ŻYWIENIE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

53

www.weterynaria.elamed.pl

LIPIECSIERPIEŃ • 78/2012

ków, które według właścicieli nie są skład-
nikami dostarczającymi energii, predys-
pozycje rasowe i genetyczne czy niektóre
jednostki chorobowe, np. niedoczynność
tarczycy. W powstawaniu otyłości istotne
znaczenie mają także zaburzenia hor-
monalne powstałe w wyniku kastracji
psa/kota lub sterylizacji suki/kotki, cze-
go efektem najczęściej jest zmniejszenie
intensywności przemian metabolicznych
i związane z nimi zmniejszone zapotrze-
bowanie na składniki energetyczne.

Kastracja i sterylizacja

Zabieg kastracji i sterylizacji jest jednym
z podstawowych narzędzi kontroli popu-
lacji zwierząt domowych. Zazwyczaj sto-
sowana jest metoda polegająca na chirur-
gicznym usunięciu organów rozrodczych.
Zabieg ten powoduje znaczne zamiany
w gospodarce hormonalnej kota czy psa.
Zwierzęta poddane zabiegowi kastracji/
sterylizacji są 3-4 razy bardziej narażone
na otyłość niż zwierzęta z funkcjonują-
cym układem rozrodczym (1). Badania
wskazują, że ze względu na zmieniony
bilans energetyczny po zabiegu spada
zapotrzebowanie energetyczne zwierząt.
Root i wsp., 1996, obliczyli, że u samców
kotów po kastracji w celu zachowania
pierwotnej/prawidłowej masy ciała wska-
zane jest zmniejszenie podaży energii
wraz z dietą o około 28%, u samic po ste-
rylizacji – o 33% (2). Zaobserwowano,
że u kotów po kastracji/sterylizacji kar-
mionych ad libitum zaobserwowano rów-
nież liniowy spadek aktywności leptyny
w przeciągu 24 tygodni po zabiegu (3).
Zwierzęta karmione ad libitum 12 mie-
sięcy po zabiegu osiągają przeciętnie
wagę o 31% większą niż zwierzęta w tym

Otyłość staje się coraz powszechniej-
szym problemem w praktyce wetery-
naryjnej małych zwierząt. Szacuje się,
że w krajach rozwiniętych gospodarczo
otyłych może być nawet 24-34% psów.
Także w Polsce problem jest coraz po-
ważniejszy i zauważalny. Wyniki badań
przeprowadzonych w latach 2009 i 2012
w ramach programu „Lekarze weteryna-
rii w walce z otyłością” wykazały, że pro-
blem ten dotyczy co najmniej jednej trze-
ciej psów hodowanych w naszym kraju.

Mając na uwadze skalę problemu, oty-

łość powinna być traktowana jako choro-
ba dietozależna – lub według starszej no-
menklatury choroba cywilizacyjna – oraz
czynnik usposabiający do powstania tak-
że innych zaburzeń, np. chorób stawów,
cukrzycy czy zwiększonej podatności
na zakażenia. Dlatego bardzo ważna jest
profi laktyka nadwagi i otyłości, która za-
czyna się od regularnego kontrolowania
masy ciała zwierzęcia. Zaobserwowanie
w początkowej fazie rozwijającej nad-
wagi u psa daje realną szansę, że wpro-
wadzone postępowanie dietetyczne nie
doprowadzi do rozwijającej się nadwa-
gi i otyłości.

Przyczyny nadwagi i otyłości

u psów

Przyczyny nadwagi i otyłości u psów
są następujące: niedostosowana zawar-
tość energii w diecie w stosunku do wy-
datków energetycznych (bilans energii
dodatni) lub nieprawidłowe zestawienie
w diecie ilości poszczególnych składni-
ków diety, brak lub zbyt niska aktywność
fi zyczna, nieprawidłowe nawyki żywie-
niowe wynikające głównie ze stosowania
przekąsek, „resztek ze stołu” jako składni-

dr inż. Jacek Wilczak, dr Michał Jank, mgr inż. Dariusz Kamola, mgr inż. Adam Prostek

Katedra Nauk Fizjologicznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie

Nutrition in obesity prophylaxis in neutered dogs and cats

Postępowanie dietetyczne
zapobiegające powstawaniu
otyłości u psów i kotów

po kastracji i sterylizacji

Streszczenie

Otyłość należy do często wymienianych
następstw zabiegów kastracji i steryli-
zacji. Najczęściej wynika bezpośrednio
z błędów żywieniowych, popełnianych
przez właścicieli psów i kotów. W prze-
ciągu około 12 miesięcy po takich zabie-
gach zmniejsza się aktywność hormo-
nów płciowych, czego konsekwencją jest
zmniejszone tempo przemiany materii.
Niedostosowanie energetyczności kar-
my do potrzeb energetycznych psa czy
kota po zabiegu kastracji/sterylizacji jest
najczęstszą przyczyną otyłości i nadwagi
u takich zwierząt.

Słowa kluczowe

dieta, kastracja, otyłość, sterylizacja

Abstract

Obesity is a common after-eff ect of neu-
tering and develops as a consequence
of improper pet nutrition. During twe-
lve months after the operation the ac-
tivity of sex hormones decreases and
so does the metabolism rate. An ina-
dequate food energy level, too high for
the animal’s energetic needs, results
in pet obesity.

Key words

diet, castration, sterilisation, obesity

ŻYWIENIE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

54

www.weterynaria.elamed.pl

LIPIECSIERPIEŃ • 78/2012

samym wieku niepoddane kastracji (4).
Można więc uznać kastrację i steryliza-
cję za zabiegi, w konsekwencji których ko-
nieczna jest zmiana diety i dostosowanie
jej energetyczności do zmniejszonego za-
potrzebowania energetycznego.

Część badań wskazuje także na moż-

liwość istnienia innego mechanizmu po-
wodującego otyłość u sterylizowanych
kotów. Jedna z teorii mówi o roli hormo-
nów przysadki. Iniekcja gonadolibetyny
(GnRH) sterylizowanym samicom szczu-
rów powoduje wzrost odkładania energii
(5). Z drugiej strony GnRH z połączeniu
z tyreoliberyną może stymulować wzmo-
żenie przemian anabolicznych, zmniej-
szając katabolizm komórkowy (6). Nie-
stety dokładny mechanizm działania tych
hormonów nie jest jeszcze znany.

U wysterylizowanych kotek spotyka się

podwyższony poziom insuliny, wskazują-
cy na powstającą insulinooporność bez
nietolerancji glukozy, jest to typowa do-
legliwość występująca również u kobiet
w wieku postmenopazualnym, leczona
przy użyciu hormonalnej terapii zastęp-
czej (7). Efekt ten może być spowodowa-
ny zwiększeniem glukoneogenezy lub
wzrostem aktywności komórek alfa trzust-
ki. Nadaktywność komórek alfa u steryli-
zowanego kota prawdopodobnie wynika
z braku hamującego działania na nie es-
trogenu, którego poziom gwałtownie spa-
da po sterylizacji (8). Przejściowość insu-
linooporności wynika prawdopodobnie
ze zdolności adaptacyjnych organizmu
i działania niezależnych od estrogenu in-
nych czynników inhibujących aktywność
komórek alfa trzustki (9). Efekt ten nie wy-
stępuje u samców kotów poddanych ka-
stracji. U samców poddanych zabiegowi
kastracji występuje wysoki poziom lepty-
ny. W badaniach na ludziach wykazano,
że poziom leptyny we krwi jest odwrotnie
proporcjonalny do poziomu testosteronu
(10). Badanie przeprowadzone na szczu-
rach wykazały obecność receptorów lep-
tyny w jądrach szczurów, co wskazuje
na możliwość istnienia pętli sprzężenia
zwrotnego układu testosteron – leptyna
(11, 12). Mechanizm relacji lektyna – es-
trogeny nie jest natomiast znany, wyniki
badań sugerują, że w przypadku kotów
nie istnieje relacja pomiędzy poziomem
estrogenów a leptyny.

W przypadku psów grupą najbardziej

narażoną na otyłość są sterylizowane
suki, częstotliwość występowania otyło-
ści w tej grupie jest prawie dwukrotnie

wyższa niż w całej populacji psów (13).
Ryzyko to jest szczególnie duże w przy-
padku karmienia psów ad libitum. Istot-
nym czynnikiem wpływającym na ryzy-
ko wystąpienie otyłości, poza sposobem
żywienia, jest także wiek zwierzęcia
w momencie zabiegu. Badania wskazują,
że psy wysterylizowane w wieku poniżej
6 miesięcy rzadziej zapadają na otyłość
niż te wysterylizowane w wieku później-
szym (14). Podobnie jak u kotów brak
jednoznacznych relacji pomiędzy stery-
lizacją a wzrostem spożycia karmy, kon-
trolowanym przez leptynę. Mechanizmy
hormonalne na osi estrogen – insulina,
estrogen – testosteron oraz lektyna – es-
trogen i leptyna – testosteron są mecha-
nizmami uniwersalnymi dla większo-
ści ssaków (w tym również człowieka),
wszystkie te mechanizmy u psów prze-
biegają analogicznie do tych opisanych
dla kotów.

Postępowanie dietetyczne

Podstawowe postępowanie dietetyczne
u psów i kotów po sterylizacji i kastracji
powinno polegać na podawaniu takiej
ilości energii, która pokryje zapotrzebo-
wanie, ale nie spowoduje uaktywnienia
mechanizmów kumulujących magazy-
nowanie składników zapasowych. Nale-
ży więc kontrolować masę ciała i trakto-
wać to postępowanie jako podstawowe
w profilaktyce otyłości – szczególnie
u tych ras, które genetycznie są predys-
ponowane do otyłości.

Nie ma składników występujących

w diecie, które są bezpośrednią przyczy-
ną nadwagi czy otyłości – jedynie ich zbyt
duża ilość może doprowadzić do takich
schorzeń. Każdy ze składników odżyw-
czych jest niezbędny dla prawidłowego
funkcjonowania organizmu, dieta pozba-
wiona któregoś z nich jest dietą niepeł-
nowartościową. Wskazując na składniki
diety, których ilość predysponuje do nad-
wagi i otyłości, należy skupić się przede
wszystkim na ich ilości i jakości. Niewąt-
pliwie powstawaniu nadwagi i otyłości
sprzyja zbyt duży udział w diecie tłusz-
czu i węglowodanów. Tłuszcze są naj-
efektywniejszymi nośnikami energii me-
tabolicznej – 1 g dostarcza psu 8,5 kcal,
podczas gdy 1 g węglowodanów i białek
tylko 3,5 kcal. Najlepiej przyswajalnymi
formami tłuszczów są tłuszcze złożone,
zbudowane z wolnych kwasów tłuszczo-
wych i glicerolu. Ich trawienie przebiega
bardzo efektywnie w przewodzie pokar-

mowym psa i kota, dlatego są one dla nie-
go bardzo wygodnym nośnikiem ener-
gii i nie tylko. Źródłem trójglicerydów
są głównie mięso i podroby – szczegól-
nie podroby są składnikami, które zawie-
rają dużą ilość tłuszczu bogatego w chole-
sterol i witaminy tłuszczorozpuszczalne.
Ponieważ w ostatnich latach wskazuje się
na konieczność stosowania olejów roślin-
nych i tłuszczów rybich w żywieniu psów,
należy zaznaczyć, że to także są wysoko-
energetyczne składniki diety, a ich ilość
też należy kontrolować.

Innym składnikiem wysokoenergetycz-

nym są węglowodany – im prostsze, tym
organizm szybciej je trawi i metabolizuje.
Problemem jest jedynie to, że ich szybkie
metabolizowanie powoduje także poja-
wienie się bardzo szybko w organizmie
psa uczucia głodu, co z kolei napędza łak-
nienie. Dodatkowo węglowodany, w po-
staci glukozy, w organizmie psa – przy
nieprawidłowym ich zbilansowaniu w die-
cie – szybko są metabolizowane i synte-
tyzowane w postać trójglicerydów odkła-
dających się w postaci tkanki tłuszczowej.
Mechanizm ten doprowadza do insuli-
nooporności tkanki tłuszczowej, dzięki
czemu tkanka tłuszczowa staje się wy-
łączona z metabolizmu węglowodanów,
hamuje to proces lipolizy, a napędza li-
pogenezę. Trwająca długo insulinoopor-
ność prowadzi do powstawania cukrzycy
typu II, schorzenia dietozależnego, które
niezauważone przez właściciela i niele-
czone może powodować zagrożenie zdro-
wia i życia psa. Z punktu widzenia żywie-
nia psa (w mniejszym stopniu kota) cenne
są wszystkie te składniki węglowodanowe,
które zawierają cukry złożone oraz włók-
no pokarmowe, szczególnie jego frakcje
nierozpuszczalne w wodzie.

Wybór postępowania redukującego

masę ciała/diety odchudzającej powinien
być dokonany we współpracy z dietety-
kiem lub lekarzem weterynarii. Na ryn-
ku dostępnych jest wiele diet niskoka-
lorycznych, przeznaczonych zarówno
do odchudzania zwierząt, jak do utrzy-
mania ich masy ciała już po odchudze-
niu, dlatego zawsze istnieje możliwość
doboru odpowiedniej karmy do potrzeb
zwierzęcia. Komercyjne karmy odchu-
dzające dostarczają odpowiednią ilość
wszystkich składników pokarmowych,
ale przy zmniejszonej wartości energe-
tycznej. Dlatego należy podawać karmę
odchudzającą, a nie mniejszą ilość nor-
malnej karmy bytowej, ponieważ zmniej-

ŻYWIENIE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

56

www.weterynaria.elamed.pl

LIPIECSIERPIEŃ • 78/2012

szenie dawki takiej karmy może powodo-
wać niedobory niektórych składników
pokarmowych (np. białka).

Karmy odchudzające dzielą się na dwie

grupy: karmy o niskiej zawartości tłusz-
czu i wysokiej zawartości węglowoda-
nów strawnych oraz karmy o wysokiej
zawartości niestrawnego włókna pokar-
mowego.

Karmy odchudzające o obniżonej
zawartości tłuszczu
Większość karm odchudzających na ryn-
ku zawiera obniżony poziom tłuszczu,
zaś jego miejsce zajmują węglowoda-
ny. Są one doskonałym źródłem ener-
gii w karmach o obniżonej zawartości
tłuszczu, ponieważ ich gęstość energe-
tyczna jest o połowę mniejsza niż tłusz-
czu. W efekcie w tej samej objętości po-
karmu dostarcza się organizmowi ponad
dwa razy mniej energii. Poza tym spala-
nie węglowodanów wywołuje także silny
efekt termogeniczny, czyli wytwarzana
jest bardzo duża ilość ciepła. Tak więc za-
miana w karmie tłuszczu na węglowoda-
ny strawne bez dodatku dodatkowej ilości
włókna nie powoduje zmian strawności,
ale dieta zawiera mniej kalorii.

Najlepsze źródła strawnych węglowo-

danów to kukurydza i ryż. Karmy za-
wierające wysoki poziom strawnych wę-
glowodanów, w przeciwieństwie do diet
zawierających wysoki poziom włókna, nie
powodują powstawania zwiększonej ilości
kału ani częstości defekacji. Pozwalają one
także na uzyskanie zmniejszenia masy cia-
ła i obniżenie energii metabolicznej kar-
my przy zachowanej strawności i dostęp-
ności składników pokarmowych. Można
bez oporów podawać je przez długi czas.

Karmy odchudzające o zwiększonej
zawartości włókna
Inna możliwość zmniejszenia gęstości ka-
lorycznej to dodatek niestrawnego włók-
na (przy niskiej ilości tłuszczu). Zwięk-
szona objętość i zmniejszona strawność
karmy wywołuje uczucie sytości, przy
ograniczonym poborze energii. Ten ro-
dzaj postępowania redukującego masę
ciała zastosowano u zwierząt, bazując
na doświadczeniach redukcji masy cia-
ła u ludzi. Brak jednak jednoznacznych
dowodów potwierdzających, że wysoki
poziom niestrawnego włókna gwarantu-
je zmniejszenie masy ciała, a poza tym,
może być przyczyną poważnych skutków
ubocznych. Włókno nierozpuszczalne

nie ma wielkiego wpływu na opróżnia-
nie żołądka, zaś włókno rozpuszczalne
– znaczny. Z kolei włókno nierozpusz-
czalne (oczyszczona celuloza) spawalnia
pasaż treści w jelitach. Większość karm
odchudzających zawiera włókno nieroz-
puszczalne, przez co może być przyczy-
ną zaparć i dolegliwości jelitowych.

Karma domowa
Rodzajem postępowania dietetyczne-
go może być karma przygotowywana
w domu. Metoda ta wymaga jednak ści-
słego przestrzegania ilości składników
użytych do przygotowania takiej diety
– w powszechnej opinii istnieje przeko-
nanie, że sama metoda żywienia domo-
wego u normalnego psa/kota jest przy-
czyną otyłości. Ale przy konsekwentnym
przestrzeganiu składu zaproponowanego
przez lekarza/dietetyka weterynaryjnego
metoda ta pozwoli na żywienie zwierzę-
cia dietą urozmaiconą i pełnowartościo-
wą. W postępowaniu dietetycznym należy
stosować produkty pełnowartościowe, za-
wierające wszystkie składniki odżywcze.
Źródłem białka i tłuszczu powinny być
wysokogatunkowe rodzaje mięs, raczej
nie powinno się wykorzystywać podro-
bów. W celu zmniejszenia energetyczno-
ści dawki pokarmowej przy jednocze-
snym zachowaniu jej objętości cennym
dodatkiem wypełniającym są warzywa,
które zawierają duże ilości włókna pokar-
mowego, składników mineralnych.

Bez względu na rodzaj diety, jaka zo-

stanie zastosowana w postępowaniu re-
dukującym masę ciała zwrócić uwagę
należy na odpowiednią (tzn. dużą) daw-
kę aktywności fi zycznej. Przy takim po-
stępowaniu możliwe będzie zachowanie
ilości i rodzaju karmy sprzed sterylizacji/
kastracji bez konieczności walki z uczu-
ciem sytości u psa czy kota.

‰

Piśmiennictwo
1. Reichler I.M.: Gonadectomy in Cats and

Dogs: A Review of Risks and Benefi ts. „Re-
production in Domestic Animals”, 2009,
44 (s2), 29-35.

2. Root M.V., Johnston S.D., Olson S.D.: Effect

of prepuberal and postpuberal gonadectomy
on heat production measured by indirect
calorimetry in male and female domestic cats.
„Am. J. Vet. Res.”, 1996, 57(3), 371-4.

3. Vester B.M., Sutter S.M., Keel TL.: Ovariohy-

sterectomy alters body composition and adipose
and skeletal muscle gene expression in cats fed
a high-protein or moderate-protein diet. „Ani-
mal: An International Journal of Animal
Bioscience”, 2009”, 3(9), 1287-1298.

4. Harper E.J., Stack D.M., Watson T.D.: Effects

of feeding regimens on bodyweight, composition
and condition score in cats following ovario-
hysterectomy. „The Journal of Small Animal
Practice”, 2001, 42(9), 433-438.

5. Richard D., DeKoninck P., Lemay A.: Re-

versible increase in energy deposition following
castration induced by a gonadotropin releasing
hormone agonist. „International Journal
of Obesity, 1991, 15(2), 155-161.

6. Van Den Berghe G., Wouters P., Weekers

F.: Reactivation of Pituitary Hormone Release
and Metabolic Improvement by Infusion
of Growth Hormone-Releasing Peptide and
Thyrotropin-Releasing Hormone in Patients
with Protracted Critical Illness. „Journal
of Clinical Endocrinology & Metabolism”,
1999, 84(4), 1311-1323.

7. Kanchuk M.L., Backus R.C., Calvert C.C.:

Weight Gain in Gonadectomized Normal and
Lipoprotein Lipase–Defi cient Male Domestic
Cats Results from Increased Food Intake and
Not Decreased Energy Expenditure. „The Jour-
nal of Nutrition”, 2003, 133(6), 1866-1874.

8. Mandour T., Kissebah A.H., Wynn V.: Me-

chanism of oestrogen and progesterone effects
on lipid and carbohydrate metabolism: altera-
tion in the insulin: glucagon molar ratio and
hepatic enzyme activity. „European Journal
of Clinical Investigation”, 1977, 7(3), 181-
187.

9. Hoenig M., Ferguson D.C.: Effects of neute-

ring on hormonal concentrations and energy
requirements in male and female cats. „Ameri-
can Journal of Veterinary Research”, 2002,
63(5), 634-639.

10. Luukkaa V., Pesonen U., Huhtaniemi I.:

Inverse correlation between serum testosterone
and leptin in men. „The Journal of Clinical
Endocrinology and Metabolism”, 1998,
83(9), 3243-3246.

11. Pergola G., Xu X.F., Yang S.M.: Up-regulation

of androgen receptor binding in male rat fat
pad adipose precursor cells exposed to testo-
sterone: study in a whole cell assay system.
„The Journal of Steroid Biochemistry and
Molecular Biology”, 1990, 37(4), 553–558.

12. Zamorano P.L., Mahesh V.B., De Sevilla

L.M.: Expression and Localization of the Lep-
tin Receptor in Endocrine and Neuroendocrine
Tissues of the Rat. „Neuroendocrinology”,
1997, 65(3), 223-228.

13. Edney A.T., Smith P.M.: Study of obesity

in dogs visiting veterinary practices in the
United Kingdom. „The Veterinary Record”,
1986, 118(14), 391-396.

14. Spain C.V., Scarlett J.M., Houpt K.A.: Long-

term risks and benefits of early-age gona-
dectomy in dogs. „Journal of the American
Veterinary Medical Association”, 2004,
224(3), 380-387.

dr inż. Jacek Wilczak

Katedra Nauk Fizjologicznych

Wydział Medycyny Weterynaryjnej

SGGW w Warszawie

02-776 Warszawa

ul. Nowoursynowska 159