Beata Maria Nowak

Rodzina w kryzysie złożonym :
kontekst resocjalizacyjny

Resocjalizacja Polska (Polish Journal of Social Rehabilitation) 2, 159-169

2011

B eata M aria N ow ak*

Rodzina w kryzysie złożonym - kontekst resocjalizacyjny

R

e so c ja liza c ja

P

o lsk a

N r 2/2011 ___________

Wprowadzenie

W spółczesna rzeczywistość naznaczona jest obecnością wielu zjawisk w yzw ala­

jących poczucie zagrożenia i lęku społecznego niem al we wszystkich sferach ludz­

kiej egzystencji. Rozprzestrzeniający się kryzys gospodarczy i ekonomiczny, tem po

rozwoju cywilizacyjnego oraz przeobrażenia w sferze społecznego i kulturow ego

funkcjonow ania człowieka to zmiany kryzysogenne, burzące często w sposób tra u ­

matyczny dotychczasowe układy społeczne, w yw ołujące spadek kondycji i dobro-

stanu człowieka oraz zaburzenia w wielu w ym iarach życia społecznego, w tym

rodzinnego.

Pojęcie kryzysu (łac. crisis, z gr. krtsis, od krtnó - rozstrzygnięcie, przesilenie)

pojaw ia się w różnorodnych obszarach nauk społecznych, w funkcji wyjaśniania

i opisyw ania relacji człowieka ze światem zew nętrznym . Kryzys jest bowiem imm a-

nentną cechą życia człowieka wyznaczającą jego linię rozwoju, określaną zwykle

jako p u n k t zw rotny, przełom , załam anie, pow ażne naruszenie stanu równowagi,

zachw ianie czy gw ałtow ne przesilenie.

W sytuacji kryzysu człowiek przeżywa stres, który w zależności od kontekstu

sytuacyjnego, wagi stawianych sobie celów oraz możliwości, zdolności i cech psy­
chofizycznych zarów no własnych, jak i p artn eró w interakcji, może być obezw ład­

niający, budujący (mobilizujący), bądź też destruktyw ny. Pojawienie się poczucia
zagrożenia i towarzyszącego mu lęku spraw ia, że człowiek odczuwa silny dyskom­

fort, którego wyzbycie się wym aga zmiany zastałej sytuacji1. K ierunek dokonyw a­

nych zm ian oraz dobór strategii radzenia sobie decyduje o tym , czy zm iany te będą

pozytyw ne (efektyw ne pokonyw anie kryzysów rozwojowych jednostkow ych i ro ­

dzinnych), czy negatyw ne, uwsteczniające lub naw et destru ktyw ne, będące skut­

kiem kum ulacji problem ów i bezradności w ich rozw iązyw aniu.

* Dr Beata Maria Nowak, Pedagogium Wyższa Szkoła Nauk Społecznych w Warszawie
1 A. Brzezińska. Dzieci z układu ryzyka. W: A. Brzezińska, S., Jabłoński M. Marchow (red.). Ukryte

piętno. Zagrożenia rozwoju w okresie dzieciństwa. Poznań, Wyd. Fundacji Humaniora 2003.

1 60 Beata Maria Nowak

O d czasu pojaw ienia się podstaw owej teorii kryzysu E. L indem anna2 prow a­

dzono liczne badania nad istotą kryzysu oraz ludzkim i reakcjam i w sytuacji jego

dośw iadczania. W spółcześnie, na podstaw ie klasycznej teorii G. C aplana, opisują­

cej i wyjaśniającej uniw ersalne zachow ania człow ieka w obliczu kryzysu, pow sta­

ła w ieloaspektow a, poszerzona teoria kryzysu, w której obecne są odniesienia do

teorii psychoanalitycznej, adaptacyjnej, poznawczej, interpersonalnej oraz teorii

systemów.

Z p u n k tu w idzenia teorii psychoanalitycznej trudności człowieka w radzeniu

sobie w sytuacjach kryzysogennych lokowane są w obszarze jego w ew nętrznych

przeżyć i traktow ane jako im plikacja dośw iadczeń w yniesionych z wczesnego dzie­
ciństw a. Efekty radzenia sobie w życiu dorosłym z kryzysam i indyw idualnym i i ro ­

dzinnym i odnoszone są do przebiegu procesów w ychow ania i wczesnej socjalizacji

oraz swoistego dla każdej rodziny klim atu społeczno-wychowawczego. W świetle

tej teorii dziecko wzrastające w zaburzonym środow isku rodzinnym (dysfunkcyj­

nym , patologicznym ), na skutek licznych traum atycznych przeżyć, w życiu dorosłym

wykazuje zw iększoną p o datność na destrukcyjne działanie stresu. Każda sytuacja

podobna do wcześniejszej, traum atycznie odczuw anej, będzie przez nie postrzegana

jako kryzysow a, będzie je obezw ładniać lub skłaniać do podejm ow ania strategii
upośledzonych, sztyw nych i nieadekw atnych do źródła kryzysu.

Zgoła inne w yjaśnienia istoty dośw iadczania i reagow ania na kryzys obecne są

w koncepcjach poznawczych. O parte są one na procesach oceny poznawczej, deter­

minującej reakcje em ocjonalne pojawiające się w w yniku transakcji jednostki z o to ­

czeniem. W świetle tego podejścia ocena sytuacji kryzysowej w kategorii straty,
zagrożenia lub w yzw ania dokonyw ana jest na bazie posiadanej wiedzy, um iejętno­
ści, przekonań, systemu w artości oraz wcześniejszych dośw iadczeń w radzeniu sobie

z kryzysam i. W przypadku interpretacji kryzysu jako w yzw ania doświadczająca go

jednostka (rodzina) mobilizuje siły, urucham ia istniejące zasoby i przyjmuje zadanio­

we strategie działania ukierunkow ane na rozw iązanie problem u lub osiągnięcie o k re ­

ślonych korzyści. Postrzeganie kryzysu w kategorii straty lub zagrożenia implikuje

natom iast oszacowanie transakcji jako konfrontacji z nieprzyjaznym otoczeniem ,
wymagającej zastosow ania strategii zaradczych przekraczających zarów no zasoby
w ew nętrzne jednostki (rodziny), jak i dostępne jej zasoby zew nętrzne. Co istotne,

poznawcze interpretacje mają zasadniczy w pływ zarów no na sposoby radzenia sobie

z kryzysem , jak też na poziom odporności na pojawiające się sytuacje trudne.

W interpersonalnej teorii Carla Rogersa3 kryzys postrzegany jest natom iast jako

efekt niezrealizow anych potrzeb jednostki i traktow any jako bariera w procesie jej

2 Pojęcie kryzysu pojawiło się w literaturze naukowej stosunkowo niedawno (w połowie XX wieku).

Wprowadził je po raz pierwszy E. Lindemann w opisie reakcji człowieka na utratę osoby bliskiej. W toku

licznych obserwacji odnotował on wspólny wzorzec jej przeżywania i ocenił jako normalną (niepatologicz-
ną) reakcję na doświadczenie nietypowe i skrajnie urazowe.

3 C.R. Rogers, Carl Rogers on Personal Power. Inner Strength and Its Revolutionary Impact. New York,

Delacorte Press 1977.

Rodzina w kryzysie złożonym - kontekst resocjalizacyjny 161

sam oaktualizacji. W przyw racaniu poczucia spraw stw a akcentow ana jest rola sam o­

oceny i autokreacji tożsam ości, które to procesy mogą zaistnieć jedynie w sytuacji

w ytw orzenia się w środow isku życia człow ieka klim atu bezpieczeństw a, wzajemnej

akceptacji, autentycznych zachow ań, otw artości i em patii. W przeciw nym razie p o ­

jawia się poczucie w stydu, niższości, rozszczepienie tożsam ości i przyjm ow anie ról

społecznie nieakceptow anych. Skuteczna m odyfikacja tych reakcji może być doko ­

nyw ana w toku interakcji podejm ow anych w obiektyw nie istniejącej sieci w sparcia

społecznego, jej brak zaś (przy subiektyw nym poczuciu osam otnienia) powoduje

obniżenie odporności psychicznej i fizycznej4.

Zjaw isko przystosow ania się do kryzysu poprzez przejaw ianie przez członków

rodziny w zględnie stałych i nieskutecznych, a często destruktyw nych zachow ań

obronnych oraz zachowawczego myślenia o sobie i innych zaczerpnięte zostało
z teorii adaptacyjnej. Tego rodzaju reakcje m ogą być jedn ak m odyfikow ane przez

dostępność w sparcia społecznego oraz zastąpienie zachow aniam i adaptacyjnym i,

nieadaptacyjnych sposobów radzenia sobie z kryzysem , na co wskazuje zarów ­

no teo ria adaptacyjna, jak i zaadaptow ana do poszerzonej teorii kryzysu teoria

systemów.

Podejście system owe, będące sposobem ujm ow ania całości systemu i uw zględ­

niające zarów no pow iązania przyczynow o-skutkow e, często niejawne i nieliniowe,
jak też dalekosiężne skutki podjętych decyzji5, um ożliw ia analizow anie kryzy­

su rodziny (jednostki) nie tylko na poziom ie w ew nętrznym , ale także w sieci jej
relacji z system am i ją otaczającymi. W świetle teorii systemów rodzina dąży do

utrzym ania określonej stałości stru k tu ry w celu zachow ania własnej tożsam ości,

ale działając, oscyluje stale pom iędzy constans i zm ianą, co wym aga posiadania

przez nią zdolności do elastycznego dostosow yw ania się do granicznych w arunków

zm ienności6. Każde wejście systemu rodzinnego w stan kryzysu powoduje utratę

jego hom eostazy, ale rów nocześnie aktyw uje proces jego modyfikacji. W przypad­

ku pom yślnego rozw iązania sytuacji kryzysowej, stru k tu ra rodziny przekształca się

w nową, bogatszą o m inione dośw iadczenia, a funkcjonow anie jej systemu pow raca
do równowagi. Jeżeli jednak kryzys nie zostanie pokonany, pojawiają się poważne

zaburzenia życia rodzinnego - zarów no deform acje stru k tu raln e oraz dysfunkcje
systemu rodzinnego, jak i zaburzenia em ocjonalne i behaw ioralne członków rodzi­

ny. C o istotne, system rodzinny d otknięty wieloproblem ow ym kryzysem przew le­
kłym sam orzutnie dąży do destrukcji.

Jak w ynika z powyższego, syntetycznego przeglądu teorii konstytuujących p o ­

szerzoną teorię kryzysu, jej eklektyczność um ożliw ia rozpatryw anie istoty tego

4 Por.: H. Sęk (red.). Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa, PWN 2004.
5 C. Cempel. Teoria i inżynieria systemów - zasady i zastosowania myślenia systemowego. Radom,

Wyd. Instytutu Technologii Eksploatacji - PIB 2006.

6 Sz.W. Slaga. Zycie - ewolucja. W: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Slaga (red.). Zagadnienia filozoficz­

ne współczesnej nauki. Warszawa, ATK 1992; Sz.W. Slaga. U podstaw biosystemogenezy. W: M. Lubański,
Sz.W. Slaga (red.). W poszukiwaniu prawdy. Pamięci profesora Kazimierza Kłósaka. Warszawa, ATK 1987.

1 62 Beata Maria Nowak

w ieloczynnikow o uw arunkow anego zjawiska w różnorodnej perspektyw ie oraz daje
m ożliwość zastosow ania w ielozakresow ych strategii pom ocow o-w spierających.

Rodzina w kryzysie złożonym

Kryzysy rozwojowe są zjawiskiem n aturalnym , dośw iadczanym przez każdą roz­

wijającą się jednostkę i rodzinę. N ienaturalne są natom iast wszystkie inne rodzaje

kryzysów, z którym i radzenie sobie w ym aga posiadania specyficznych cech osob o­

wych, zdolności i um iejętności oraz określonej wiedzy umożliwiającej przetrw anie.

Okoliczności, które w iążą się z pojaw ianiem się kryzysów w rodzinie, dotyczą

zazwyczaj u trud nień w sferze podejm ow ania decyzji i realizacji zadań wynikających

z obecności barier lub niedoborów w zakresie funkcjonow ania w ew nątrzrodzinne-

go systemu potrzeb i życzeń, z konfliktów w ew nątrzrodzinnych powstających na

podłożu niezgodności lub sprzeczności w artości, celów i interesów poszczególnych

członków rodziny oraz z konsekwencji sytuacji konfliktow ych7. Zycie rodzinne dez­

organizują rów nież przeciążenia funkcjonalne w zakresie pełnionych w rodzinie

ról społecznych, uniem ożliw iające jej członkom realizację założonych funkcji, ce­

lów, aspiracji i planów życiowych. Równowagę systemu rodzinnego zaburzać m ogą

także zew nętrznie generow ane sytuacje zagrożenia życia, zdrow ia, bezpieczeństwa,
u traty własności, pozycji społecznej czy upraw nień. Są to kryzysy incydentalne (sy­

tuacyjne) w yw ołane śmiercią osoby bliskiej, aktem przem ocy, u tra tą pracy8 oraz

kryzysy społeczne /środowiskowe, których pojaw ienie się wyzw ala negatyw ne konse­
kwencje dla funkcjonow ania całego systemu społecznego. Ich źródłem są w ydarze­
nia nagłe, których skutki w sposób negatyw ny w pływ ają na kondycję środow iska

życia człowieka (katastrofy naturalne czy zapaści gospodarcze)9. W ystępow anie

kryzysów rodzinnych zw iązane jest także z pojaw ieniem się kryzysu endogennego

w życiu jednostek ze stw ierdzoną psychopatologią, borykających się z wielom a p ro ­
blem ami oraz pozbawionych jakichkolw iek system ów wsparcia. Dośw iadczają go

zazwyczaj osoby ubogie, bezdom ne, ofiary lub sprawcy przestępstw , osoby niepod-
porządkow ujące się rygorom leczenia, nadużywające narkotyków i alkoholu oraz

cierpiące na różnego rodzaju przew lekłe choroby psychiczne.

O m ów ione odm iany kryzysów nie występują zazwyczaj w czystej postaci, a n ie­

rozw iązane, generują inne sytuacje tru d n e oraz pow odują naw arstw ianie się proble­

m ów o różnym podło żu i charakterze. Powstały w ten sposób kryzys określić m ożna

m ianem kryzysu złożonego lub wieloproblemowego. Ta odm iana kryzysu wym aga
podjęcia zew nętrznych, kom pleksowych działań w spierająco-pom ocow ych na rzecz

osób i rodzin nim dotkniętych i wobec niego bezradnych, systemów rodzinnych

7 M. Górecki. Człowiek w kryzysie. „Pedagogika Społeczna”, nr 1, 2001.
8 M. Lis-Turlejska. Psychologiczne konsekwencje traumatycznego stresu - współczesne kierunki badań.

„Nowiny Psychologiczne”, nr 2, 2000.

’ R.K. James, B.E. Gilliland. Strategie interwencji kryzysowej. Warszawa, PARPA 2009.

Rodzina w kryzysie złożonym - kontekst resocjalizacyjny

]

63

głęboko dysfunkcyjnych, zagubionych w sieci relacji i układów społecznych, izolo­

wanych społecznie i środow iskow o, m arginalizow anych oraz w ykluczonych10.

Szczególnie dotkliw e dla rodziny jako całości oraz poszczególnych jej człon­

ków są kryzysy o etiologii ekonomicznej, rozwijające się na podłożu bezrobocia.

Dezorientacja społeczna w ynikająca z długookresow ego braku pracy jest efektem

postępującej izolacji środowiskowej rodzin, spowodowanej znacznym spadkiem
aktyw ności (recesją) lub brakiem zdolności rodziny do podejm ow ania skutecz­

nych interakcji społecznych. N a tym tle pogarszają się relacje w ew nątrzrodzinne,

a więzi w spólnotow e słabną. D ługotrw ały stan braku zatrudnienia skutkuje zwykle
dezintegracją systemu rodzinnego. Pojawia się niedostatek ekonomiczny, proble­
my zdrow otne członków rodziny, konfliktow ość, uzależnienia, przem oc dom owa,

przestępczość oraz symptom y nieprzystosow ania społecznego dzieci i młodzieży.

W raz z upływem czasu pogłębia się negatyw ne postrzeganie osób i rodzin tk w ią­

cych w kryzysie złożonym , a w wielu środow iskach lokalnych rodziny te są stygma-

tyzow ane i traktow ane jako mniej w artościow e, słabe, upośledzone struk turalnie
i funkcjonalnie.

Bezrobocie długookresow e skutkuje biedą i ubóstw em , które jawią się jako zja­

wiska (stany) w ielow ym iarow e, destruk ty w n ie oddziałujące na poziom egzystencji
jednostek i grup. Są to poważne sytuacje problem owe nasycone głębokim kryzy­

sem psychologicznym i prowadzące do m arginalizacji i wykluczenia społecznego.

Bieda jest natom iast pojęciem ekonom icznym i socjologicznym opisującym brak

środków m aterialnych do zabezpieczenia podstaw ow ych potrzeb człowieka (poży­

w ienia, schronienia, ubrania itd.). Ludzie dotknięci biedą, zarów no w sytuacji tzw.
ubóstw a pokoleniowego, jak i nagłej u traty prestiżu społecznego, przeżywają serię

kryzysów. Odczuwają brak poczucia bezpieczeństwa, bezradność oraz zagubienie

w sieci w ym agań społecznych i systemowych. W rodzinach ubogich, w skutek za­
istnienia dysfunkcji rodzicielskich (m.in. zaniedbyw anie obowiązków, koncentracja

na zdobyw aniu podstaw ow ych środków do życia), pojawiają się trudności we w spo­

m aganiu dzieci w rozwoju, skutkujące niedożyw ieniem , problem am i zdrow otnym i,

zaburzeniam i w sferze socjalizacyjnej i em ocjonalnej11. Bieda stygm atyzuje, u tru d ­

nia dostęp do instytucji życia społecznego i dóbr społecznie cenionych oraz stanow i

barierę szans życiowych.

Z kolei ubóstw o definiow ane jest w ieloaspektow o i rozum iane najczęściej jako:

• niepełne lub gorsze uczestnictw o jednostek i grup w życiu społecznym , brak

pełnej sam odzielności w zaspokajaniu własnych potrzeb lub ich zaspokajanie na
poziom ie niezbędnego m inim um (aspekt fin a n s o w y l2);

10 Ibidem; M. Lis-Turlejska. Psychologiczne konsekwencje..., op.cit.

11 O. Soszyńska. Walka z ubóstwem, wykluczeniem społecznym w ramach otwartej metody koordynacji.

„Polityka Społeczna”, nr 10, 2004; P. Dobrowolski. Ubodzy i bezdomni. Katowice, Wyd. UŚ 1998; S. Kawu­
la. Pedagogika społeczna w społeczeństwie ryzyka. Olsztyn, Epistheme 2004.

12 B. Nolan, C.T. Whelan. Resources. Deprivation, and Poverty. Oxford, Clarendon Press 1996;

S. Kawula. Oblicza marginalizacji..., op.cit.

1 64 Beata Maria Nowak

• pozbawienie dostępu do dóbr i usług nieodzow nych do przetrw ania (aspekt

ekonom iczny13);

• stan niezaspokojenia niektórych, podstaw ow ych potrzeb człowieka (w tym

psychicznych, duchow ych, zdrow otnych i intelektualnych), koniecznych do jego
praw idłow ego rozw oju jednostkow ego i społecznego (aspekt rozw ojow y14).

U bóstw o może być zatem zarów no efektem , jak i źródłem upośledzenia spo ­

łecznego rodzin i ich członków. A ktyw ow ane stanem długookresow ego bezrobocia,
w początkowej fazie przyjm uje form ę ubóstw a m aterialnego, które z czasem p ro ­

wadzi do ubóstw a społecznego (stygm atyzacja i odrzucenie społeczne), a w fazie
końcowej przekształca się w ubóstw o indyw idualne (u trata sensu i celu życia)15.

Funkcjonalność każdego systemu rodzinnego postrzegana jest przez pryzm at

jego reakcji na zm ienność w arunków środow iskow o-społecznych, różnorodności

sytuacji w ynikających z naturalnego cyklu rozwojowego rodziny oraz pojaw iania
się sytuacji nagłych i nieprzew idyw alnych. Czynniki te w yw ołują zaburzenia w o b ­

rębie systemu i stają się źródłem realnego zagrożenia życia rodzinnego. N iezau­

w ażone, pom inięte lub nieleczone, mogą doprow adzić do zaham ow ania rozwoju

rodziny, do w zbudzenia jej patologicznego funkcjonow ania lub wręcz rozpadu. D łu ­

gotrw ała utrata hom eostazy systemowej, której rodzina jako w spólnota nie p otrafi

lub nie jest w stanie ustabilizow ać, odbiera jej członkom poczucie bezpieczeństwa

oraz zrów now ażenie em ocjonalne. Rodzi się wówczas niepew ność, lęk, bezradność.

Przerw ana zostaje ciągłość w zaspokajaniu potrzeb członków rodziny (w tym p o ­

trzeb ponadpodm iotow ych), czego implikacją są pow ażne u tru dnienia w realizacji

ich celów oraz pragnień życiowych.

Brak skuteczności w radzeniu sobie z kryzysam i w ynika zazwyczaj z wadliwego

przebiegu procesów socjalizacji i wychow ania, zaburzeń w kom unikacji w ew nątrz-

rodzinnej, rozchw ianych emocji, patologicznych postaw i zachow ań członków

rodziny. Kryzys dotyka najczęściej te rodziny, których członkow ie posiadają nie­
wystarczające um iejętności radzenia sobie z sytuacją problem ow ą, gdy wykazują

brak lub niedostatek wiedzy, niski poziom kom petencji społecznych, niezdolność

do podejm ow ania ryzyka, bezradność. W ysiłkom rodzin próbujących sam odziel­

nie przeciw działać kryzysom nie sprzyjają pon adto postępujące zmiany w obrębie

społeczności lokalnych - zanik więzi sąsiedzkich, m igracje zarobkow e, tendencja
do tw orzenia rodzin nuklearnych oraz m odelu rodziny egalitarnej. Zjawiska te p o ­
w odują ugruntow anie się dysfunkcji systemów rodzinnych dotkniętych kryzysem ,

bowiem poczucie osam otnienia środow iskow ego i społecznego, zanik mocy spraw ­

czych, a w końcu m arazm , prow adzą do pojaw iania się w rodzinie kolejnych, nie­
rozw iązanych sytuacji trudnych i rozw oju kryzysu złożonego.

13 H. Skorowski. Wokół współczesnych form ubóstwa. W: W. Łazewski, H. Skorowski, A. Czarnocki

(red.). Ubóstwo. Warszawa, Fundacja Pro Caritate 1998.

14 T. Kamiński. Ubóstwo - definicje, przyczyny i pomiar zjawiska. „Roczniki Naukowe Caritas”, rok II,

1998.

15 K. Kmiecik-Baran. Bezrobocie czynnikiem marginalizacji i ubóstwa. Gdańsk, Wyd. UG 2009.

Rodzina w kryzysie złożonym - kontekst resocjalizacyjny 165

Z aburzone relacje rodzin tkw iących w kryzysie złożonym z otoczeniem społecz­

nym mają w yraźne podłoże socjalizacyjne. G łębokie deficyty rodzicielskie w bezpo­

średni sposób przekładają się na zjawiska „dziedziczenia” patologii, rozrost obszaru

nieprzystosow ania społecznego i przestępczości oraz w zrost liczby załam anych tra ­
jektorii rozwoju coraz większej rzeszy zm arginalizow anych i wykluczonych jedn o­

stek i grup społecznych16. Rodziny te nie w yposażają wychowujących się w nich

dzieci w kom petencje niezbędne do sam odzielnego, dorosłego funkcjonow ania, nie

ukazują wzorcowych strategii pom ocnych w radzeniu sobie ze stresem , nie uczą

elastyczności w działaniu i myśleniu oraz kreatyw nego rozw iązyw ania problemów.

Pomimo obiektyw nie istniejących dotkliw ości dośw iadczania oraz negatyw ­

nych konotacji pojęcia kryzysu, sytuacja kryzysowa może stanow ić p u n k t zw rotny

w życiu dotkniętej nią rodziny, skutkujący pozytyw ną zm ianą jej sytuacji życiowej

(jednostkowej i społecznej). Jest to możliwe w przypadku dostarczenia rodzinie sil­

nego wsparcia społecznego oraz podjęcia przez nią w spółpracy w zakresie stym ulo­

wanych zew nętrznie działań zaradczych.

Kreowanie działań społecznych o charakterze

resocjalizująco-readaptacyjnym na rzecz rodzin w kryzysie złożonym

Resocjalizacja rozum iana jest jako proces ponow nej, skorygowanej socjalizacji

osób wadliwie przystosowanych17. Postrzegana jest także jako proces m onitorow anej

zew nętrznie modyfikacji zastałych dewiacyjnych tożsam ości, odbywający się poprzez

dostarczanie jednostce (grupie) nowych inform acji oraz kształtow anie kompetencji

w toku metodycznego rozwoju strukturalnych czynników procesów poznawczych18.

W świetle powyższego wydaje się zatem , iż rodziny w długotrw ałym kryzysie zło­

żonym m ożna i należy rozpatryw ać w kontekście resocjalizacyjnym. W adliwie przy­
stosowane (upośledzone społecznie) wym agają bowiem modyfikacji zastałych cech

systemowych (strukturalnych i funkcjonalnych) oraz cech psychospołecznych ich

członków w toku odpow iednio zaprogram ow anych oddziaływ ań resocjalizujących.

Powinny być one ukierunkow ane głównie na kom petencyjne wzm ocnienie systemów

rodzinnych w zakresie podstaw owych w ym iarów ich funkcjonow ania w ew nętrzne­

go (spójności, adaptacyjności, kom unikacji wew nętrznej), spraw ne poruszanie się

członków rodzin w sieci relacji i układów społecznych oraz podejm ow anie przez

rodzinę efektyw nych interakcji z innym i system am i społecznymi.

16 S. Kawula. Oblicza marginalizacji i wykluczenia w aktualnej sytuacji społeczno-ekonomicznej Polski,

w drodze ku normalizacji życia. W: Zamojskie Studia i Materiały, Pedagogika, wyd. VIII, zeszyt 2 (22).

Zamość, Wyd. WSZiA 2006.

17 L. Pytka. Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne.

Warszawa, Wyd. APS 2000.

18 M. Konopczyński. Teoretyczne podstawy metodyki kulturotecbnicznych oddziaływań resocjalizacyj­

nych wobec nieletnich. Warszawa, PWN 2006a.

^ 66 Beata Maria Nowak

W obec powyższego, pom oc i wsparcie o charakterze resocjalizująco-readapta-

cyjnym udzielane rodzinom w celu przezwyciężenia przez nie kryzysu złożonego
rozum ieć należy jako kreow anie nowych jakości stru ktu raln ych i funkcjonalnych

systemu rodzinnego oraz rów noległe, a w pewnych zakresach łączne oddziaływ ania
podejm ow ane wobec poszczególnych jej członków 19. Dysfunkcje (patologie) tego

najważniejszego środow iska życia człowieka stanow ią zazwyczaj główne źródło
przejaw ianych przez niego postaw i zachow ań sprzecznych ze społecznie uznaw any­

mi. Nie m ożna zatem skutecznie oddziaływ ać na jednostkę w ykazującą zaburzenia

w sferze em ocjonalnej i behaw ioralnej (nieporadną, nieprzystosow aną społecznie,

wykolejoną przestępczo czy niepełnospraw ną), bez rów noległego w yposażania jej

rodziny w dyspozycje użyteczne w przeciw działaniu kryzysow i oraz w spierania

jej w rozwoju.

W działaniu społecznym o charakterze resocjalizująco-readaptacyjnym istotne

jest w ypracow anie u członków rodziny w kryzysie złożonym poczucia spraw stw a20,

czyli prześw iadczenia, że posiadają oni w ew nętrzne potencjały um ożliw iające im

w yw ieranie w pływ u na bieg w łasnego życia oraz dokonyw anie zm ian niekorzyst­

nych w arunków społecznych. Jest to podejście określane m ianem em pow erm ent

i oznaczające dodaw anie sił, um acnianie, w zm acnianie kom petencji i m ożliw o­

ści rozwojowych, w yposażanie w upraw nienia. Dzięki działaniom treningow ym

kształtującym kom petencje życiowe członków rodziny w kryzysie złożonym (m.in.

um iejętności kom unikacyjne, społeczno-zaw odow e czy wychowawcze), jej funkcjo­

now anie może zostać na tyle ustabilizow ane, że stanie się ona systemem w pełni

autonom icznym - sam odzielnym , sam ostanow iącym i sam orządnym .

Kreowanie wsparcia społecznego o charakterze resocjalizująco-readaptacyjnym na

rzecz rodziny w kryzysie złożonym oznacza zatem podejm ow anie działań (o dp o­

w iednio do potrzeb i możliwości rodziny oraz jej otoczenia społecznego), mających

na celu zarów no ponow ne doprow adzenie systemu rodzinnego do stanu rów now a­
gi, jak też m odyfikację zastałych lub/i w ykształcenie nowych dyspozycji kieru n k o ­

wych (aksjologicznych) oraz instrum entalnych (wiedza, spraw ności i um iejętności),

um ożliwiających jej członkom pokryzysow ą, św iadom ą i pozytyw nie zorientow aną

autokreację tożsam ości w w ym iarze osobow ym i systemowym.

W świetle pow yższego, rodziny w kryzysie złożonym (zwłaszcza przew lekłym )

w ym agają kom plem entarnego zastosow ania działań stabilizujących ich systemy

(pom oc socjalna, terapia psychologiczna i pedagogiczna, interw encja kryzysow a),

w spom agających je w rozw oju oraz resocjalizujących, ukierunkow anych na ich p o ­

kryzysow ą, efektyw ną adaptację społeczną. W myśl koncepcji resilience kreow anie
tego rodzaju d ziałań staje się skuteczną płaszczyzną o p o ru , dzięki której rodziny

19 B. Józefik. Strategie rodzinne. W: B. de Barbaro (red.). Wprowadzenie do systemowego rozumienia

rodziny. Kraków, Wyd. UJ 1994.

20 A. Bandura. Samowzmacnianie: zdolność sprawowania pozytywnej wewnętrznej kontroli nad samym

sobą. W: G.F. Zimbardo, F.L. Ruch. Psychologia i życie. Warszawa, PWN 1997.

Rodzina w kryzysie złożonym - kontekst resocjalizacyjny 167

w kryzysie złożonym m ogą uzyskiwać dojrzałość kom petencyjną w kontrolow aniu

granicznych w aru nk ó w zm ienności, ch roniącą je przed ponow nym wejściem na
ścieżkę kryzysu złożonego. Udział członków rodziny w system atycznie i profesjo­
nalnie prow adzonych treningach kom petencyjnych ukierunkow anych na rozum ie­

nie zachodzących w świecie procesów i zjawisk, naw iązyw anie konstruktyw nych

relacji społecznych, osiąganie w ysokiego poziom u kom petencji społecznych, opa­
now anie spraw ności kom unikacyjnych oraz skutecznych strategii radzenia sobie

z kryzysem , dają im realną szansę na sukcesyw ne przejm ow anie kontroli nad w ła­

snym życiem.

W procesie przekształcania systemu rodzinnego (plastycznego i m onitorow a­

nego jego kreow ania), oprócz klasycznych m etod w ykorzystyw anych w terapii ro ­

dzinnej, użyteczne m ogą być gry sytuacyjne proponow ane przez V. Satir21, dające
m ożliwość w ypracow ania strategii działania wspólnych dla wszystkich członków

rodziny, adekw atnych do stru k tu ry oraz istoty drążących rodzinę problem ów, a tak­
że niekonw encjonalne m etody twórczej resocjalizacji, w tym M eto da T eatru R eso­

cjalizacyjnego, k tó ra stanow ić może doskonałe narzędzie m odelujące funkcjonalny

profil rodziny22. M etody (techniki) interakcyjno-kom unikacyjne (m.in. psychodra-

ma, socjodram a, analiza transakcyjna, spektakl teatralny) um ożliw iają bowiem
rzetelne rozpoznanie przyczyn zaburzeń system u rodzinnego oraz opracow anie

adekwatnej odpow iedzi terapeutycznej przyw racającej mu równowagę. W tre n in ­
gu o partym na odtw arzaniu paranaturalnych interakcji, m etodycznie kontrolow ana
aktyw ność podm iotów oddziaływ ań może być p ow tarzana, m odyfikow ana i d o ­
pasow yw ana do pożądanego wzorca. W efekcie tak w ypracow anego w zm ocnienia

kom petencyjnego rodzina uzyskuje zdolność do pokryzysowej autokreacji23 tożsa­

mości (w w ym iarze osobow ym i grupow ym ), zorientow anej na pełną readaptację

społeczną i uzyskanie statusu rodziny funkcjonalnej.

Zm iany tożsam ościowe systemu rodzinnego dokonują się w toku procesów za­

chodzących niem al rów nolegle: autoidentyfikacji, czyli pełnej akceptacji nowego,

pozytyw nego statusu rodziny oraz autokreacji oznaczającej św iadom e, autorskie
przekształcanie przez członków rodziny zarów no siebie samych, jak też systemu

rodzinnego, zgodnie z wizją własnej w spólnoty w przyszłości. Procesy te prow adzą

do destygm atyzacji społecznej i środowiskowej oraz uzyskania statusu rodziny p o ­

zbawionej dysfunkcjonalnego piętna. Stąd też pokryzysową autokreację tożsamości
społecznej rodziny rozum ieć należy jako proces świadom ego i refleksyjnego kreow a­

nia przez jej członków m ikrozm ian biograficznych (osobowych) i m onograficznych
(systemowych), sukcesyw nie i m isternie budujących historię rodziny funkcjonującej

21 V. Satir. Terapia rodziny teoria i praktyka. Gdańsk, GWP 2000.
21M. Konopczyński. Metody twórczej resocjalizacji. Warszawa, PWN 2006.
21 Autokreacja jest procesem głębokiej samoświadomości rozwijanym w toku autorefleksji, świadomie

zainicjowanej przez podmiot wchodzący na ścieżkę autorskiego przekształcania siebie zgodnie z wizją siebie

samego w przyszłości. Por. J. Pawlak, Autokreacja. Psychologiczna analiza zjawiska i jego znaczenie dla roz­

woju człowieka. Kraków, Wyd. Ignatianum 2009.

1 68 Beata Maria Nowak

autonom icznie, radzącej sobie z problem am i, żyjącej w dobrostanie m aterialnym ,

ekonom icznym , em ocjonalnym i m oralnym .

Kończąc rozw ażania nad rodziną w kryzysie złożonym , w yrażam nadzieję, iż

skłonią one także innych autorów do penetracji wielu obszarów teorii i refleksji

naukowej związanych z tym zagadnieniem , do podejm ow ania w ieloaspektow ych

i wielozakresow ych badań em pirycznych w zakresie profilaktyki kryzysu indyw i­

dualnego i rodzinnego oraz do dalszego poszukiw ania możliwości i sposobów m e­

todycznego prow adzenia rodzin tkw iących w długotrw ałym kryzysie złożonym ,

w k ierunku uzyskania przez nie autonom ii funkcjonalnej oraz zdolności do pokry-

zysowej autokreacji tożsam ości społecznej.

Streszczenie

W artykule prezen tow an e są rozw ażania nad m ożliw o ścia m i resocjalizującego, kreują-

co-rozw ojow ego p row adzenia rodziny w kryzysie zło żo n y m , w kierunku uzyskania przez

nią trwałej zd oln ości d o autoregulacji zasob ów w ew n ętrzn ych , autoidentyfikacji, a w k o n se­

kwencji do p okryzysow ej autokreacji tożsam ości sp ołeczn ej. Podkreślana jest przy tym rola

w zm ocn ien ia kom petencyjnego (trening cech p sychospołecznych liderów rodzinnych) oraz

m etod (technik) interakcyjno-kom unikacyjnych (m .in. m etod twórczej resocjalizacji i gier

sytuacyjnych) w m odelow aniu fun kcjon aln ego system u rod zinn ego.

Abstract

Family in a compound crisis - resocialization context

In the article con sid erations on the p ossib ilities to gu ide a fam ily w ith a com p oun d cri­

sis in a resocializin g, creative and developm ental m anner to ach ieving a long-lasting ability

to self-regulate their inner resou rces, self-id en tification , and, as a result, to a p ost-crisis self-

-creation o f social identity. At the sam e tim e com p eten ce en h ancem en t (training o f p sych o­

social traits o f th e fam ily leaders) and the in teraction-com m u n ication m ethod s (techniques)

(am ong others, m ethod s o f creative resocialization and role playing gam es) is stressed in

m od ellin g o f the fu n ction al fam ily system .

Bibliografia

Bandura A. Samowzmacnianie: zdolność sprawowania pozytyw nej wewnętrznej kontroli nad samym

sobą. W: G.F. Zim bardo, F.L. Ruch. Psychologia i życie. Warszawa, PWN 1997.

Brzezińska A. Dzieci z układu ryzyka. W: A. Brzezińska, S., Jabłoński M. M archow (red.). Ukryte pięt­

no. Zagrożenia rozwoju w okresie dzieciństwa. Poznań, Wyd. Fundacji H um aniom 2003.

Cempel C. Teoria i inżynieria system ów - zasady i zastosowania myślenia systemowego. Radom,

Wyd. Instytutu Technologii Eksploatacji - PIB 2006.

Dobrowolski P. Ubodzy i bezdomni. Katowice, Wyd. US 1998.
Górecki M. Człowiek w kryzysie. „Pedagogika Społeczna”, nr 1, 2001.

James R.K., Gilliland B.E. Strategie interwencji kryzysowej. Warszawa, PARPA 2009.

Rodzina w kryzysie złożonym - kontekst resocjalizacyjny

]

69

Józefik B. Strategie rodzinne. W: B. de Barbaro (red.). Wprowadzenie do systemowego rozumienia

rodziny. Kraków, Wyd. UJ 1994.

Kamiński T. Ubóstwo - definicje, przyczyny i pomiar zjawiska. „Roczniki Naukowe C aritas”, rok II,

1998.

Kawula S. Oblicza marginalizacji i wykluczenia w aktualnej sytuacji społeczno-ekonomicznej Polski,

w drodze ku normalizacji życia. W: Zamojskie Studia i Materiały, Pedagogika, rok wyd. VIII,
zeszyt 2 (22). Zam ość, Wyd. WSZiA 2006.

Kawula S. Pedagogika społeczna w społeczeństwie ryzyka. Olsztyn, Epistheme 2004.
Kmiecik-Baran K. Bezrobocie czynnikiem marginalizacji i ubóstwa. Gdańsk, Wyd. UG 2009.
Konopczyński M. M etody twórczej resocjalizacji. Warszawa, Pedagogium 2006.

Konopczyński M. Teoretyczne podstawy metodyki kulturotecbnicznych oddziaływań resocjalizacyjnych

wobec nieletnich. Warszawa, PW N 2006a.

Lis-Turlejska M. Psychologiczne konsekwencje traumatycznego stresu - współczesne kierunki badań.

„Nowiny Psychologiczne”, nr 2, 2000.

Skorowski H. Wokół współczesnych form ubóstwa. W: W. Łazewski, H. Skorowski, A. Czarnocki

(red.). Ubóstwo. Warszawa, Fundacja Pro Caritate 1998.

N olan B., W helan C.T. Resources. Deprivation, and Poverty. O xford, Clarendon Press 1996.
Pawlak J. Autokreacja. Psychologiczna analiza zjawiska i jego znaczenie dla rozwoju człowieka. Kraków,

Wyd. Ignatianum 2009.

Pytka L. Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne.

Warszawa, Wyd. APS 2000.

Rogers C.R. Carl Rogers on Personal Power. Inner Strength and Its Revolutionary Impact. New York,

Delacorte Press 1977.

Satir V. Terapia rodziny teoria i praktyka. Gdańsk, GWP 2000.
Sęk H. (red.). Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa, PW N 2004.
Soszyńska O. Walka z ubóstwem wykluczeniem społecznym w ramach otwartej m etody koordynacji.

„Polityka Społeczna”, n r 10, 2004.

Slaga Sz.W. U podstaw biosy stemogenezy. W: M. Lubański, Sz.W. Slaga (red.). W poszukiwaniu prawdy.

Pamięci profesora Kazimierza Kłósaka. Warszawa, ATK 1987.

Ślaga Sz.W. Życie - ewolucja. W: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga (red.). Zagadnienia filozoficzne

współczesnej nauki. Warszawa, ATK 1992.