Kujawy – Wikipedia, wolna encyklopedia

Większa część Kujaw stanowi cześć regionu określanego jako

]

Wysoczyzna

Kujawska

. Jest to płaska lub lekko falista

wysoczyzna morenowa

o średniej

wysokości 100-130 m n.p.m. Miejscami występują

wzniesienia morenowe

i wały

piaszczysto-żwirowe. Pod utworami lodowcowymi występują pokłady

ceramicznej.

W obrębie Wysoczyzny Kujawskiej wyróżnia się część północną określaną jako

Równina Inowrocławska

. Ma ona charakter monotonnej

równiny

o wysokości 75-90

m n.p.m. urozmaiconej niekiedy przez pojedyncze

pagórki

. Jest to jeden z

nielicznych w Polsce przypadków rozległej równiny

moreny dennej

lodowca. Część

druga wysoczyzny, rozciągająca się na południe od linii

. Na tym obszarze spotyka się pas

wzgórz morenowych

związanych z

czołową strefą lądolodu

. Wzniesienia sięgają tu

100, niekiedy nawet i 140 m n.p.m. Krajobraz urozmaicają dodatkowo głęboko
wcięte

rynny lodowcowe

i zaklęsłości wypełnione

jeziorami

. Na zachodzie regionu

ciąg

Gopła

jezior Pakoskich

oddziela Wysoczyznę Kujawską od Gnieźnieńskiej.

Północną granicę Kujaw stanowi

Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka

, która na

wschód od

Nakła

rozszerza się w

Kotlinę Toruńsko-Bydgoską

. W rejonie

Kujawy Północne obejmują fragment

Koronowa

Pojezierza

Pomorskiego

Regiony fizyczno-geograficzne

Pojezierza Południowobałtyckie

]

Kujawy znajdują się w obrębie 9 mezoregionów należących do 3 makroregionów
podprowincji

. Większość dzielnicy kujawskiej

znajduje się w obrębie makroregionu

Pojezierze Wielkopolskie

(315.5) –

mezoregiony

Równina Inowrocławska

(315.55) i

Pojezierze Kujawskie

(315.57).

Zachodnie obrzeża Kujaw wchodzą natomiast w skład

Pojezierza Gnieźnieńskiego

(315.54).

Północne obrzeża Kujaw graniczące z

Wisłą

należą do makroregionu

Pradolina

Toruńsko-Eberswaldzka

(315.3) – mezoregiony

(315.36). Z kolei tzw. Kujawy Północne (

(314.72). Północno-zachodni skraj historycznych Kujaw zajmuje także

fragment

Pojezierza Krajeńskiego

(314.64).

Klimat

]

Rezerwat przyrody Dziki Ostrów

Położenie Kujaw na pograniczu Niziny Wielkopolsko- Kujawskiej i

Pojezierza

Mazurskiego

powoduje, iż w regionie tym zaznaczają się wyraźnie cechy

przejściowości pomiędzy oddziaływaniem wpływów oceanicznych i
kontynentalnych. Cechą charakterystyczną są niskie

opady atmosferyczne

, nie

przekraczające 500 mm, a miejscami sięgające 450 mm. Średnia temperatura
roczna (+8,2 st. C) jest nieco wyższa od średniej krajowej. Zimy bywają łagodne z
małą i krótkotrwałą pokrywą

śnieżną

. Klimat cechuje stosunkowo duża liczba dni

pogodnych, usłonecznionych. Latem i jesienią przeważają wiatry o kierunku
zachodnim i południowo-zachodnim, a zimą wschodnie i północno-wschodnie.

Gleby

]

Kujawy stanowią teren o glebach na ogół dobrych. Największą powierzchnię zajmują

gleby płowe

brunatne

. Urodzajne

czarne ziemie

zajmują ok. jednej trzeciej powierzchni regionu i występują głównie na

Równinie Inowrocławskiej

(na północ od

Inowrocławia

oraz okolice

Radziejowa

). Miejscami występują

torfy

gliny

oraz

gleby piaszczyste

. Najsłabsze gleby występują w pasie nadwiślańskim oraz w

powiecie bydgoskim

Hydrografia

]

Sieć rzeczna na Kujawach jest uboga. Charakterystyczna jest dysproporcja pomiędzy dużą arterią wodną, jaką stanowi

Wisła

, a ubogą

siecią drobnych cieków, z których wiele funkcjonuje okresowo. Na taki stan rzeczy składają się: wyjątkowo niska suma rocznych

opadów atmosferycznych

oraz rzeźba geologiczna terenu, która sprzyja dużym stratom wody wskutek

parowania

. Większość Kujaw

należy do

dorzecza Wisły

, lecz w zachodniej części regionu przebiega dział wodny oddzielający go od

dorzecza Odry

. Z większych rzek

oprócz

Wisły

znaczenie żeglowne odgrywają rzeki:

Noteć

Zgłowiączka

Brda

Na terenie Kujaw występuje blisko 600

jezior

o powierzchni większej od 1 ha, które zajmują

rynny

oraz

oczka polodowcowe

. Największe

z nich to:

(2150 ha),

Jeziora Pakoskie

(750 ha)

Głuszyńskie

(625 ha), Chodeckie, Modzerowskie, Borzymowskie,

Rakutowskie

(414 ha),

Jezuickie

(146 ha).

W przeszłości duże znaczenie komunikacyjne posiadało jezioro

. Według

Jana Długosza

w czasach historycznych istniało

połączenie

, a także z

przez

. Warunkiem tych połączeń był wyższy poziom wody w

jeziorze o ok. 3 m. W okresie historycznym na terenie Kujaw istniały także rozległe

, m.in. nad

, koło

w źródliskach

, Ostrowskiego i Gąskiego Błota, w źródliskach

Tążyny

i szereg innych. W wyniku prac

melioracyjnych

przeprowadzonych w

XIX wieku

oraz budowy kanałów (

Bydgoski

Górnonotecki

) nastąpiło obniżenie poziomu

wód podziemnych

o ok. 2

Lasy

Lasy Gostynińsko-Włocławskie

]

Centralna, rolnicza część Kujaw jest jednym z najmniej zalesionych regionów kraju (obecnie lasy to 15% powierzchni). Większe
kompleksy leśne otaczają region od północy (

Puszcza Bydgoska

) i od południa (Lasy Mirachowskie).

Już w

okolice

Strzelna

miały charakter bezleśnej,

;

stanowiły wtedy 62% ogólnej

powierzchni Kujaw. W

XVI wieku

było to 48%, a w

XVIII

już tylko 37%. Proces ten pogłębiał się w

XIX wieku

. Dotyczy to zwłaszcza

środkowej i południowej części Kujaw wschodnich.

Ochrona przyrody

Nadgoplański Park Tysiąclecia

]

Na terenie Kujaw (w granicach historycznych) znajduje się w całości

chroniący ekosystem jeziora

Gostynińsko-Włocławskiego

Ponadto w skład regionu wchodzą fragmenty dwóch

parków krajobrazowych

oraz

Nadwiślańskiego

. Cenne

przyrodniczo obszary chronione są również w

obszarach chronionego krajobrazu

Wydm Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej

Wydm

śródlądowych na południe od Torunia

Łąk Nadnoteckich

Lasów Balczewskich

Lasów Miradzkich

Jeziora Głuszyńskiego

Je ziora

Modzerowskiego

Północnego Pasa Rekreacyjnego miasta Bydgoszczy

Zalewu Koronowskiego

oraz

Rynny Jezior Byszewskich

. W

skład listy zatwierdzonych

rezerwatów przyrody wchodzi

: 10 leśnych, 4 ornitologiczne, 2 florystyczne, 1 słonoroślowy i 1

geomorfologiczny.

Lista rezerwatów przyrody:

leśne

– 200-letnia

–

położony w

Ostrów koło Pszczółczyna

–

nad

w okolicy

–

na ostrowie leśnym łąk nadnoteckich koło

– 150-letni

–

–

leśne zarostowe i łąkowe w okolicy

–

na wydmowym zboczu rynny jeziornej w Lasach Gostynińsko-Włocławskich

–

jesionowo-olszowe w

– jezioro Grodno wraz z naturalnymi zbiorowiskami leśnymi, położony w

między

, a

florystyczne

–

ze stanowiskiem kserotermicznej

wiśni karłowatej

, położony na południowym skraju

Puszczy Bydgoskiej

Rejna

– stanowisko

wiśni karłowatej

w Lasach Balczewskich

ornitologiczne

Balczewo

– chroni miejsca lęgowe i żerowiska ptaków błotnych i wodnych w

gminie Dąbrowa Biskupia

Czapliniec Ostrowo

– chroni miejsca lęgowe

czapli siwej

nad jeziorem Ostrowskim w Lasach Miradzkich

Jezioro Rakutowskie

– ochrona jeziora i jego otoczenia w Lasach Gostynińsko-Włocławskich

Jazy

– chroni miejsca lęgowe

czapli siwej

w Lasach Gostynińsko-Włocławskich

słonoroślowy

Kujawskie zwyczaje wielkanocne

Inscenizacja postrzyżyn syna

Piasta Kołodzieja

na Półwyspie Rzępowskim w

Obszary specjalnej ochrony ptaków

Ciechocinek

– ochrona bogatego zespołu

przy

geomorfologiczny

– położony w Lasach Gostynińsko-Włocławskich

Na Kujawach znajdują się ponadto obszary chronione w sieci

Natura 2000

. Są to:

Dolina Dolnej Wisły (obszar Natura 2000)

Ostoja Nadgoplańska
Błota Rakutowskie

Obszary mające znaczenie dla Wspólnoty

Jezioro Gopło
Solecka Dolina Wisły
Dybowska Dolina Wisły

Nieszawska Dolina Wisły
Włocławska Dolina Wisły
Słone Łąki w Dolinie Zgłowiączki
Błota Kłócieńskie

Ciechocinek
Równina Szubińsko-Łabiszyńska

(fragment)

Pojezierze Gnieźnieńskie

(fragment)

Główne miasta

]

Biskupią stolicą Kujaw była

Kruszwica

, a później

(po przeniesieniu do niego stolicy biskupstwa w 1. połowie XII w.). W

okresie

rozbicia dzielnicowego

na początku

, wyodrębniły się księstwa kujawskie:

brzeskokujawskie

inowrocławskie

bydgosko-wyszogrodzkie

gniewkowskie

. Od

XIV w.

1772

r. siedzibami wojewodów były

, zaś

siedzibą wspólnego

województw kujawskich.

Do miast, które najwcześniej otrzymały prawa miejskie na terenie Kujaw, należały

grody

leżące na stosunkowo wcześnie zasiedlonych

urodzajnych ziemiach

(1238),

(1250),

(1252),

(1255),

(po 1267),

(1303). Później lokowano miasta na terenach położonych na obrzeżach dzielnicy:

Raciążek

(1317),

Solec Kujawski

(1325),

(1346). W końcu XIV w. lokowano:

(1356),

(1359),

(1363),

(1368),

(1382).

Do miast królewskich i siedzib starostów grodowych należały w XV-XVIII w.:

. Innymi miastami królewskimi były m.in.

. Do miast kościelnych zaliczały się m.in.

, zaś do prywatnych miast

szlacheckich:

. Do największych miast kujawskich w okresie

przedrozbiorowym należały:

(powyżej 3 tys. mieszkańców w XVI w.) oraz

(2 tys.) Nieco niżej

plasowały się

Brześć Kujawski

Kowal

Radziejów

Współcześnie zaś największe ośrodki Kujaw to

(356 tys.),

(117 tys.) i

(76 tys.). Region ten dzieli się

na Kujawy Zachodnie ze stolicą w

Inowrocławiu

i Kujawy Wschodnie ze stolicą we

Włocławku

. Kujawami Północnymi bywa

natomiast określany

powiat bydgoski

. Łaciński odpowiednik nazwy

Inowrocławia

określa to miasto Nowym Włodzisławiem

(Władysławem)

[3]

Kujawy etnograficzne

]

Kujawy są odrębną krainą etnograficzną o oryginalnej

kulturze ludowej

, stroju,

gwarze

zdobnictwie, pieśni i tańcach. W zachodniej części regionu widoczne są wpływy

, a we wschodniej –

Mazowsza

Granica Kujaw historycznych i etnograficznych pokrywała się w przybliżeniu do końca

XVIII w.

Jednakże już w

XVI

XVII w.

na tzw. Kujawach Północnych (okolica

) intensywne kontakty handlowe i rodzinne z kupiectwem

Gdańska

, miastami i folwarczną szlachtą

Pomorza

(spławny handel

zbożowy i solny) zaważyły o tym, że

mieszczaństwo

szlachta

tych okolic zaczynały

myśleć w kategoriach, które przekraczały wąski krąg zagadnień jednego regionu, czy
krainy. Po

rozbiorach Polski

wskutek zmian granic politycznych, osadnictwa

niemieckiego i

germanizacji

oraz wpływów kulturowych sąsiednich regionów następował

stopniowy zanik poczucia kujawskiej przynależności regionalnej wśród mieszkańców
okolic

, a także na południowym i

wschodnim pograniczu dzielnicy z

Regionalizacja Kujaw

]

Kujawy czarne

– bezleśne tereny o urodzajnych

czarnoziemach

, strefa

intensywnej produkcji rolnej; z uwagi na położenie wyróżnia się Kujawy czarne

;

(polne) – centralna część Kujaw położona między

Gniewkowem

Aleksandrowem Kujawskim

Brześciem

; w odróżnieniu od Kujaw czarnych

posiada gleby piaszczysto-gliniaste (

szare

) i niewielkie zagajniki leśne;

Kujawy nadwiślańskie

– pas terenu otaczający od południa

Wisłę

, obejmuje wsie

dawniej

olęderskie

i miasta leżące nad rzeką, związane niegdyś z handlem

Drzewo genealogiczne Piastów kujawskich

Podział Kujaw na księstwa dzielnicowe na początku

zbożowym:

;

zalicza także do tego regionu

, zaś nizinę nadrzeczną od Solca do Bydgoszczy nazywa Żuławami Kujawskimi;

Kujawy zagoplańskie

– tereny położone między jeziorem

od wschodu, a

jeziorami Pakoskimi

na zachodzie, mieszczą

m.in.

Kruszwicę

Strzelno

;

Kujawy garbate

– pogranicze kujawsko-

na południu do

na północy;

– rejon zabagnionej (od XIX w.,

zmeliorowanej

)

doliny Bachorze

na wschód od

; łączy poprzez dział wodny

jezioro

na wschodnim i północnym obrzeżu regionu (

Zgłowiączką

;

Kujawy leśne

– południowy skraj regionu na

w okolicy

;

Lasy Gostynińsko-

Włocławskie

Puszcza Bydgoska

Niektórzy ludoznawcy – m.in.

– skłonni byli uznać

za część

regionu kujawskiego

. Podobne

i wspólna historia w

łączy także Kujawy z

Turystyka

]

Region obfituje w zabytki

architektury romańskiej

(XI-XII w.) Należą do niej m.in.

kolegiata św. Piotra i Pawła w Kruszwicy

rotunda

świętego Prokopa w Strzelnie

klasztor norbertanek w Strzelnie

kościół św. Małgorzaty w Kościelcu Kujawskim

kościół NMP w

Inowrocławiu

. Do najstarszych świątyń na Kujawach należy także

Przez zachodnią cześć Kujaw biegnie

Szlak Piastowski

. Do najważniejszych miejscowości turystyczno-krajoznawczych należą:

. Uzdrowiskami są

. Walory rekreacyjne

oferują kąpieliska nad jeziorami (

), lasy (

Corocznie urządzane są rekonstrukcje bitew polsko-krzyżackich:

pod Płowcami

(1331) i

pod Koronowem

(1410).

Na Kujawach stosunkowo liczne są ośrodki kultu religijnego: miejsca pielgrzymkowe w

Markowicach

w gminie

Strzelno

, Ostrowąs w

gminie

w gminie

) oraz

(w jej skład wchodzą 23 kaplice i barokowy

kościół Ukrzyżowania

z 1661 roku).

Historia Kujaw

]

Czasy najdawniejsze

[

]

Kujawy należą do obszarów, na których stwierdzono najstarsze w
Polsce ślady osadnictwa, co wyrażone jest w postaci licznych
stanowisk archeologicznych, sięgających

Początki państwowości na ziemiach kujawskich związane są z
państwem plemiennym

Goplan

. Goplanie, których niektórzy badacze

utożsamiają z

Mazowszanami-Kłobianami

lub po prostu z

Kujawianami

stworzyli państwo z głównymi ośrodkami w

Gnieźnie

. Z

czasem zostali podbici przez inne plemię –

Polan

, które według

Andrzeja Bańkowskiego

osiedliło się na obszarze

zachowane do dziś są jednymi z najstarszych zabytków

po tym,

jak musieli opuścić wraz z

Morawianami

swe dawne terytoria

panońskie

podbite przez

Awarów

. Według niektórych źródeł w wojnie Polan z

Goplanami wsparły Polan wojska

wielko-morawskie

. W wyniku zajęcia

terytorium Goplan ziemie kujawskie znalazły się pod silnym wpływem
kultury polańskiej i straciły swój pierwotny,

mazowszański

charakter

[5]

Żyzne gleby i obfite źródła solne Kujaw sprzyjały wczesnemu rozwoju
osadnictwa i powstawaniu licznych

grodów

– ośrodków wojskowo-

administracyjnych i gospodarczych, miejsc wymiany handlowej. Na
ziemiach tych powstały także pierwsze kościoły i

), będące wówczas ogniskami życia kulturalnego, a

architektury

romańskiej w Polsce

Czasy przedrozbiorowe

]

Nazwa Kujawy pojawia się po raz pierwszy w

1136

r. w Bulli

gnieźnieńskiej. Dotyczy ona tylko obszaru nadwiślańskiego
późniejszych Kujaw

[6]

Dopiero od

XIII

wieku nazwa ta zaczyna być

używana w celu określenia ziemi kruszwicko-włocławskiej.

O roli Kujaw dla państwowości polskiej okresu

średniowiecznego

decydowało ich znaczenie gospodarcze i strategiczne. Żyzność
kujawskiego

czarnoziemu

bagiennego w znacznej już mierze

eksploatowanego rolniczo, gęste osadnictwo, eksploatowanie licznych
źródeł słonych (

Słońsk

Kruszwica

hutnictwo

żelaza wykorzystujące

złoża

rudy darniowej

(

Otłoczyn

, Sędzin, Adolfin) decydowały o

zamożności tutejszej ludności. Kujawy były też miejscem, gdzie

Rotunda świętego Prokopa w Strzelnie

Miasta Kujaw w okresie staropolskim (XV-XVIII w.)

(1133)

Kolegiata św. Piotra i Pawła w Kruszwicy

(1140)

Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w
Inowrocławiu

(ok. 1200)

zamożności tutejszej ludności. Kujawy były też miejscem, gdzie
krzyżowały się ważne szlaki handlowe. Do najważniejszych należał

szlak bursztynowy

(pochodzący jeszcze z czasów rzymskich)

biegnący od południa przez

Kalisz

i okolice

nadgoplańskie

ku północy

na teren

Pomorza

Prus

oraz wczesnośredniowieczny trakt ruski

biegnący z

przez

i dalej do

północnej

mazowieckim książętom dzielnicowym

Pomorza Zachodniego

. Jednocześnie samo

położenie Kujaw miało strategiczne znaczenie dla północnej ekspansji
piastowskiej (

Pomorze

Prusy

Mazowsze

Kujawy były początkowo połączone z

Mazowszem

i podlegały

. Wraz z

ziemią chełmińską

późniejszą

ziemią dobrzyńską

stanowiły trzon ich posiadłości aż do

końca

XII w.

Najpierw rządził tym terytorium

Bolesław Kędzierzawy

, a w

latach 1173-1186 jego syn

Leszek Bolesławowic

. Najprawdopodobniej w

1191 r. Kujawy zagarnął

Bolesław

, syn

Mieszka III Starego

i władał nimi

jako pierwszy książę kujawski aż do swej śmierci w 1195 r. W latach
1195-1202 rządy sprawował ojciec zmarłego

Mieszko III Stary

Następnie Kujawy powróciły do dawnego związku z

Mazowszem

znalazły się pod władzą

Konrada Mazowieckiego

, który jednak

respektował już pewną odrębność dzielnicy kujawskiej, gdyż tytułował
się księciem mazowieckim i kujawskim.

1233

Konrad Mazowiecki

wydzielił dla swego 20-letniego

najmłodszego syna

Kazimierza

odrębne

księstwo kujawskie

ze stolicą w

Inowrocławiu

, a

siedzibą biskupią we

Włocławku

. 36 lat jego rządów skutkowało rozwojem

gospodarczym i terytorialnym Kujaw m.in. o

ziemię bydgosko-wyszogrodzką

(Kujawy

Północne). W wyniku układów z braćmi

Kazimierz I kujawski

zdobył również ziemie:

. W

r. prawa miejskie uzyskał

, będący

w tym czasie siedzibą księcia, zbudowano tam również

zamek

. Na północnych

rubieżach Kujaw książę osadził

cystersów

(1253 –

Byszewo

, w 1288 r. przeniesiona do

Koronowa

) oraz prowadził udaną działalność służącą integracji nowo pozyskanych

terenów z resztą swego księstwa. Wyrażało się to nadaniami ziemskimi czynionymi na
tych obszarach na rzecz rycerstwa z własnego otoczenia, jak również awansem
rycerstwa miejscowego. W okresie wojny celnej z Krzyżakami (1250),

Kazimierz I

skierował handel kujawski do własnych portów wiślanych w

otrzymał wschodnie obszary Kujaw jako

Solcu

, z

pominięciem

Torunia

, co zintensyfikowało rozwój spławnego handlu zbożowego.

Po śmierci

Kazimierza Kujawskiego

1267

roku jego księstwo uległo podziałowi

pomiędzy pięciu synów, z których najstarszy

otrzymał

), drugi w kolejności –

), a

uzyskali odpowiednio:

Siemomysła inowrocławskiego

(1267-1287)

toczyły się walki z księciem wielkopolskim

Bolesławem Pobożnym

. W wyniku tych

walk, dzielnica kujawska została uszczuplona na rzecz

, kruszwicka i radziejowska 1268-1285) oraz

Po śmierci księcia

Kujaw inowrocławskich

Siemomysła

1287

roku, jego księstwo

uległo podziałowi pomiędzy trzech synów. Na poczatku

Wojna polsko-krzyżacka 1327-1332

doszło do

wykrystalizowania księstw rządzonych samodzielnie przez każdego z nich.

Leszek

tytułował się odtąd księciem Kujaw i

– księciem Kujaw,

– księciem Kujaw i

. W

lub

r. wobec wybuchu

wojny polsko-krzyżackiej

Władysław Łokietek

zjednoczył pod swoją

władzą księstwa kujawskie:

brzeskie

inowrocławskie

bydgosko-wyszogrodzkie

Odrębność do

1364

r. zachowało jedynie

księstwo gniewkowskie

spowodowała duże zniszczenia na Kujawach.

Jeszcze w 1329 r. Krzyżacy zdobyli

ziemię dobrzyńską

oraz spalili

pod Radziejowem i Płowcami

. W 1330

r. obrócili w ruinę

oraz

, w 1331 r. zdobyli

, a w 1332 r.

. 27 września

roku

doszło do walnej bitwy

wojsk Łokietka z armią krzyżacką, w wyniku której wojska zakonne poniosły duże straty.
Mimo tego cała dzielnica znalazła się pod okupacją krzyżacką aż do

1337

r., kiedy

Kazimierz Wielki

uzyskał w

Wyszehradzie

gwarancję warunkowego zwrotu całych Kujaw

pokojem w Kaliszu w 1343 r.

, a władzę na Kujawach w imieniu monarchy sprawowali: wojewoda,

starosta

i sędzia, zlokalizowani w

Brześciu

. W połowie XIV w. nastąpiło rozdzielenie

kujawskich urzędów starościńskich miedzy

Brześć

(od 1358 r.) i

(1364 r. po zastawieniu przez

Władysława Białego

księstwa gniewkowskiego

). Czasy

Kazimierza Wielkiego przyniosły również budowę 4

zamków

obronnych na Kujawach: w

(zachowana wieża),

Przedczu

(częściowo zachowany) i

Złotorii

Kościół Świętej Trójcy i Najświętszej Marii
Panny w Strzelnie

(1216, zbarokizowany)

Katedra we Włocławku

(1340, regotyzowana

w XIX w.

Katedra św. Marcina i Mikołaja w Bydgoszczy

(1466)

Mysia Wieża w Kruszwicy

W okresie rządów

Ludwika Węgierskiego

(1370-1382),

oraz

północno-zachodnia część Kujaw (terytorium bydgoskie) została oddana w

lenno

Kaźkowi Słupskiemu

, a w latach 1378-1392 terytorium bydgoskie, inowrocławskie,

gniewkowskie oraz ziemia dobrzyńska oddano w lenno

Władysławi Opolczykowi

Dodatkowo po śmierci Ludwika Węgierskiego (1383) Kujawy brzeskie opanował

Siemowit IV Mazowiecki

. Dopiero zabiegi

Władysława Jagiełły

spowodowały odzyskanie

w komplecie ziem kujawskich i wcielenie ich do

Królestwa Polskiego

Pod koniec

województwa inowrocławskiego

dawne tereny księstw kujawskich pozostały podzielone

administracyjnie na dwa województwa:

(z powiatami

) i

(z powiatami

). Dodatkowo w skład

wchodziła

zachowująca odrębność samorządową

z trzema powiatami:

dobrzyńskim, rypińskim i lipnowskim. Granica między województwami ciągnęła się od

Nieszawy

na wschodzie po

Gębice

na zachodzie przez okolicę

Służewa

. Wyższość ta utrzymała się następnie w porządku

Strzelna

. Granicą oddzielającą na północy Kujawy od

była linia

–

(na północ od

) oraz rzeka

. Od

oddzielał Kujawy m.in. ciąg jezior byszewskich do

(granica z powiatem

(granica z powiatem

) i

(granica z

powiatem

gnieźnieńskim

XV wieku

istniały na terenie Kujaw cztery hierarchie urzędów ziemskich: dwie pełne

(brzeska i Inowrocławska) oraz dwie niepełne (

bydgoska

gniewkowska

). Kolejność

używana w dokumentach wskazuje, że urzędy brzeskie były wyższe od
odpowiadających im inowrocławskich, co było następstwem stanu z czasów

Władysława

Łokietka

Kazimierza Wielkiego

senatorów Rzeczypospolitej. Obie części Kujaw dzieliły się do

XIV w.

kasztelanie

, a

następnie na

powiaty

. W ciągu XIV w. zanikła część kasztelanii (

wyszogrodzka

zamątwiańska, gniewkowska), a w XV w. powiatów (gniewkowski).

Podział na dwie części Kujaw, istniejący do upadku

Rzeczypospolitej Obojga Narodów

nie zatarł więzi etnicznej i dzielnicowej, wzmacnianej przez wspólne miejsca obrad

, formację wojskową, gwarę, strój i powiązania społeczno-

gospodarcze

[7]

W czasie

wielkiej wojny polsko-krzyżackiej

(1409-1411) Kujawy spełniały ważną rolę

strategiczną jako przedpole działań wojennych. W

1409

r. pod odbitym z rąk Krzyżaków

zamkiem w Bydgoszczy

zawarto

rozejm

, zaś w 1410 r. cześć sił krzyżackich pod wodzą

Henryka von Plauen

oczekiwała pod

Świeciem

na działania zaczepne z północnych

Kujaw, nie biorąc z tego powodu udziału w

bitwie pod Grunwaldem

. W bitwie tej pod

wodzą

Władysława Jagiełły

walczyły

chorągwie

: kujawska i dobrzyńska, zaś w

październiku

1410

r. pod

Koronowem

rycerstwo polskie również z udziałem Kujawian

stoczyło zwycięską

bitwę z Krzyżakami

Po raz ostatni Kujawy przeżyły

najazd krzyżacki

1431

r., kiedy to spalony został

Kazimierza Jagiellończyka

. Dygnitarze kujawscy stanęli na czele stronnictwa

przygotowującego zjednoczenie

Pomorza

Polską

poprzez działania w otoczeniu

oraz kontakty z opozycją w

Prusach Zakonnych

. Wywołana

ich działalnością

wojna trzynastoletnia

, w której uczestniczyła licznie

szlachta

kujawska

zarówno w

pospolitym ruszeniu

, jaki i rotach zaciężnych, przyniosła Polsce odzyskanie

dostępu do morza. Umożliwiło to ziemi kujawskiej wykorzystanie w kolejnym stuleciu
nowej koniunktury gospodarczej, związanej ze wzrostem eksportu polskich towarów
drogą wiślaną przez

Gdańsk

Późnośredniowieczne Kujawy, choć nie były dużą krainą – uważane były przez
współczesnych za jedną z bogatszych i ważniejszych ekonomicznie ziem polskich.
Ocenia się, że gęstość zaludnienia na centralnych Kujawach w

przekraczała przeciętny wskaźnik dla całego

znacznie

Królestwa

. W

procesie polsko-krzyżackim

w 1339 r.

wyżej oceniono straty królewskie poniesione z tytułu zaboru Kujaw, niż

Pomorza Gdańskiego

ziemi chełmińskiej

michałowskiej

. Podstawą bogactwa tej ziemi

w XIII-XV w. było obok wyjątkowo urodzajnych gleb, położenie na szlakach handlowych: z

Bałtyku

nad

Morze Czarne

oraz drogi z północy na

Węgry

. Od

XV wieku

głównym

przedmiotem eksportu stało się

zboże

spławiane masowo drogą wodną

Wisły

. Związany

z tym był rozwój gospodarki

folwarczno

pańszczyźnianej

oraz miast handlowych na

szlaku wiślanym:

, która dodatkowo

stanowiła port wiślany dla szlachty wielkopolskiej. Przedmiotem wymiany były także

gospodarowania. Należały do nich m.in. nadwiślańskie wsie:

Kalwaria Pakoska

stanowiła port wiślany dla szlachty wielkopolskiej. Przedmiotem wymiany były także
towary przechodzące tranzytem z południowej i wschodniej Europy, takie jak

wosk

skóry,

wełna

bydło

. Wraz z rozwojem gospodarczym nastąpił rozwój miast oraz

osadnictwa wiejskiego, które uzyskiwało prawo czynszowe i prawne formy samorządu
(

prawo niemieckie

). Kulminacyjny punkt rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej

na Kujawach nastąpił w

XVI wieku

. W przeciwieństwie do innych regionów, na terenie

Kujaw istniał typ dużego 1-2

łanowego

(do 35 ha) gospodarstwa chłopskiego.

Podstawową grupę ludności wiejskiej (ok. 85%) stanowili

kmiecie

, a drugą grupę –

zagrodnicy

, pracujący jako najemnicy w gospodarstwie pana,

sołtysa

lub kmiecia. Przy

dworach szlacheckich pracowała

czeladź

wywodząca się z różnych grup społecznych.

Odrębną natomiast grupę stanowili

rzemieślnicy

wiejscy: kowale, kołodzieje, bednarze,

garncarze, młynarze zależni od pana wsi, z którym mieli kontrakt na okresową lub
dożywotnią

dzierżawę

XVI

XVII w.

większość ziemi na Kujawach należała do

szlachty

(folwarcznej i zagrodowej). Nie było wielkich posiadłości ziemskich.

Przeważały majątki, w skład których wchodziły 3-4 wsie. Ok. 15% stanowiła własność królewska, zaś 25% – kościelna. Największymi
kościelnymi właścicielami ziemskimi były:

biskupstwo włocławskie

kapituły

: włocławska i kruszwicka oraz klasztory:

W końcu

w pasie nadwiślańskim Kujaw pojawiło się osadnictwo

olęderskie

. Największe nasilenie tego procesu nastąpiło w

XVIII w.

Osadnicy – początkowo

Holendrzy

, później

Niemcy

, zajmowali tereny zalewowe, bagniste, wymagające szczególnego

. Na obszarach tych wykształcił się nowy typ budownictwa

zagrodowego, różniący się od polskich wsi, położonych na równinnych, centralnych Kujawach.

Od lat 20.

XVII wieku

zaczął się stopniowy upadek gospodarczy Kujaw spotęgowany

wojnami polsko-szwedzkimi

Potop szwedzki

wojna północna

spowodowały załamanie handlu zbożowego oraz wyludnienie miast. Ożywienie gospodarcze regionu nastąpiło dopiero

pod koniec

XVIII wieku

w związku z przechodzeniem na system gospodarki czynszowej.

Pod zaborami (1772-1807)

]

zagarnęło znaczną część

województwa inowrocławskiego

i zachodnią część

województwa

brzesko-kujawskiego

. Obszary te weszły w skład

Obwodu Nadnoteckiego

(1772-1806) ze stolicą w

insurekcji kościuszkowskiej

, który objął pozyskane

przez Prusy tereny kujawsko-wielkopolskie. Po

II rozbiorze

reszta Kujaw przeszła pod panowanie Prus. Rejon ten wszedł w skład nowej

prowincji pruskiej

Prusy Południowe

. W rezultacie

III rozbioru Polski

ponownie dokonano rozczłonkowania ziem kujawskich, dzieląc je

między

Prusy Zachodnie

(

Obwód Nadnotecki

– m.in. okolice Bydgoszczy i Inowrocławia),

Prusy Południowe

(rejon Brześcia, Kowala i

Radziejowa) i

Prusy Nowowschodnie

(okolice Włocławka).

Jakkolwiek utrata państwowości stanowiła katastrofę polityczną, to w sferze gospodarczej takiej zapaści nie odnotowano. Na Kujawach
rozpoczęto przeobrażanie struktury agrarnej poprzez oczynszowanie i

uwłaszczenie chłopów

oraz wprowadzenie nowych roślin

uprawnych m.in.

ziemniaka

, który w krótkim czasie stał się podstawą wyżywienia ludności wsi. Nastąpiła intensyfikacja produkcji rolnej,

w szczególności zbóż, wywołana dużym popytem na rynkach zagranicznych i korzystnym

cłem

. Jednocześnie w konfiskowanych

majątkach kościelnych i majątkach czynnych uczestników

, a także w przejętych przez rząd pruski

królewszczyznach i dobrach starościńskich, rozpoczęto akcje zasiedleńcze ludnością niemiecką (okolice

, Czarnocin,

Księstwo Warszawskie (1807-1815)

, bydgoski, inowrocławski, kowalski i radziejowski. Jedynie

]

W okresie

Księstwa Warszawskiego

cały region kujawski został włączony do

departamentu bydgoskiego

i podzielony na powiaty

[8]

brzeski

jako powiat lipnowski pozostała w

departamencie

płockim

Pod zaborami (1815-1920)

]

kongresu wiedeńskiego

Kujawy zostały podzielone pomiędzy

. Dokonane zmiany miały istotny wpływ na zróżnicowanie cywilizacyjne obu części rozdzielonych

Kujaw.

W granicach

Królestwa Polskiego

znalazła się południowo-wschodnia część regionu kujawskiego oraz

. Obszar ten

został objęty zasięgiem województw (od 1837 r.

gubernie

mazowieckiego

(powiaty: brzeski, kowalski i radziejowski) oraz

płockiego

(ziemia dobrzyńska). Od

1816

r. wprowadzono obwody jako pośrednie jednostki podziału administracyjnego pomiędzy województwem, a

powiatem. Stolicami obwodów zostały:

Wielkiego Księstwa Poznańskiego

(wschodnie Kujawy, czasowo przeniesiony do

) oraz

). Po upadku

powstania styczniowego

(1863) władze rosyjskie przeprowadziły reformę administracyjną. Należący do

guberni płockiej

obwód lipnowski został podzielony na powiaty lipnowski i rypiński, natomiast należący do

guberni warszawskiej

obwód

włocławski został podzielony na powiat włocławski i radziejowski (po przeniesieniu władz z

Radziejowa

Nieszawy

, otrzymał nazwę

nieszawskiego).

W granicach

Królestwa Prus

znalazła się północno-zachodnia część Kujaw z

Inowrocławiem

Bydgoszczą

. Cały ten obszar wraz z

Wielkopolską

wchodził w skład

– jednej z 10 prowincji państwa pruskiego, któremu formalnie

zagwarantowano pewną autonomię (do 1848 r.) Prowincje pruskie dzieliły się na mniejsze struktury administracyjne:

rejencje

(niem.

Regierungsbezirke), te zaś na

powiaty

(niem. Kreise).

Wielkie Księstwo Poznańskie

podzielono na dwie rejencje:

poznańską

bydgosk

. Ta ostatnia obejmowała od

1818

r. 9 powiatów wielkopolsko-kujawskich, m.in. bydgoski, inowrocławski i mogileński

liczba powiatów

wzrosła do 13, przy czym

, w związku z przekroczeniem liczby 25 tys. mieszkańców, od

1875

r. stała się wydzielonym

powiatem miejskim

Granica rozdzielająca Kujawy na część pruską (Kujawy Pruskie) i rosyjską (Kujawy Kongresowe) ciągnęła się od

pobliżu

na południe od

. Po stronie pruskiej pozostały m.in.

, a po rosyjskiej –

. Podział ten przetrwał do początku

I wojny światowej

. Ponad stuletni rozdział umocnił

poczucie przynależności regionalnej mieszkańców tych prowincji, ale spowodował również umocnienie stereotypów i odrębności, które

r. Z uwłaszczeniem chłopów w Prusach wiązała się też komasacja i separacja gruntów, co z punktu widzenia

trudno było przełamać w przyjętych po odzyskaniu niepodległości podziałach administracyjnych

II Rzeczypospolitej

. Różnice w kulturze

materialnej nie zniwelowały natomiast jedności kultury duchowej, stroju i gwary. Podziały wynikały z różnic polityki społeczno-
gospodarczej, jaką prowadziły państwa zaborcze. W

gospodarczego było zjawiskiem umożliwiającym intensyfikację produkcji rolnej. Z drugiej strony rosyjska część Kujaw odczuła znacznie
ciężary, zniszczenia i represje związane z powstaniami:

listopadowym

styczniowym

. Po

powstaniu styczniowym

pod wpływem haseł

pracy organicznej

odnotowano różne formy kształcenia ludności wsi, zwłaszcza przy dworach szlacheckich.

W latach

I wojny światowej

zaszła konieczność organizacji nowych podziałów terytorialnych o charakterze przejściowym w części

południowo-wschodniej Kujaw, związanych z okupacją ziem

Królestwa Polskiego

przez

Rzeszę Niemiecką

Austro-Węgry

. Z większości

jego ziem utworzono wówczas

Generalne Gubernatorstwo Warszawskie

. Na obszarze okupowanych Kujaw połączono powiaty

włocławski i nieszawski w jeden powiat włocławski, a także lipnowski i rypiński w powiat lipnowski.

1909

powstało

Muzeum Kujawskie we Włocławku

założone przez

Polskie Towarzystwo Krajoznawcze

Międzywojnie (1920-1939)

województwa warszawskiego

]

Południowo-wschodnia część regionu kujawskiego jeszcze w

1919

r., weszła w skład niepodległego

państwa polskiego

. Powiaty

włocławski, lipnowski, rypiński i nieszawski zostały przydzielone do

, które powstało na mocy Ustawy

Tymczasowej o organizacji władz administracyjnych II instancji z 2 sierpnia 1919 r. W obrębie

województwa warszawskiego

pozostawały

do 1 kwietnia

1938

Po stronie pruskiej cześć Kujaw Zachodnich już w styczniu

1919

r. uwolniły się od niemieckiego panowania wskutek objęcia tych

terenów przez

powstanie wielkopolskie

. Pozostała część Kujaw z

Bydgoszczą

, a także powiaty pomorskie musiały czekać na

uprawomocnienie się decyzji

traktatu wersalskiego

do stycznia

1920

r. W międzyczasie wydana została Ustawa o tymczasowej

organizacji byłej dzielnicy pruskiej z dnia 1 sierpnia

1919

r., która tworzyła 2 województwa:

poznańskie

pomorskie

. Granica pomiędzy

wymienionymi województwami zachowywała dotychczasowe podziały administracyjne pruskie. Powiaty: bydgoski, szubiński, wyrzyski z
Nakłem, inowrocławski, jak też żniński, mogileński i strzeleński weszły w skład

województwa poznańskiego

Dokonany podział terytorialno-administracyjny, pomimo zapowiedzi jego tymczasowego charakteru, okazał się dość trwały. Dopiero
wchodząca w życie od 1 kwietnia

1938

reforma administracyjna

zjednoczyła całe Kujawy w obrębie

województwa pomorskiego

. W

skład tego województwa zwanego „Wielkim Pomorzem”, które obejmowało 23 powiaty ziemskie i 5 grodzkich, wchodziło 7 powiatów
„kujawskich”:

bydgoski grodzki

bydgoski ziemski

szubiński

inowrocławski grodzki

inowrocławski ziemski

nieszawski

włocławski

oraz 2 powiaty „dobrzyńskie”:

lipnowski

rypiński

1934

roku przystąpiono do organizacji

Muzeum Nadgoplańskiego w Kruszwicy

. Otwarte w

1939

roku posiadało cenną kolekcję

obiektów etnograficznych m.in. mebli i strojów.

II wojna światowa

]

Podczas

II wojny światowej

prawie całe Kujawy zostały wcielone do

III Rzeszy

w granice prowincji

Kraj Warty

(niem. Warthegau), z

wyjątkiem rejonu

, włączonego do Okręgu Rzeszy

Gdańsk-Prusy Zachodnie

(niem. Gau Danzig-Westpreussen).

Wymienione prowincje niemieckie dzieliły się na

: pierwsza na

, druga – rejencję

Pod względem podziału administracyjnego II stopnia, północno-zachodnia część regionu kujawskiego weszła w skład

rejencji bydgoskiej

zaś część środkowa i południowo-wschodnia w skład

rejencji inowrocławskiej

(powiaty inowrocławski, włocławski, nieszawski i

mogileński).

Okres powojenny

Reforma administracyjna z 1950 r.

]

W latach

1945

1975

całe Kujawy znalazły się w granicach

województwa bydgoskiego

nie

spowodowała w tym zakresie zmian, poza przyłączeniem do Bydgoskiego powiatów z pogranicza kujawsko-wielkopolskiego:

żnińskiego

mogileńskiego

. W ramach drobnych korekt, w

1955

r. utworzono

powiat radziejowski

z części dotychczasowego powiatu

aleksandrowskiego, a na ziemi dobrzyńskiej –

powiat golubsko-dobrzyński

z części powiatów rypińskiego i lipnowskiego. Kolejna

reforma administracyjna z 1975 r.

spowodowała podział Kujaw między dwa województwa:

bydgoskie

(część zachodnia) i

włocławskie

(część wschodnia plus

województwa kujawsko-pomorskiego

1999

roku niemal całe Kujawy weszły w skład

. Drobne skrawki Kujaw znalazły się ponadto w

granicach

województw mazowieckiego

(tereny między granicą województwa, a

) oraz

Chronologia wydarzeń z historii Kujaw

]

1136

– po raz pierwszy, w Bulli papieża Innocentego II, zostaje wymieniona nazwa Kujawy

1186

–

Mieszko III Stary

zajmuje Kujawy należące do dzielnicy mazowieckiej i tworzy osobne księstwo dla swego syna

Bolesława

ok.

1231

– ponowne utworzenie księstwa przez

Konrada I Mazowieckiego

dla swego syna

Kazimierza I Kujawskiego

1267

– podział na dwa księstwa:

inowrocławskie

brzeskokujawskie

1327

- Kujawy przechodzą pod bezpośrednią władzę króla

–

– Kujawy były w posiadaniu

Krzyżaków

XVIII

w. – Kujawy dzielą się na województwa:

(wspólny sejmik w

)

– podczas I i II rozbioru zagarnięte przez

Prusy

1807

1815

– w

Księstwie Warszawskim

– Kujawy wracają do

Znani kujawianie

]

(1260-1333) – król polski;

Kazimierz III Wielki

(1310-1370) – król polski;

Tę stronę ostatnio zmodyfikowano 11:18, 4 lut 2012.

Ks. kard.

Józef Glemp

Wikimedia Commons

znajdują

się multimedia związane z tematem:

Kujawy

Zobacz hasło

Kujawy

w Wikisłowniku

Jan z Ludziska

(1400-1460) – humanista;

Bartłomiej z Bydgoszczy

(1480-1548) –

bernardyn

, leksykograf, autor pierwszego

słownika łacińsko-polskiego;

(1860-1926) –

;

Stanisław Przybyszewski

(1868-1927) – polski pisarz, poeta, dramaturg

Stanisław Noakowski

(1867-1928) – architekt, malarz;

Julian Marchlewski

(1866-1925) – polski i radziecki działacz komunistyczny

Albert Abraham Michelson

(1852-1931) – fizyk amerykański, laureat

nagrody Nobla

1907

roku

Tadeusz Reichstein

(1897-1996) – biochemik, laureat

Nagrody Nobla

Józef Glemp

(ur. 1929) – Prymas Polski w latach 1981-2009

Przypisy

1. ↑

1,0

1,1

Gloger, Zygmunt: Geografia historyczna ziem dawnej Polski (Kraków: 1903, strony 21-

22).

U Gerwazego z Tilbury

1211

, następnie w dokumencie z

1224

, u Wincentego Kadłubka i u

Bogufała nazwa Kujawy oznacza „kraj bezleśny, obszary po wytrzebionych lasach”.

Janina Sikorska: „Inowrocław. Dzieje, zabytki, okolice, legendy”, Inowrocław 1997.

Kolberg Oskar: Kujawy lud, jego zwyczaje, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy,

pieśni, muzyka i tańce. Seria III cz. 1 i 2, Warszawa 1867, s. 38-39.

Bańkowski, Andrzej: Wstęp autorski, w: Etymologiczny Słownik języka polskiego, tom 1

(Warszawa: PWN, 2000).

Natanson Leski, J.: Zarys granic i podziałów Polski najstarszej (Wrocław: 1953).

Guldon, Z.: Kształtowanie się regionu kujawskiego w XII-XVIII wieku, w: Literatura Ludowa. Kujawy 1963, nr 2-3, s. 4-5.

W skład departamentu bydgoskiego wchodziła również ziemia chełmińska, michałowska oraz część Wielkopolski.

Pozostałe: czamkowski z Piłą, gnieźnieński, wągrowiecki, szubiński, wyrzyski i chodzieski.

Bibliografia

]

Biegański Zdzisław: Kształt terytorialno-administracyjny regionu kujawsko-pomorskiego w XIX i XX wieku. [w:] Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa
Naukowego. T. XVII. Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego.

Bieniak Jan. Rola Kujaw w Polsce piastowskiej. [w:] Ziemia Kujawska I. Inowrocław-Włocławek, 1963.

Dunin-Karwicka T., Rola tradycji w kulturze wsi kujawskiej, Toruń 2000

Dekowski Piotr. Przynależność polityczna Bydgoszczy przed 1238 rokiem. [w:] Kronika Bydgoska XIII (1991). Bydgoszcz 1993.

Guldon Zenon: Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w.: Toruń: Roczniki Towarzystwa Naukowego, 1964

Guldon Zenon: Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku: Warszawa, Poznań : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974.

Guldon Zenon: Zaludnienie miast kujawskich w XVI i pierwszej połowie XVII wieku. Prace komisji historii BTN: Państwowe Wydawnictwo Naukowe oddział w
Łodzi: 1963

Guldon Zenon. Lokacje miast kujawskich i dobrzyńskich w XIII-XVI w. [w:] Ziemia Kujawska II. Inowrocław-Włocławek, 1968.

Kabaciński Ryszard. Terytorium księstwa gniewkowskiego w XIV wieku. [w:] Ziemia Kujawska IV, 1974. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Karczewski Krzysztof, Sieradzan Wiesław. Postawy polityczne książąt kujawskich Siemysławowiców. [w:] Ziemia Kujawska IX. Inowrocław, 1993.

Karczewska Joanna. Elita Kujaw Inowrocławskich podczas rządów synów Ziemomysła. [w:] Ziemia Kujawska XIV. Inowrocław, 2000-2001.

Karwasińska Jadwiga: Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235-1343: Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego T. VII z. 1: 1923.

Krysiak A. „Inowrocław i Kujawy”.

Kukier Ryszard: Regionalizacja etnograficzna Kujaw: Prace komisji historii BTN: Państwowe Wydawnictwo Naukowe oddział w Łodzi: 1963.

Nowakowski Tomasz. Kazimierz Wielki a Bydgoszcz. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003.

Rybkowska Alicja, Żaryn Jan, Żaryn Małgorzata: Polskie Dzieje. Od czasów najdawniejszych do współczesności: Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN,
1998.

Szkulmowska W. (red.), Sztuka ludowa Kujaw : przeszłość i teraźniejszość, Bydgoszcz 1997.

Szybkowski Sobiesław. Ziemscy urzędnicy bydgoscy za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370-1492). [w:] Ziemia Kujawska XIV. Inowrocław, 2000-
2001.

Śliwiński Błażej: Pogranicze kujawsko-pomorskie w XII-XIII wieku : z dziejów Bydgoskiego i Wyszogrodzkiego w latach 1113-1296: Warszawa-Poznań:
Państwowe Wydawnictwo Naukowe: 1989.

Zajączkowski Stanisław. Polska a Zakon Krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka. Lwów. Towarzystwo Naukowe, 1929.

Zobacz też

Władcy Kujaw
Książęta kujawscy
Gwara kujawska
Kujawiak (taniec)
Kujawiacy
Ziemia dobrzyńska
Ziemia chełmińska
Krainy historyczne w Polsce

]

Linki zewnętrzne

Kujawy w Toruńskim Serwisie Turystycznym
Indeksy regionalizmów i gwary kujawskiej w Wikisłowniku

]

Kategorie

Kujawy

Polskie krainy historyczne