
menopauzie, a spośród nich 85% przeżywa je przez ponad rok, a 1/3 przez 5 lat
- brak badań wskazujących związek pomiędzy menopauzą a pogłębieniem się
depresji czy innymi symptomami psychologicznymi
- histerektomia (menopauza chirurgiczna)

Terapia hormonalna

Plusy
Minusy
- zmniejsza o połowę ryzyko choroby wieńcowej,
- opóźnia utratę wapnia wynikającą z osteoporozy.
- ryzyko wystąpienia raka śluzówki macicy wzrasta od 3 do 10 razy,
- ryzyko wystąpienia raka piersi wzrasta o 40%, a raka jajników
o 15%.


Aktywność płciowa
- współczynnik aktywności seksualnej w latach wieku średniego maleje
- przyczyna: wymagania stawiane przez inne role są tak duże, że dorośli w tym
wieku nie znajdują czasu na współżycie
Kości
- osteoporoza: spadek masy kości, wskutek utraty w nich wapnia, co prowadzi do
ich porowatości i łamliwości
- utrata wapnia w kościach rozpoczyna się w wieku 30 lat
- u kobiet wiąże się to z obniżeniem poziomu estrogenu (menopauza)
- u kobiet poddających się kuracji hormonalnej stopień utraty wapnia wraca do
poziomu sprzed menopauzy
- ryzyko wystąpienia osteoporozy jest: najwyższe u białych; wyższe u kobiet niż
mężczyzn; wyższe u ludzi lekkich w stosunku do wzrostu; wyższe u kobiet z
usuniętym jajnikiem; większe, jeśli w rodzinie występowała już osteoporoza;
większe przy diecie pozbawionej wapnia, wypijaniu dużych ilości kawy i alkoholu
oraz braku ćwiczeń fizycznych (po 9-ciu miesiącach ćwiczeń zaobserwowano wzrost
zawartości minerałów w kościach o 5,2%, a jego spadek o 1,4% u kobiet
nietrenujÄ…cych)
Wzrok i słuch
- starczowzroczność (45-50 rok życia): soczewka ulega zgrubieniu (proces ten
zaczyna się już w dzieciństwie), a na jej powierzchni narastają kolejne powłoki
lekko zabarwionej materii, co ogranicza wrażliwość człowieka na barwy
krótkofalowe (niebieski, fioletowy); zgrubienie soczewki obniża też jej
elastyczność (zaburzona akomodacja), co prowadzi do utraty ostrości widzenia
przedmiotów będących blisko nas.
- starcze przytępienie słuchu (po 55 roku): zwyrodnienie nerwów słuchowych i
struktur ucha wewnętrznego, co ogranicza zdolność słyszenia wysokich i niskich
dźwięków.

Zmiany w kondycji zdrowotnej:
Choroby i niedyspozycje
- ludzie w wieku średnim wykazują wyższy współczynnik przewlekłych schorzeń i
niedyspozycji (choroby serca - u 11,9 dorosłych na 100 mieszkańców; wysokie
ciśnienie krwi
22,9/100; zapalenie stawów
25,4/100; cukrzyca
1,1/100)
- prawdopodobnie połowa dorosłych między 45-65 rokiem życia cierpi na jakąś
chorobÄ™ lub niedyspozycjÄ™
Przypadki zgonu
- główną przyczyną śmierci mężczyzn w wieku średnim (45-54 r. ż) są choroby
serca (174/100 tysięcy) i nowotwory (154/100 tysięcy)
- główną przyczyną śmierci kobiet w tym okresie są nowotwory (147/100 tysięcy).
- kobiety umierają z tych samych przyczyn co mężczyźni, ale zapadają na te
choroby później i żyją z nimi dłużej, ponieważ szybciej poddają się leczeniu
Choroba wieńcowa
- zmiany chorobowe w tętnicach (miażdżyca tętnic
zawężenie tętnic przez
włóknistą i zwapniałą tkankę; atak serca
zablokowanie tętnic wieńcowych; udar

zablokowanie dopływu krwi do mózgu)
- współczynnik zachorowalności w krajach uprzemysłowionych gwałtownie spadł w
przeciÄ…gu ostatnich lat
- ryzyko wystąpienia choroby wieńcowej ma charakter kumulacyjny: im więcej z
8-miu czynników ryzyka wystąpi, tym staje się ono większe.

Zachowanie typu A, a choroba wieńcowa:
- istnieje pewien związek między osobowością a zachorowalnością na chorobę
wieńcową
- zachowanie typu A charakteryzuje: konkurencyjne dążenie do sukcesu, poczucie
presji czasu, wrogiego nastawienia i agresji (Friedman, Rosenman)
- najbardziej spójny związek istniał pomiędzy wrogością a chorobą wieńcową,
lecz nastawienie na współzawodnictwo go osłabiało

Nowotwór
- niektórzy eksperci szacują, że aż 35% zgonów spowodowanych jest niewłaściwą
dietÄ…
Typowa dieta a współczynnik zachorowalności na raka w świecie:
- typowa dieta japońska zawiera tylko 15% tłuszczu, amerykańska
40%
- nowotwory (i choroba wieńcowa) występują w Japonii o wiele rzadziej
- korelacja między występowaniem raka odbytnicy a ilością spożywanego tłuszczy
wynosi 0,64
- korelacja dla raka piersi u kobiet wynosi 0,60; dla raka prostaty u mężczyzn

0,70; dla raka trzustki u mężczyzn
0,43 i 0,47 u kobiet
- korelacja pomiędzy krajowym spożyciem tłuszczów a chorobami serca jest równa
u mężczyzn 0,55, a u kobiet 0,35

Czynniki ryzyka
Choroby serca
Nowotwory
Palenie tytoniu
Główny czynnik ryzyka; im więcej palisz, tym większe prawdopodobieństwo
zachorowania.
Znaczny wzrost ryzyka wystąpienia raka płuc i raka trzustki.
Wysokie ciśnienie krwi
Ciśnienie skurczowe powyżej 140 i rozkurczowe powyżej 90 podnosi ryzyko.
Zależność nieznana.
Waga ciała
Wyższe ryzyko przy wadze przewyższającej normy o ponad 20%.
Nadwaga wiąże się z podwyższonym ryzykiem rozmaitych rodzajów nowotworów, lecz
ma ona mniejsze znaczenie niż w chorobach serca.
Cholesterol
Wyraźne ryzyko przy zawartości cholesterolu >200. Niekorzystny podwyższony
poziom lipoprotein o niskiej gęstości.
Zależność nieznana.
Brak aktywności ruchowej
Brak aktywności dwukrotnie zwiększa ryzyko.
Brak aktywności wiąże się w niektórych badaniach z wyższym ryzykiem wystąpienia
raka okrężnicy.
Dieta
Dieta bogata w tłuszcze zwiększa ryzyko, a bogata w błonnik, antytoksyny i
niskotłuszczowa obniża ryzyko.
Dieta wysokotłuszczowa (głównie bogata w tłuszcze nasycone) podwyższa ryzyko
raka, a dieta bogata w błonnik obniża je.
Alkohol
Umiarkowane spożycie, zwłaszcza wina, zmniejsza ryzyko.
ZwiÄ…zek nieznany.
Dziedziczność
Od 7 do 10 razy zwiększone ryzyko u osób, których krewni pierwszego stopnia
cierpią na chorobę wieńcową. Dwa razy zwiększone ryzyko u osób z odziedziczonym
wariantem apolipoproteinowego genu E (apoE 4).
Jakiś czynnik genetyczny w każdym przypadku nowotworu.

Zdrowie psychiczne
kryzys wieku średniego: fakt czy fałsz?
- 3% dorosłych pomiędzy 25 - 44 rokiem życia przyznało się do depresji;
przypadków takich w wieku 45
64 było 2%, a powyżej 65 lat
1,3% (mniej
kobiet niż mężczyzn).
- Levinson: aby popaść w kryzys, dorosły musi zostać skonfrontowany ze
świadomością własnej śmiertelności, uznaniem nowych fizycznych ograniczeń i
podwyższonego ryzyka zachorowania oraz ze zmianami ról społecznych, a następnie
przyznać, że przerasta to jego siły.
- Chiriboga: poważne problemy związane z wiekiem średnim dotykają tylko 2-5%
dorosłych w tym okresie.
- odmienny pogląd głosi Tamir: "wiek średni jest głęboko zakorzenionym
zwątpieniem we własne możliwości lub zagubieniem".
- badania podłużne nie przysparzają argumentów zwolennikom twierdzenia o
istnieniu kryzysu wieku średniego; potwierdzenie znajduje tylko jedna grupa

biali mężczyźni od 45 do 49 lat, z klasy średniej, o wyższym wykształceniu i z
dużym doświadczeniem (mają oni więcej problemów alkoholowych oraz zażywają
więcej leków nasennych i uspokajających).
- depresja u kobiet osiÄ…ga punkt szczytowy pod koniec 30 lub na poczÄ…tku 40 lat
(4,5% kobiet).

Funkcjonowanie poznawcze:
- lepsze lub bez zmian wyniki w zadaniach opartych na ukierunkowanym uczeniu
się (zasób słownictwa); mężczyźni między 52 a 57 rokiem życia wykazują wzrost
zakresu słownictwa w stosunku do czasu sprzed 6-10 lat.
- spadek efektywności odnotowuje się w wykonywaniu testu arytmetycznego na czas
lub zadań wymagających trójwymiarowej reprezentacji przestrzennej.
- niewielki pogorszenie się pamięci wzrokowej następuje od 46 do 51 lat, zaś po
69 roku życia następuje gwałtowne jej pogorszenie.
a) pamięć:
- gdy dorosły ma do czynienia ze znanym mu zagadnieniem, pamięć w wieku średnim
pozostaje stabilna lub zostaje ograniczona tylko w niewielkim stopniu. Gdy
pamięć musi być przywołana po pewnym czasie lub proces ten jest zakłócony,
zaobserwujemy spadek zdolności pamięciowych. Dotyczy to zarówno pamięci
pierwotnej (krótkotrwałej), jak i pamięci długotrwałej, ale dopiero od 60-ego
roku życia.
- Eksperyment Westa i Crooka (1990): przy wzroście długości numeru do 10 cyfr
zaobserwujemy spadek zdolności zapamiętywania.
- zaobserwować można też ograniczenie dbałości o szczegóły na rzecz
zapamiętywania tematów i znaczeń -> "utrata z korzyścią dla rozwoju"
(Labouvie-Vief) lub "strata z zadośćuczynieniem".
b) wykorzystanie zdolności intelektualnych: działanie twórcze w wieku średnim
- dorośli w wieku średnim utrzymują wysoki poziom zdolności pracy twórczej i
umiejętności rozwiązywania problemów.
- badanie Streuferta (1990): młodzi ludzie od tych, wieku średnim różnili się
jedynie w trzech z 16 aspektów (młodsze grupy podejmowały więcej decyzji i
działań, prosiły o więcej informacji oraz proponowały więcej różnych sposobów
działania) podczas zarządzania hipotetycznym, rozwijającym się państwem
Shamba.
- Simonton (1991): przeanalizował twórczość życiową naukowców XIX i poprzednich
stuleci, a następnie określił wiek, w którym opublikowali oni swoją pierwszą
znaczÄ…cÄ… pracÄ™, najlepszÄ… pracÄ™ i ostatniÄ… pracÄ™. Åšrednia wieku publikacji
najlepszej pracy przypadała na ok. 40 rok życia.
- szczytowa produktywność przypada na wiek 40 lat.

Różnice indywidualne
- pacjenci, którzy mieli problemy sercowo-naczyniowe wykazywali szybsze i
rozleglejsze pogorszenie się zdolności intelektualnych niż ci, którzy takich
chorób nie przechodzili.
a) ćwiczenia fizyczne a zdrowie
- badanie Lee: im większą aktywność wykazywał mężczyzna w wieku 30, 40 i 50
lat, tym mniejsze było ryzyko śmierci w ciągu następnego ćwierćwiecza.
- u zdrowych fizycznie dorosłych w wieku średnim i starszych ci, którzy są
bardziej aktywni osiągają wyższe wyniki testów badających rozumowanie, czas
reakcji i pamięć krótkotrwałą.
b) różnice w kondycji zdrowotnej wynikające z pochodzenia społecznego i
etnicznego
- rodzaj pracy i poziom wykształcenia w wieku średnim pozwala przewidzieć stan
zdrowia jednostki
- 40% czarnych, 28-30% Latynosów i 20% białych opisuje swoją kondycję zdrowotną
jako słabą lub przeciętną.
- Latynosi rzadziej niż biali mężczyźni zapadają na choroby serca i na raka.
- czarni mężczyźni częściej niż biali umierają na choroby serca.
- czarni częściej zapadają też nad nadciśnienie i raka. Podwyższone ciśnienie
jest częstsze u czarnych kobiet niż mężczyzn.