Biskupi, lennicy, żeglarze

Gdańskie studia z dziejów średniowiecza nr 9, 2003

Tomasz Rembalski (Gdańsk)

KONTRAKT SPRZEDAŻY DÓBR WITOMINO

Z 8 VI 1419 R.

Źródła dyplomatyczne do średniowiecznych dziejów wsi Witomino,

obecnie jednej z dzielnic Gdyni, w większości zostały już opublikowane

1

.

Wyjątkiem jest kontrakt sprzedaży tych dóbr z 1419 r., przechowywany
w Archiwum Państwowym w Gdańsku

2

, którym ze względu na zły stan

zachowania dotychczas szerzej nikt się nie zajmował. Wspomniali o nim
jedynie w swoich pracach Richard Stachnik i Stefania Kamińska

3

.

Dzieje Witomina znalazły już swoje miejsce w historiografii. Najdaw-

niejszą przeszłością tej osady zajmowali się Klemens Bruski i Błażej Śli-
wiński

4

. Obaj historycy szczegółowo omówili trzynastowieczne dzieje Wi-

tomina i złączonej z nim wsi Skrobotowo, od 1294 r. występującej pod
nazwą Chwarzno.

Jak zauważyli to już dwaj wyżej wspomniani historycy, z końcem

XIII w. liczba źródeł dotyczących Witomina gwałtownie maleje. Znane są
jedynie trzy wzmianki o Witominie z XIV i XV w. Pierwsza z nich pocho-
dzi z 2 II 1324 r.

5

W dokumencie wystawionym przez komtura gdań-

skiego Jana, dotyczącym zawarcia ugody w sprawie granic dóbr między

383

1

Por. P, nr 157, 287, 341, 362, 363, 365, 464, 493, 507; PrUB, Bd. II, nr 449; KKG,

nr 70; PrUB, Bd. V, 2, nr 717.

2

AP Gdańsk, Archiwum klasztoru Św. Brygidy w Gdańsku z lat 1376–1790, sygn.

APG 345/6 (poprzednia sygn. 367,6).

3

R. Stachnik, St. Brigitten Danzig. Geschichte des Brigittennenklosters und der

St. Brigittenkirche in Danzig, Danzig 1940, s. 34; S. Kamińska, Klasztory brygidek
w Gdańsku, Elblągu i Lublinie. Założenie i uposażenie, Gdańsk 1970, s. 105.

4

K. Bruski, B. Śliwiński, Najdawniejsze dzieje Witomina w świetle źródeł pisa-

nych, RG, t. 50, 1990, z. 1, s. 247–259 (tu wcześniejsza literatura).

5

PrUB, Bd. II, nr 449.

klasztorem oliwskim a rycerzem Przybysławem, wśród świadków wy-
mieniony został właściciel Witomina, rycerz Godko (Gotco de Witomin).
Następnie 11 III 1359 r. w Malborku wielki mistrz Winrych von Knipro-
de wystawił rycerzowi Ambrożemu przywilej przenoszący Witomino
w obrębie starych granic na prawo chełmińskie. Za to nadanie Ambroży
i jego następcy zobowiązani byli do wystawienia jednej służby rycerskiej
na każde wezwanie w obronie kraju i wyprawach zagranicznych, tzw. rej-
zach (reysen). Do tego ich obowiązkiem było budowanie nowych i repara-
cja starych zamków oraz łamanie lodu na fosie, gdy będzie gruby lub gdy
zawezwą ich wielki mistrz lub jego bracia. Od każdej posiadanej włóki zo-
bowiązani byli płacić daninę płużną w wysokości korca owsa oraz tzw.
czynsz rekognicyjny jako uznanie władzy w wysokości funta wosku rocz-
nie, uiszczany na św. Marcina (11 XI)

6

.

Jedynym znanym obecnie źródłem do dziejów Witomina z XV w.

7

,

i jak już wspomniano wyżej dotąd nie publikowanym i w dużej części
zniszczonym, jest kontrakt sprzedaży tejże wsi klasztorowi brygidek
w Gdańsku

8

. Stan zachowania dokumentu nie pozwala jednoznacznie

stwierdzić, od kogo brygidki zakupiły Witomino. Ostatniego właściciela
majątku, zanim przejęły go mniszki, można poznać z innych źródeł.
W księdze zmarłych klasztoru brygidek, pod datą 15 II wpisany został Mi-
kołaja Kropelnow, przy którego nazwisku zapisano, iż w części sprzedał
i w części darował majątek Witomino

9

. R. Stachnik, korzystając z zagi-

nionego już dziś dodatkowego źródła, utrzymywał, że właścicielami, od

384

6

KKG, nr 70; PrUB, Bd. V, 2, nr 717 (reg.).

7

W sporządzonym w 1593 r. inwentarzu archiwum klasztoru św. Brygidy w Gdań-

sku (Inventarium suppellectilis tam Ecclesiastica qum domisticae Monastery S. Bri-
gittae in antiqua Civitate Gedanensi sito An[n]o [15]93 17 Septemb[ris] nichoatum et
22 eiusdem perfectum), prócz znanego nam kontraktu z 1419 r. i kilku szesnasto-
wiecznych pism dla Witomina, wymieniono zaginiony obecnie dokument z 1437 r. Do-
tyczył on rozgraniczenia Witomina od należącego do biskupa włocławskiego Chwasz-
czyna (Determinatio limitus inter pradno Wittomin et Quaschin an[n]o 1437). Por.
Archiwum Diecezjalne we Włocławku, 2-ABKP, dział 11 (30), Volumen Quartum Acto-
rum Rozrażevianorum Regestrato... [1591–1596], k. 108, 114v., 116–117v. Wspomnia-
ne przez S. Kamińską, op. cit., s. 105, przyp. 159 inne pismo na temat granic Witomi-
na pochodziło z 1565, a nie z 1465 r.

8

Klasztor brygidek na Starym Mieście w Gdańsku powstał w 1396 r. z przekształ-

cenia szpitala pokutnic, który dotychczas funkcjonował w okolicach kościoła św. Ka-
tarzyny. Por. S. Kamińska, op. cit., s. 72.

9

Die 15. Februarii D[omi]ni Nicolai Kropelnau, qui monasterio nostro praedium

Witomino partim vendidit, partim donavit. Por. Das Totenbuch des St. Brigittenklos-
ters zu Danzig, hrsg. von R. Frydrychowicz, ZWG, Bd. 54, 1912, s. 196; Ad historiam

których zakonnice zakupiły Witomino byli Mikołaj Kropelnow, jego
żona, dwie córki i szwagier Stephan von Russoschau (Stefan z Rusoci-
na?)

10

. Wydaje się jednak, iż rzeczywistym właścicielem był Mikołaj Kro-

pelnow, zaś wymienione przez R. Stachnika za zaginionym źródłem
żona, córki i szwagier miały jedynie odpowiednie prawa do zapisanego
na Witominie wiana, spadku i być może zaległego posagu w przypadku
szwagra. Jak było naprawdę, nie sposób osądzić przy obecnym stanie
wiedzy. Podobnie nieznane pozostają warunki częściowej darowizny, gdy
porówna się szczupłe informacje zachowane w kontrakcie z zapisem
z księgi zmarłych. Możliwe, że darowizna była późniejszą decyzją Mikoła-
ja Kropelnow, na podstawie której mógł się zrzec części żądanej zapłaty,
opiewającej w dokumencie na sumę 400 grzywien pruskich. Wiadomo, że
należność ta miała być przekazana przez brygitki w trzech ratach. Pierw-
szą z nich, w wysokości 200 grzywien, zobowiązane były uiścić w Boże Na-
rodzenie 1419 r., kolejne dwie raty po 100 grzywien w następne Boże Na-
rodzenia, aż do spłaty całości sumy. Z chwilą uregulowania należności
klasztor nabierał wszelkie prawa, w tym sądownicze, do zamieszkałej
w Witominie ludności, od której mógł odtąd wymagać szarwarków oraz
czynszów.

W sporządzonym kontrakcie, prócz wspomnianej sumy pieniędzy, Mi-

kołaj Kropelnow żądał od mniszek dla siebie, swojej żony i ich rodziców
uwzględniania ich we wszystkich modlitwach klasztornych. Natomiast
księga zmarłych informuje, iż prócz modlitw, raz do roku w klasztorze od-
bywało się uroczyste nabożeństwo żałobne z udziałem wszystkich sióstr,
które w trakcie jego trwania miały przebywać na chórze. Na podstawie za-
pisu w księdze zmarłych, można wywnioskować, iż uroczystość ta miała
miejsce rokrocznie 15 lutego, w prawdopodobną rocznicę śmierci Mikoła-
ja Kropelnow

11

. W dalszej części kontraktu stwierdzono, iż poprzedzony

był on wstępną umową dokonaną w Pręgowie koło Tczewa (w jednym

385

ecclesiasticam Pomeraniae Apparatus pauper subsidia literaria poscens a viris bonis et
doctis collectus ad interim a Georgio Schwengel Cartusiae Priore 1749, wyd. B. Czapla,
w: Fontes TNT, nr 16/19, Toruń 1912/1915, s. 367; R. Stachnik, op. cit., s. 34; S. Ka-
mińska, op. cit., s. 105.

10

R. Stachnik, op. cit., s. 34. Swoją wiedzę na ten temat czerpał on z dwóch doku-

mentów, jakie jeszcze w 1940 r. znajdowały się w archiwum gdańskim. Wiadomo, że jed-
nym z nich był znany nam kontrakt z 8 VI 1419 r. (sygn. 367,6). Natomiast drugi doku-
ment zaginął w czasie ostatniej wojny, a jego treść jest nam nieznana (sygn. 300,86,19).
Por. także AP Gdańsk, Inwentarz Miasta Gdańska. Sprawy klasztoru w radzie z lat
1595, 1602–1640, 1661–1694, sygn. 300,86, s. 4–5.

11

Por. przypis 9.

z majątków brygidek)

12

. Omawiany dokument spisano w Gdańsku, na

Starym Mieście (gdzie zlokalizowany był klasztor) w czwartek po Zielo-
nych Świątkach, który w 1419 r. przypadł na 8 czerwca. Poniżej zapisano,
że jednocześnie sporządzono kopię pisma, którą zamieszczono w księdze
ławniczej Starego Miasta

13

.

Stan zachowania kontraktu z 1419 r. nie pozwala stwierdzić jaka była

powierzchnia i rodzaje gruntów w Witominie. Z pojedynczych zachowa-
nych słów wywnioskować można, że była w nim mowa o lesie (wald)
i łące (weyse). O powierzchni Witomina nie informuje nas nawet przywi-
lej lokacyjny z 1359 r.

14

Podobnej informacji nie zawiera również tzw.

wielka księga czynszowa Zakonu z 1438 r. Co ciekawe, mimo upływu
prawie 20 lat od momentu przejęcia Witomina przez klasztor, dobra te
w powyższej księdze czynszowej funkcjonowały nadal jako dobra rycer-
skie (Panen gutter). Według zapisu Witomino, należące do okręgu sul-
mińskiego, dawało korzec owsa z każdej włóki na św. Marcina

15

. Chcąc

określić przybliżoną powierzchnię Witomina musimy posłużyć się póź-
niejszymi źródłami. Według Petera Kriedte

16

oraz K. Bruskiego i B. Śli-

wińskiego

17

obszar Witomina łącznie miałby wynosić 40 włók. Podobne

wyniki (38,5 łanów) uzyskała S. Kamińska

18

przeliczając błędnie dane

zawarte w pracy Pawła Czaplewskiego

19

, który podał, iż obszar Witomi-

na wynosił 190 mórg ziemi uprawnej i około 500 mórg lasu. Natomiast
S. Kamińska odczytała te dane w hektarach (odpowiednio 190 ha ziemi
uprawnej = 10,6 łanów i około 500 ha lasu = 27,9 łanów). Wcześniej jed-
nak napisała, iż w XVI w. Witomino liczyło 6 łanów. Powstałą różnicę

386

12

S. Kamińska, op. cit., s. 97–100.

13

Obecnie księgę tą należy uznać za zaginioną. Z średniowiecznych ksiąg ławni-

czych Starego Miasta istnieją jedynie ich fragmenty z l. 1439–1443. Jeszcze w 1715 r.
w gdańskim kościele św. Katarzyny przechowywano łącznie 29 staromiejskich ksiąg
ławniczych, w tym 5 z l. 1397–1510. Interesująca nas zapiska z 1419 r. prawdopodob-
nie znajdowała się w drugim w kolejności tomie z lat 1417–1450. Por.: AP Gdańsk,
Stare Miasto, sygn. APG 300,41,187 oraz 300,41,186.

14

KKG, nr 70; PrUB, Bd. V, 2, nr 717 (reg.).

15

Das Grosse Zinsbuch des Deutschen Ritterordens (1414–1438), hrsg. v. P. G. Thie-

len, Marburg 1958, s. 121; S. Kamińska, op. cit., s. 105.

16

Das Zinsbuch Bischof Johannes Kropidłos von Włocławek vom Beginn des 15 Jahr-

hunderts, hrsg. v. P. Kriedte, Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands,
Bd. 22, 1973, s. 64, 80, 101.

17

K. Bruski, B. Śliwiński, op. cit., s. 255.

18

S. Kamińska, op. cit., s. 105, 106.

19

P. Czaplewski, Majątki duchowne sekularyzowane po r. 1772 w obrębie woje-

wództwa pomorskiego i W. M. Gdańska, RG, nr 7–8, 1933–1934, s. 404.

tłumaczyła stopniowym powiększeniem areału ziemi przez brygidki. Wy-
daje się jednak, iż najbliższe prawdzie były dane zawarte w pracy P. Cza-
plewskiego. Mianowicie, jeżeli przyjmiemy, że łan chełmiński wynosił
30 mórg, to 190 mórg ziemi w Witominie daje 6 łanów i 10 mórg, a około
500 mórg lasu będzie równe około 16,5 łanów. Tak więc łączna powierzch-
nia Witomina w średniowieczu nie mogła być większa niż około 23 łany.
Za takim rozumowaniem przemawiają również ustalenia Franza Schul-
za

20

oraz Mariana Biskupa i Andrzeja Tomczaka

21

. Według pierwszego

w 1832 r. powierzchnia Witomina wynosiła około 6,5 łanów chełmińskich,
w 1902 r. odpowiednio 129 ha, czyli około 7,5 łanów, natomiast wedle tych
drugich w XVI w. Witomino liczyło 6 łanów.

Dokument

Gdańsk, 8 VI 1419

Siostry klasztoru św. Brygidy w Gdańsku dokonują zakupu dóbr Witomino za
400 grzywien pruskich w trzech ratach od [Mikołaja Kropelnow].

Oryg.: Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. APG 345/6 (poprzed-
nia sygn. 367,6). Pergamin o wymiarach 352 × 240 mm, w dużej części
uszkodzony przez myszy, brak pieczęci. Tekst dokumentu poprzedzony
nieczytelnym tytułem, ze względu na obcięcie pergaminu w połowie liter.
Pierwszych 9 wierszy zniszczonych w około 80%, w kolejnych dwóch
wierszach brakuje po kilka liter, dalsze 18 wierszy w dobrym stanie. Do-
kument złożony jest na kilka części i włożony do specjalnej papierowej
okładki, zrobionej prawdopodobnie w momencie włączania dokumentu
do zbiorów archiwum, na której znajduje się napis: „LXIII / 6. Eine Ur-
kunde gleinses Zusalts, wir Nro / das Gut Wÿttonÿ betreffend. / dort.
Danzig Dauerst nach Pfingst 1419 / Juni 8 (dopis późniejszą ręką –
T. R.) / Die Urkunde ist größtentheils zerstrestes”. Poniżej znajduje się
prostokątna pieczęć z napisem: „Saatsarchiv / Danzig / Abt. 367 / Nr. 6.”
Na odwrociu dokumentu znajdują się napisy archiwalne z różnych okre-
sów. Pośrodku: „prio Nr° Witomyn”, sporządzony prawdopodobnie tą

387

20

F. Schulz, Geschichte der Kreise Neustadt und Putzig, Danzig 1908, s. 532.

21

M. Biskup, A. Tomczak, Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w.,

RTNT, t. 58, 1953, z. 1, s. 92.

samą ręką co dokument w XV w. Powyżej: „6 Emptio prady Vintomin”, po-
chodzący z XVI–XVII w. U dołu dwa napisy z XVIII w., każdy wykonany
inną ręką: „Des Guttes Wittümin / Kauftbrieff” oraz „Witomin / 1419”.
Kop.: Znajdowała się w zaginionej księdze ławniczej Starego Miasta
Gdańska z l. 1417–1450. Por.: AP Gdańsk, Stare Miasto, sygn. APG
300,41,187 oraz 300,41,186.
Wzmianki: R. Stachnik, St. Brigitten Danzig. Geschichte des Brigit-
tennenklosters und der St. Brigittenkirche in Danzig, Danzig 1940,
s. 34; S. Kamińska, Klasztory brygidek w Gdańsku, Elblągu i Lublinie.
Założenie i uposażenie, Gdańsk 1970, s. 105.
Uwaga: Dokument wydany według zasad zawartych w A.Wolff, Projekt
instrukcji wydawniczej dla pisanych źródeł historycznych do połowy
XVI wieku, SŹ, t.1, 1957.

[...]sey allen dy dissen [...] volburt myn[...] [...]de ufgenomen [...]gen
Ehilln[...] [...] Ersamen [...] wald priore. Dess [...] weyse, ab mit guns[...] [...]
uf den ich gethan habe mi[...] und ir closter zollen haben [...] mark noyes gel-
des, do von uf dy nehesten wey[nachten] [...]mende sullen | sy mir usrych-
ten unde geben czweyhundert g[uldes] [...] prussches geldess, | methe in czu
rechten dy anderhalp hunderte mark hy[er] obir geschreben | und ouch waz
sy mir me geldes geben bynnen den nehesten wynachthen | und denne wil
ich en thim dy hantueste obir daz gut Wyttomyn

1

und vordaness sullen sy

mir geben. In dess Jaress uf weynachten hundert mark noyes geldes zo lange
bis das mich daz closter beczalet[en] dy vorgeschrebene guthe virhundirt
mark. Und dy weyle ich en nicht antwerte dy hantueste, zo wil ich daz gut
vor dynen. Dor vine ich mit den meyne[n] des vor bemissten gutis Wyttomyn
nicht gnisen wil vordanes. Sunder[lichen] daz closter vor allen mannen czu
allem notcze sal grusen scharwerkes, gerichtes und czins[es] dor czu. Ich
und mey[nen] weyb myt uns[erer] beyder[ers] elder asallen teylhaftig syn
alles gebetis des closters und ierlich begangen werden. Des habe ich eynen
bryf under deme ingesegil des closters beyder co[n]uent. Unde das egnante
closter ouch eynen bryf under meynem ingesegil in gleychem luthe, von
worte czu worte, us den ander gesneten czu grosser sicherheyt unde be-
werunge. Ist dis geloutbart vorgehegetes dinge im dorfe czu Prangaw

2

und sal ouch her nochmols werden geschreben in der scheppen buth uf der
alden stat Danczk. Gesche[he]n sint dise dinge in der iarczal unseres heren

388

1

Witomino, obecnie dzielnica Gdyni.

2

Pręgowo, wieś koło Tczewa.

thusent virhundert iare in dem noynczenden iare an dem don[e]rstage noch
pfingisten [8 VI 1419].

Der Verkaufskontrakt der Güter von Witomin vom 8. Juni 1419

Der vorliegende Artikel gehört zu der Reihe, in der T. Rembalski Urkun-

den zur mittelalterlichen Geschichte von Gdingen veröffentlicht. Zum er-
sten Mal wird hier die Urkunde publiziert, die sich auf den Kauf der Güter
Wittomino durch die Nonnen des Klosters Sankt Brigida in Danzig gegen
400 Mark bezieht, bezahlt in drei Raten an Mikołaj Kropelnow. Von dem Ge-
wicht dieser Urkunde für die pommersche Geschichtsschreibung zeugt der
Umstand, dass sie praktisch die einzige, heute bekannte Quelle zur Ge-
schichte Wittominos im 14. Jh. darstellt.