Marta Woźniak Dyfuzja wątków staroegipskich i chrześcijańskich w wierzeniach i obrzędach Koptów

Marta Woźniak

Dyfuzja wątków staroegipskich i chrześcijańskich

w wierzeniach i obrzędach Koptów

Religia staroegipska, oddawanie czci bóstwom, pobożność Egipcjan

oraz ich rozeznanie w podstawowych dogmatach starej wiary, wydatnie przygotowały grunt

dla przyjęcia nauki Chrystusa w Egipcie

. Nauka chrześcijańska niosła bowiem system

wierzeń nieodbiegający daleko od wyobrażeń religijnych starożytnych Egipcjan, a przez

to przystępny dla tamtejszej ludności

, której gros stanowili Koptowie (słowo „Kopt” jest

synonimem „Egipcjanina”, współcześni Koptowie zaś są potomkami rdzennych mieszkańców

Egiptu).

Według tradycji już w I w. n.e. do Egiptu dotarł z Ewangelią św. Marek Apostoł,

a pod koniec II wieku n.e. prawie cały kraj przyjął chrześcijaństwo. Powstał wówczas Kościół

koptyjski, który przez wiele stuleci rozwijał się w pewnej izolacji od reszty chrześcijaństwa

ze względu na dominację przybyłego w VII w. islamu. Obecnie Kościół koptyjski liczy około

11-13 mln wiernych i mimo prześladowań pozostaje niezwykle żywotny

. Wierzenia

dzisiejszych Koptów niewiele odbiegają od tych, jakie istniały na terenie Egiptu w okresie

wczesnochrześcijańskim

. Celem niniejszego referatu jest analiza najważniejszych paraleli

pomiędzy wierzeniami staroegipskimi a chrześcijaństwem koptyjskim.

W warstwie dogmatycznej chrześcijaństwa na plan pierwszy wysuwa się koncepcja

(bądź też tajemnica) Trójcy Świętej, będąca odstępstwem od surowego monoteizmu Żydów.

Dla Egipcjan koncepcja owa nie była niczym nowym – zdawała się być powtórzeniem ich

własnych, czczonych praktycznie w każdym mieście, triad. Najbardziej znana była triada

składająca się z Ozyrysa, Izydy i Horusa. Zmartwychwstanie Ozyrysa przypominało

zmartwychwstanie Chrystusa. Izyda z Horusem zdawali się być prototypami Maryi

z Dzieciątkiem, zwłaszcza motyw Izydy karmiącej Horusa zainspirował wiele

wczesnokoptyjskich przedstawień Madonny karmiącej

. Koncepcja triady przewijała się poza

sztukami przedstawiającymi w hymnach i pieśniach, które w III i IV w. św. Menas przerobił

w taki sposób, iż dawne bóstwa zmienił na osoby Trójcy Świętej, adaptując tym samym

dawne formy do nowych zadań

Także pojęcie jedynobóstwa nie było Egipcjanom obce – za czasów faraona

1 S.A. Atiya, Historia Kościołów Wschodnich, Warszawa 1978, s. 16.
2 I. E. Smolińska, „Kościół koptyjski”, Wiedza i życie 11/2000.
3 http://www.kuria.gliwice.pl/czytelnia/jezuszyje/index.php?numer=13&art=21 18.04.2006.
4

http://www2.tygodnik.com.pl/tp/2808/wiara04.php

18.04.2006.

5 S.A. Atiya, dz, cyt., s. 17.
6 Tamże, s. 18.

Marta Woźniak

Amenhotepa IV z XVIII dynastii (1383-1363 p.n.e.) przeżyli on ogromny przewrót

umysłowy. Faraon ten przyjął imię Echnatona i rozpoczął gruntowną reformę państwa

oraz religii – ustanawiając kult jednego boga-słońca – Atona. Po śmierci Echnatona wrócono

co prawda do dawnego porządku i wielobóstwa

, niemniej było to wydarzenie, które

stanowiło pewien krok w myśli religijnej i przecierało szlak chrześcijaństwu.

Historia zwiastowania i poczęcia z Ducha Świętego również nie była nowa

dla umysłowości Egipcjan, którzy znali opowieść o dziewiczej Hathor (w którą Ptah, bóg

stworzenia, tchnął swego ducha tak, że porodziła Apisa) albo legendę o cudownym poczęciu

boga Amona czy urodzonego z dziewicy faraona Horemheba

. Koncepcja dziecka-boga

powstała już około 3000 roku p.n.e. W pochodzącej z 550 r. p.n.e. „Opowieści Satmiego”

przeczytać można, że „Cień boga pojawił się przed Mahitusket i oznajmił jej: „Będziesz miała

syna, którego będą zwać Si-Osiris”, przy czym „Mahitusket” znaczy „Łaski pełna”, a Si-

Osiris znaczy „syn boga”, czyli syn Ozyrysa. Dwunastoletni syn Mahitusket rozprawiał

z mędrcami w świątyni jak równy z równymi – zupełnie jak Jezus w Ewangelii. Obraz

na grobie egipskim w Paheri (1500 lat p.n.e.) przedstawia zamienienie wody w wino

przez faraona – taki sam cud, jakiego Chrystus dokonał w Kanie Galilejskiej. Co więcej

modlitwa „Ojcze nasz” do złudzenia przypomina „Modlitwę ślepca” – tekst egipski zapisany

około 1000 p. n. e. (który zawiera też sformułowania powtórzone później w Jezusowych

„błogosławieństwach”). Wreszcie Ozyrys, umierający co roku bóg zboża, pozwalał

Egipcjanom żywić się swoim ciałem (chlebem), a swojej żonie Izydzie dał do picia z kielicha

własną krew, by pamiętała o nim po jego śmierci (stąd w „Tekstach z piramid” zwany jest on

„panem wina”)

. Tak więc boska i ludzka natura Ozyrysa miała odpowiednik w boskości

i człowieczeństwie Chrystusa, wszystkich faraonów zaś uważano za ubóstwionych ludzi

Jednakże najważniejsze były podobieństwa dotyczące życia po śmierci, którego

koncepcja ożywiała całą cywilizację egipską. Starożytny Egipcjanin wierzył w fizyczne

zmartwychwstanie i powrót duszy (Ka) do ciała

. Dlatego tak istotne było zachowanie ciała,

co umożliwiała rozwinięta sztuka balsamowania zwłok. Ważne było, aby dusza mogła łatwo

zidentyfikować ciało, a w razie jego zaginięcia lub uszkodzenia, chociaż jego wyobrażenie

w celu zamieszkania w nim

. Co ciekawe istniał rytuał „zmartwychwstania” zmarłego

7 http://www-users.mat.uni.torun.pl/~jono/ehistoria.htm 25.02.2006
8 S.A. Atiya, dz. cyt., s. 17.
9

http://www.historia.terramail.pl/prasa/la_vanguardia_-_faraon_zwany_jezusem.pdf

18.04.2006.

10 O rolach i postrzeganiu faraona por.

http://nefertiti.iwebland.com/administration/pharaoh.htm

18.04.2006.

11 O staroegipskich wierzeniach na temat duszy por.

http://www.thekeep.org/~kunoichi/kunoichi/themestream/egypt_soul.html

18.04.2006.

12 S.A. Atiya, tamże.

Marta Woźniak

faraona, który „wstępował do nieba” – w obrzędzie tym uczestniczyły kobiety

Chrześcijański krzyż przypominał staroegipski anch – krzyż z zaokrąglonym górnym

ramieniem, symbolizujący życie, siły witalne, zapłodnienie ziemi przez niebo. Trzymany

przez bogów i faraonów był kluczem do królestwa umarłych

. Egipscy chrześcijanie

zaakceptowali go i przedstawiali w sztuce na długo przed tym, nim krzyż stał się prawdziwym

symbolem nowej religii, co stało się za czasów Konstantyna Wielkiego. W starożytnym

Egipcie znano przepowiednię głoszącą odejście kultów egipskich wraz z dniem wywyższenia

symbolu życia

Często spotykanym w egipskiej religii ludowej procesem było zlewanie się w jedno

bóstwa z czasów faraonów z chrześcijańskim świętym lub męczennikiem – historycznym

lub fikcyjnym. Święci i męczennicy, związani z konkretnym miejscem, tak jak wcześniej

lokalne bóstwa Egiptu, odgrywali niezwykle ważną rolę w chrystianizacji pomagając danej

wspólnocie identyfikować się z wyznawaną religią. Szczególne nasilenie takiego zjawiska

wystąpiło w V i VI w. W tym okresie mit o walce Ozyrysa z Setem, bogiem zła, przerodził się

w ikonografii koptyjskiej w walkę św. Jerzego ze smokiem

. Według innej teorii wizerunek

św. Jerzego wzorowany był na Horusie przyszpilającym włócznią krokodyla.

Ta archetypiczna scena dała początek licznym przedstawieniom innych popularnych pośród

Koptów świętych wojowników, jak św. Merkuriusz, św. Teodor czy św. Menas.

Co interesujące proces transformacji nie zatrzymał się na obdarzeniu chrześcijańskich

świętych atrybutami dawnych bóstw – trwał on nadal po przybyciu islamu do Egiptu

i sprawiał, że cechy tych poprzednich przejmowali z kolei muzułmańscy szajchowie

Przez wieki pogańskie tradycje przeplatały się z chrześcijańskimi i to mimo prób

wyplenienia tych pierwszych

. Wspomniany wcześniej mit o Ozyrysie, Izydzie i Horusie,

miał wieloraki wpływ na chrześcijan w Egipcie. Po pierwsze ukazywał idealny model

rodziny. Po drugie wskazywał na wczesne formy oddawania czci szczątkom-relikwiom

W końcu oddanie Izydy, która wychowała swego syna w ukryciu podczas wędrówki wzdłuż

Delty, zapowiadało historię Maryi szukającej schronienia dla Jezusa

http://www.historia.terramail.pl/prasa/la_vanguardia_-_faraon_zwany_jezusem.pdf

18.04.2006.

14 http://www.okiem.pl/bog/krzyz.htm 25.02.2006.
15 I. E. Smolińska, dz. cyt.
16 S.A. Atiya, dz. cyt., s. 18.
17 O. F. A. Meinardus, Two Thousand Years of Coptic Christianity, Cairo, New York 2004, s. 95.
18 J. Kamil, Christianity in the Land of the Pharaohs. The Coptic Orthodox Church, Cairo 2005, s. 14.
19 Od czasów starożytnych Koptowie wierzyli w cudowne moce relikwii świętych i męczenników. Annały
koptyjskie pełne są historii o uzdrowieniach dokonanych za ich pośrednictwem. Najcenniejszymi relikwiami
są relikwie św. Marka. Pełny spis relikwii będących w posiadaniu Kościoła koptyjskiego w IX w. znajduje się
w biografii Cyryla II, 67 patriarchy. Relikwie, które przetrwały lata zawieruchy obecnie można znaleźć
w koptyjskich świątyniach w Kairze i klasztorach Wadi al-Natrun. Za: O. F. A. Meinardus, dz. cyt, s. 104.
20 J. Kamil, dz. cyt., s. 15.

Marta Woźniak

Egipskie teksty pełne były opisów miłości Izydy do jej męża Ozyrysa oraz syna

Horusa. W okresie Średniego Państwa (2040-1781 p.n.e.) kult Ozyrysa w pełni zawładnął

wyobraźnią mas. Lokalni kapłani chcąc podnieść prestiż świątyń, w których służyli,

twierdzili, że przechowują w nich części ciała Ozyrysa, odcięte przez jego podstępnego brata

Seta. Według jednej wersji mitu głowa Ozyrysa miała znajdować się w Abydos (Abdu),

według innej pochowano tam całe ciało. Miasto stało się przez to głównym ośrodkiem

pielgrzymkowym, gdzie corocznie odtwarzano walkę Ozyrysa z Setem, opłakiwano śmierć

dobrego boga i świętowano jego odrodzenie

Izyda nie odgrywała w tych obrzędach ważnej roli aż do czasów Nowego Państwa

(1567-1080 p.n.e.). Jej „kariera” jako oddzielnej bogini przypominała stopniowe

uniezależnianie się innych żeńskich bóstw, takich jak chociażby Mut, matki Honsu.

Utożsamiona z Hathor – krowią boginią miłości i urodzaju oraz Nut – boginią nieba, Izyda

stała się niezwykle popularna pośród wiernych. Opowiadano niezwykłe historie o jej

magicznych mocach, dzięki którym wskrzesiła Ozyrysa, uratowała Horusa przed śmiercią po

ukąszeniu przez jadowitego węża; jedna jej łza uroniona z powodu zabójstwa męża miała

powodować doroczny wylew Nilu. W końcu utożsamiona z grecką Demeter znana była jako

„bogini o tysiącu imion”, a jako Izys-Fortuna podbiła rzymski świat. W pierwszym stuleciu

jej kult powszechny był w Rzymie, gdzie także przecierał szlak późniejszemu kultowi

maryjnemu. Ponieważ zakaz oddawania czci pogańskim bogom został wprowadzony dopiero

w IV w., masy wiernych nigdy być może nie oddzieliły oddania Izydzie od oddania Maryi

Świadczy o tym chociażby tytuł „Królowej Niebios” nadany tej ostatniej – dawne określenie

Izydy

Status Egiptu w dziejach chrześcijaństwa był od początku wyjątkowy ze względu

na schronienie, jakie dał on Świętej Rodzinie po jej ucieczce z Judei przed prześladowaniem

Heroda. W Ewangelii św. Mateusza przeczytać można takie słowa: „…Oto Anioł Pański

ukazał się Józefowi we śnie i rzekł: Wstań, weź Dziecię i Jego Matkę i uchodź do Egiptu;

pozostań tam, aż ci powiem; bo Herod będzie szukał Dziecięcia, aby Je zgładzić”. On wstał,

wziął w nocy Dziecię i Jego Matkę i udał się do Egiptu; tam pozostał aż do śmierci Heroda.

Tak miało się spełnić słowo, które Pan powiedział przez proroka: Z Egiptu wezwałem Syna

mego”. (Mt 2, 13-15)

21 Tamże, s. 17.
22 Tamże, s. 18. Por. także

http://pl.wikipedia.org/wiki/Izyda 18.04.2006

oraz S. Sharpe, Egyptian Mythology

and Egyptian Christianity, London 1863, s.5-6.
23 O kulcie maryjnym i związkach pomiędzy Izyda a Maryją por.

http://www.magazyn.ekumenizm.pl/article.php?story=20040901202643398&mode=print

18.05.2006.

24Biblia Tysiąclecia, pod red. A. Jankowskiego, Poznań-Warszawa 1971.

Marta Woźniak

Tradycja ucieczki Świętej Rodziny do Egiptu jest silnie zakorzeniona w świadomości

zarówno chrześcijan jak i muzułmanów. Ponieważ nie istnieje żadne pisemne potwierdzenie

tego faktu poza opisem biblijnym, wiele miejscowości rości sobie prawo do „goszczenia”

Świętej Rodziny. Profesor Stephen Davis, znawca Nowego Testamentu i historii wczesnego

chrześcijaństwa, w swoim opracowaniu „Be Thou There: The Holy Family’s Journey

in Egypt” podkreśla, iż nie ma jednej ustalonej listy miejsc, w których zatrzymywała się

Święta Rodzina, gdyż wielokrotne poszczególni autorzy „poprawiali” istniejące listy przez

dodawanie nowych miejsc. Koptyjski Synaxarion, spis świętych, męczenników i bohaterów,

wymienia 22 takie miejsca

Na ogół chrześcijańskie i muzułmańskie źródła zgadzają się, że Maryja została

życzliwie przyjęta przez mieszkańców Belbeis. W mieście miało się znajdować tzw. Drzewo

Maryi, które próbowali ściąć na opał żołnierze Napoleona (drzewo zaczęło wtedy krwawić,

co wprawiło żołnierzy w osłupienie). W innym mieście – Matarijja (Heliopolis) – rośnie

sykomora również nazywana Drzewem Dziewicy. Posadzono ją w miejscu, gdzie rosło kiedyś

drzewo tego samego gatunku – świętego w czasach faraonów ze względu na powiązania

z boginią drzewa zlewającą łaski na zmarłych. Sykomora z Matarijji była otaczana szczególną

czcią – jej pień miał się sam rozszczepić i ukryć Świętą Rodzinę przed poszukującymi

ją żołnierzami. Z czasem pielgrzymi ogołocili drzewo niemal zupełnie z liści i kory, wierząc

w ich uzdrowicielską moc. W XV w. mnich dominikański Feli Fabri wspominał, iż sykomorę

otaczał płotek i na raz podchodzić mogło do niej tylko czterech pielgrzymów. Na gałęziach

paliły się dwie lampy

Każdego roku blisko trzy i pół miliona pielgrzymów przewija się przez wieś Durunka,

10 kilometrów na południowy-zachód od Asjutu, z czego połowa przybywa na same obchody

ku czci Najświętszej Maryi Panny między 7 a 22 sierpnia, zwieńczone wielką procesją

(daurą). Długo przed świtem pielgrzymi wyruszają w trzygodzinny marsz ku stóp góry, gdzie

jak wierzą, odpoczywali w jaskini Maryja, Józef i mały Jezus. Podczas marszu śpiewają

hymny i klaszczą w dłonie. Biskup niesie krzyż procesyjny; towarzyszą mu ubrani na czarno

księża i diakoni w bieli dźwigający wielką ikonę Madonny z Dzieciątkiem. Biskup błogosławi

tłum i skrapia go woda święconą. Na koniec wypuszczane są cztery białe gołębie, które

symbolizują Maryję. Mają ponieść radosną nowinę na cztery krańce świata

. Opisane

obrzędy do złudzenia przypominają te z staroegipskich reliefów.

25 J. Kamil, dz. cyt., s. 19. Dokładny opis ucieczki Świętej Rodziny do Egiptu zob.

http://www.touregypt.net/holyfamily1.htm

18.04.2006.

26 Tamże, s. 22.
27 J. Kamil, dz. cyt., s. 13.

Marta Woźniak

W odróżnieniu od oficjalnego kultu, ludowe wierzenia i praktyki Koptów przenikają

głęboko ich życie osobiste i społeczne. Korzenie tych wierzeń i praktyk tkwią w faraońskim

Egipcie i jako takie znacznie różnią się od tych, które wypływają z dogmatycznego

i katechetycznego nauczania Kościoła koptyjskiego. Niemniej jednak można zaobserwować

wzajemne interakcje obu tych sfer religijnego doświadczenia. Konieczność istnienia

ludowych praktyk tłumaczy fakt niemożności rozumowego objęcia abstrakcyjnych prawd

objawionych przez szerokie masy koptyjskiego społeczeństwa, które siłą rzeczy podąża

za starszymi formami kultu wypracowanymi przez ich schrystianizowanych faraońskich

przodków

Na długo zanim rozwinęła się medycyna naukowa ludzie leczeni byli sposobami, które

raczej wpływały na ich umysły niż ciała. Religia jako pierwsza zainteresowała się problemem

bólu i choroby. Istniejące w Kościele koptyjskim różne metody uzdrawiania wywodziły się

zarówno ze staroegipskich oraz judeo-chrześcijańskich tradycji, a ponieważ te dwie były

nieraz głęboko spleciono, trudno odróżnić, który konkretny sposób leczenia pochodził

z faraońskich papirusów, a który z kart Biblii czy pism Ojców Kościoła

Od niepamiętnych czasów ludzie wierzyli, iż pustynia egipska jest siedliskiem

dżinnów

i ifrytów

, złych duchów, które mogły sprowadzać psychiczne i fizyczne

dolegliwości a nawet ciężkie choroby

. Starożytni Egipcjanie zanosili modły o uzdrowienie

do wielu różnych bogów, nigdy nie czcili jednego boga medycyny (inaczej niż Grecy, którzy

mieli Eskulapa). Dopiero w VIII w. p.n.e. uczony Imhotep, lekarz i architekt pozostający

na usługach króla Dżesera

, został przez masy uznany za półboga, a w czasie ery

hellenistycznej utożsamiony z Eskulapem. Wierzono, że przybywa do cierpiących i uzdrawia

ich, gdy śpią

Kościół koptyjski przypisując Jezusowi i Jego apostołom uzdrowicielską moc uważa

się za jej depozytariusza. Ważne jest tu jednak rozróżnienie na oficjalną (sakramentalną) moc

Kościoła koptyjskiego a jej wersję „ludową”. Oficjalna zostaje ustanowiona w Liście

św. Jakuba

Spotkało kogoś z was nieszczęście? Niech się modli! Jest ktoś radośnie usposobiony?

Niech śpiewa hymny! Choruje ktoś wśród was? Niech sprowadzi kapłanów Kościoła, by się

28 O. F. A. Meinardus, dz. cyt., s. 95.
29 Tamże, s. 99.
30 Zob. M.M. Dziekan, Symbolika arabsko-muzułmańska. Mały słownik, Warszawa 1997, s. 112.
31 Zob. J. Danecki, Kultura islamu. Słownik, Warszawa 1997, s. 93.
32 O magii staroegipskiej zob. E. A. Wallis Budge, Egyptian Magic, London 1901.
33 http://www.republika.pl/joandaniel/nauka.htm 4.04.2006.
34 O. F. A. Meinardus, dz. cyt., s. 100.
35 Por. http://www.wolnosc.dekalog.pl/naklrak.html 4.04.2006

Marta Woźniak

modlili nad nim i namaścili go olejem w imię Pana. A modlitwa pełna wiary będzie

dla chorego ratunkiem i Pan go podźwignie, a jeśliby popełnił grzechy, będą mu

odpuszczone. (Jk 5,13-15)

Namaszczenie chorych

Kościół koptyjski korzysta też z metod, jakie stosował sam Chrystus oraz pierwsze

wspólnoty, a które zostały w toku dziejów zapomniane lub odrzucone przez wiele innych

kościołów chrześcijańskich. Najważniejszą oficjalną metodą jest sakrament namaszczenia

chorych, zalecany przez apostoła Jakuba. Uczniowie Jezusa używali w celu namaszczenia

oleju, o czym donosi św. Marek:

Wyrzucali też wiele złych duchów oraz wielu chorych namaszczali olejem

i uzdrawiali. (Mk 6,13)

Chrystus prawdopodobnie aprobował więc tę metodę, która obok modlitwy

i nakładania rąk należała do głównych prerogatyw wczesnego Kościoła. W Kościele

koptyjskim olej święty od zawsze używany był do celów leczniczych. Jednym ze świętych

olejów jest olej krzyżma, który powstaje na bazie skomplikowanej, starej receptury. Przy jego

produkcji wykorzystuje się każdorazowo odrobinę oryginalnego oleju użytego

przez Apostołów do namaszczenia ciała Jezusa przed złożeniem do grobu. Według tradycji

olej uznawany za autentyczny został przywieziony do Egiptu przez św. Marka, zaś pomysł

rozcieńczania go nowym olejem narodził się za pontyfikatu św. Atanazego, kiedy to Kościół

koptyjski utracił prawie cały pierwotny zapas krzyżma

Obecnie sakrament namaszczenia chorych obejmuje wszystkich cierpiących a także

zgromadzanie wiernych raz do roku – w piątek poprzedzający sobotę Łazarza

po nabożeństwie porannego ofiarowania kadzidła. Wszyscy wierni są z tej okazji

namaszczani olejem na czołach, gardłach i obu nadgarstkach

Abu Tarbu

Zupełnie oryginalnym obrzędem koptyjskim jest nabożeństwo Abu Tarbu

, które

odprawia się dla ludzi pogryzionych przez wściekłe psy. Należy je rozumieć jako środek

zapobiegawczy przeciw rozwinięciu się u poszkodowanego hydrofobii. Po przeczytaniu

konkretnych fragmentów ze Starego i Nowego Testamentu oraz zaniesieniu odpowiednich

próśb, kapłan odczytuje żywot Abu Tarbu (Therapon), któremu towarzyszy recytacja

psalmów. Później kapłan gromadzi siedmioro dzieci, które biorą się za ręce i siedem razy

36 http://www.voxdomini.com.pl/valt/p-ew/02-mk-06.htm 4.04.2006.
37 http://

www.livres-religieux.com/L/Liturgie/Liturgie.html

1.05.2006.

38 O. F. A. Meinardus, dz. cyt., s. 101.
39 Por. http://suscopts.org/stmaryhouston/ss/cs_unction_of_the_sick.html oraz
http://www.coptic.org/music/cophymn.html 4.04.2006.

Marta Woźniak

zataczają koło mówiąc modlitwy. Jedno z dzieci prosi Abu Tarbu o uzdrowicielską moc Boga

i Abu Tarbu. Kapłan bierze przaśny chleb i daje temu dziecku do ust, po chwili wyjmuje

chleb i umieszcza go na łonie pogryzionej osoby. Procedura powtarza się kolejne sześć razy –

z każdym z wybranych dzieci. W końcu chory otrzymuje kawałek chleba do zjedzenia

wraz z winem i wodą do popicia a kapłan go namaszcza

Opętania i egzorcyzmy

Podczas ceremonii związanych z koptyjskim mulidem

szczególnie licznie

przybywają (lub są przyprowadzani) ludzie opętani. W historii Kościoła koptyjskiego

znanych jest tak wielu patriarchów, biskupów oraz księży, którzy wypędzali demony,

że niemożliwością byłoby tutaj przytoczenie pełnej listy koptyjskich egzorcystów. Chyba

najbardziej znanym był jednak Chail I (743-767), który wypędził demona z córki zarządcy

Egiptu. Innym bardzo sławnym egzorcystą w czasach już nowożytnych był z kolei Jan, biskup

Minufiji (1809-1852), żyjący za czasów patriarchy Piotra VII i Muhammada Alego.

Zachowała się historia o tym, jak córka Muhammada Alego, Zuhra, została opętana przez

diabła. Medycy byli bezsilni, dopiero Piotr VII nakazał Janowi z Minufiji wygnać diabła, co

ten faktycznie uczynił. Diabeł wyszedł w postaci kropli krwi z dużego palca u nogi opętanej,

a Muhammad Ali chciał koniecznie wynagrodzić biskupa. Ten poprosił o nieograniczone

prawo do wznoszenia kościołów oraz równe traktowanie Koptów, co też Muhammad Ali mu

obiecał

Egzorcyzmy wykonywane są podczas koptyjskich mulidów przypominają te opisane

w Nowym Testamencie (Mk 1,23-28; 5,1-5; 9,17-27). Sam Chrystus przedstawiony jest jako

wielki egzorcysta, a tym samym czynności związane z wypędzaniem demonów stają się

sankcjonowanymi społecznie. Egzorcysta używa takich metod, które najbardziej przemawiają

do ludzi jego epoki, lecząc ich także z zupełnie fizycznych dolegliwości m.in. z głuchoty,

ślepoty, epilepsji czy innych chorób zwykle przypisywanych działaniu demonów. Trudno

powiedzieć, jak wiele z opętań opisanych w Nowym Testamencie oraz tych, które pojawiają

się podczas koptyjskich mulidów, jest natury czysto psychicznej

Koptowie wierzą, że demony nawiedzając człowieka odbierają mu część świadomości

i podświadomości, choć nie niszczy to rozumu opętanej osoby tylko zawiesza niejako jego

40 O. F. A. Meinardus, dz. cyt., s. 101.
41 Koptyjski mulid to święto na cześć świętego, najczęściej upamiętniające datę jego śmierci, która jednocześnie
była narodzinami do życia w Królestwie Niebieskim. Więcej na temat mulidów zob.

http://italiancatholic.blogspot.com/2006/01/what-is-coptic-mulid.html

oraz

http://www.cairolive.com/newcairolive/zaieem/mulids.html

18.04.2006.

42 S.A. Atiya, dz. cyt., s. 69.
43 O. F. A. Meinardus, dz. cyt., s. 102.

Marta Woźniak

funkcje. Za prototyp służy tu postać mężczyzny z Kafarnaum opętanego przez ducha

nieczystego (Mk 1,23-28). Demony zwykle nie chcą opuścić ciała opętanej osoby, potęgują

natomiast stan jej psychicznego rozbicia wewnętrznego, które często przeradza się w głęboki

rozstrój emocjonalny. Czasem towarzyszą tym objawom konwulsyjne ruchy

Jednym ze sposobów używanych przez koptyjskich kapłanów przy wypędzaniu złych

duchów jest sugestia. Jest on skuteczna, gdy pacjent jest neurotyczny i nerwowy,

co najczęściej pociąga za sobą jego większą podatność na wpływ innych osób. Konieczne jest

nawiązanie porozumienia między egzorcystą a osobą egzorcyzmowaną. Metoda ta leczy

przede wszystkim objawy, nie przyczyny i z tego względu spotyka się z negacją wielu

psychoterapeutów

. Ważnym elementem tej metody jest próba poznania imienia demona.

W historii o opętaniu Gerazańczyka, Jezus najpierw próbuje metody sugestii:

Powiedział mu bowiem: „Wyjdź, duchu nieczysty, z tego człowieka”. (Mk 5,8)

Gdy ona nie skutkuje, pyta demona:

„Jak ci na imię?”. Odpowiedział Mu: „Na imię mi legion, bo nas jest wielu”. (Mk 5,9)

Ta metoda jest o wiele potężniejsza. W starożytnym Egipcie, zresztą na całym

Wschodzie, wierzono, że zdradzenie komuś swego imienia wiąże się z oddaniem mu mocy

nad sobą. W Księdze Rodzaju Jakub próbuje poznać imię anioła, z którym walczy –

nadaremno. Anioł zna jego imię i ma nad nim władzę, lecz Jakub nie ma żadnej władzy

nad aniołem. Stosując podobne rozumowanie, księża koptyjscy pytają demonów o ich imiona,

licząc na ich ujawnienie a tym samym przejęcie kontroli nad złymi duchami

Koptowie wierzą, że duchy posiadają materialną naturę, dlatego też opuszczają ciało

opętanego przez jakiś otwór – najczęściej oczy, co według powszechnego przekonania może

skutkować ślepotą. Żeby zapobiec utracie wzroku, kapłani nakłuwają duży palec u stopy

opętanego – część ciała najbardziej oddaloną od oczu. Wypływającą krew wyciera się białym

kawałkiem materiału a jego zakrwawioną część odcina się i zachowuje jako przedmiot

niosący błogosławieństwo

Nakładanie rąk

Nakładanie rąk jest bardzo rozpowszechnioną praktyką w Kościele koptyjskim. Ręce

nakładał sam Jezus, a potem Ananiasz w przypadku Saula (Dz 9,17), czy Paweł w przypadku

Publiusza (Dz 28,8). Ręce nakłada się nie tylko na chorych, ale jako część obrzędów chrztu,

namaszczenia chorych i innych. Sam akt nakładania rąk nie jest magiczny, ma raczej

44 Tamże.
45 O. F. A. Meinardus, dz. cyt., s. 103. O problemie opętania z punktu widzenia religii oraz medycyny por. G.
Amorth, Egzorcyści i psychiatrzy, Częstochowa 1999.
46 Tamże. O znaczeniu imion w starożytnym Egipcie zob. Rozdział V w: E. A. Wallis Budge, dz. cyt.
47 O. F. A. Meinardus, dz. cyt. 103.

Marta Woźniak

znaczenie symboliczne; jest skuteczny szczególnie wówczas, gdy choroba wypływa

z przekonaniu o zerwaniu unii z Bogiem – pomaga unaocznić choremu nawiązany na nowo

kontakt ze swoim Stwórcą

Amulety i relikwie

Używanie amuletów jest szeroko rozpowszechnione wśród Koptów. Najczęściej mają

one chronić przed złym okiem, odpowiedzialnym za powodowanie wielu chorób. Amuletu

używa się w celu odepchnięcia uroku lub złagodzenia jego skutków. Najbardziej

rozpowszechnione wśród Koptów są krzyże anch łączące starożytną symbolikę życia

i witalności oraz chrześcijańskiego zbawienia. Szczególnym szacunkiem cieszą się amulety

poświęcone w Jerozolimie

. Niektórzy Koptowie wierzą w uzdrawiającą moc Pisma świętego

– w celu wyleczenia chorego przykładają Biblię do jego czoła i oczekują uzdrowienia. Jeśli

pacjent łatwo poddaje się sugestii, czasem objawy choroby faktycznie ustępują

Jak widać z powyższego wywodu w Kościele koptyjskim niezwykle silny jest nurt

religii ludowej, w której często obok czysto chrześcijańskich wątków pobrzmiewają echa

dawniejszych, staroegipskich wierzeń. Bez ich znajomości, bez znajomości procesów, które

doprowadziły do wypełnienia starożytnych form nową treścią, niemożliwe jest dogłębne

zrozumienie ani Kościoła koptyjskiego ani też współczesnego chrześcijaństwa, które w istocie

temu pierwszemu zawdzięcza więcej niż mu się wydaje.

Bilografia:

1. Amorth G., Egzorcyści i psychiatrzy, Częstochowa 1999.

2. Atiya S.A., Historia Kościołów Wschodnich, Warszawa 1978.

3. Biblia Tysiąclecia, pod red. A. Jankowskiego, Poznań-Warszawa 1971.

4. Danecki J., Kultura islamu. Słownik, Warszawa 1997.

5. Dziekan M.M., Symbolika arabsko-muzułmańska. Mały słownik, Warszawa 1997.

6. Gabra G., Lyster W., Be Thou There. The Holy Family's Journey in Egypt, Cairo 2001.

7. Kamil J., Christianity in the Land of the Pharaohs. The Coptic Orthodox Church,

Cairo 2005.

48 O nakładaniu rąk zob.

http://www.wolnosc.dekalog.pl/naklrak.html

18.04.2006.

49 O magicznych kamieniach i amuletach w starożytnym Egipcie zob. Rozdział II w: E. A. Wallis Budge, dz.
cyt.
50 O. F. A. Meinardus, dz. cyt., s. 104.
51 Tamże.