Radwański, Zbigniew
"Część ogólna prawa cywilnego",

Wstęp

Podręcznik niniejszy nawiązuje do mojego "Zarysu części
ogólnej prawa cywilnegoo' w tym sensie, że ma Służyć wyłącznie
celom dydaktycznym. Zawiera w związku z tym konieczny - zdaniem Autora - zasób
wiadomości, jaki powinien opanować z zakresu części ogólnej prawa cywilnego, student
wydziału prawa. Dla osiągnięcia tego dydaktycznego celu w szerszej mierze
powoływane są przykłady ilustrujące funkcjonowanie omawianych instytucji prawnych.
Istotnym zmianom uległa treść niniejszego podręcznika. W pełni uwzględnia on
aktualny stan prawny ukształtowany w dobie formowania się nowego, demokratycznego
i opartego na gospodarce rynkowej ustroju III Rzeczypospolitej Polskiej. Dla
oszczędności miejsca pominięto
porównywanie obowiązujących instytucji z dawnymi
instytucjami prawnymi związanymi z ustrojem PRL. Analizy takie nie wydają się
konieczne, ponieważ nie ułatwiają po-
czątkującym prawnikom nauki obowiązującego prawa. Jednocześnie
dla osiągnięcia lepszych efektów dydaktycznych przyjęto inny podział formalny;
zwiększono ilość rozdziałów podręcznika i
zastosowano głębszy ich podział wewnętrzny.
Istotnym zmianom uległa metoda powoływania literatury.
Sumarycznie jest ona powołana teraz zawsze na początku każdego paragrafu, ale w
ograniczonym zakresie. Spośród ogólnych
opracowań pozostawiono jedynie najobszerniejsze dzieło o
walorach teoretycznych jakim bezspornie jest "System prawa cywilnego" t. I (wyd. IIj,
Ossolineum 1985, pod redakcją S. Grzybowskiego. Spośród opracowań
monograficznych w casadzie uwzględniano tylko monografe i artykuły nowew
szczególności nie uwzględnione w cyt. "Systemie". Ponadto bardziej szczegółowe
opracowania cytowane są w toku wywodów.
Ogólny tok wywodów biegnie w tym samym rytmie. Systematyka niniejszego
podręcznika nadal więc opiera się na założeniu, że osią wokół której koncentrują się
poszczególne instytucje części ogólnej prawa cywilnego jest stosunek cywilnoprawny,
będący rodzajem stosunku prawnego. Dlatego cała materia części ogólnej prawa
cywilnego
uporządkowana została wedle następujących elementów tego
stosunku prawnego:
O Ć. H. Beck 1) Normy prawnej, która stosunek ten wyznacza;
2) Jego treści, a więc prawom i obowiązkom podmiotów -- wraz z tzw. Skład i łamanie:
Krzysztof RIESAGA rzedmiotem stosunku prawnego służącego do dogodnie sze o
określenia treści; Druk:
Michalineum, Marki
ul. Piłsudskiego 248 3) Podmiotów, które są nosicielami praw i obowiązków;

6

4) Zdarzeń, zwłaszcza czynności prawnych, z którymi system
prawny wiąże powstanie, ztni#Y lub zgaśnięcie stosunku prawnego.
Wszystkie te istotne zmiany uzasadniają przyjęcie dla
niniejszego opracowania nowego tytułu pod którym ukazuje sig on teraz w ramach cyklu
wydawniczego poSwięconego #ó#m podręcznikom uniwersyteckim.

Prof. Zbigniew' Radwański

Poznań 1993

Spis treści

Str.
Wykaz sIQ'ótów
Wykaz podręczników i komentarzy . . . Ig
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego . . . Ig
ő 1. Prawo cywilne . . 19
I. Pojęcie . . Ig
II. Zala'es . . .
. . 2
1. Uwagi ogólne. . . . 22
2. Prawo pracy . . . . 23
3. Prawo rodzinne. . 23
4. Prawo handlowe . 24
III. Systematyka . . 25
1. Działy prawa cywilnego . . . . 25
2. Kompleksowe dyscypliny . . . 25
IV Zasady . . . . 26
1. Pojęcie .
kategorię norm prawnych, które wyróżniają się swoją
doniosłością oraz szczególną rolą, jaką pełnią na obszarze
wspomnianej gałęzi prawa. Wskazują one wartości jakie normy
prawa cywilnego przede wszystkim powinny realizować. Ich
szczególna rola polega na tym, że wyznaczają kierunek działań prawodawczych,
sposób interpretacji przepisów prawnych i
stosowania prawa, wskazują preferencje w razie kolizji norm prawnych oraz określają
sposób czynienia użytku z praw
podmiotowych.
Ich nadrzędnie-wiążący charakter prawny nie może być

arbitralnie uznawany, lecz wymaga szczególnego uzasadnienia. Może ono powoływać
się bądź to na nadrzędne normy prawa
konstytucyjnego albo prawa międzynarodowego bądź też na
rekonstruowane ze "zwykłych" tyllco ustaw reguły, którym doktryna lub judykatura
przydały walor "nadrzędności" czyniąc je
składnikiem powszechnie akceptowanej kultury prawnej.

2. Rodzaje

Z tych przesłanek wychodząc można wyróżnić następujące zasady:
a) ochronę własności; b) swobodę umów; c) funkcjonalnie
zorientowane wykonywanie praw podmiotowych; d) ochronę dobrej wiary; e) ochronę
praw nabytych; f) ochronę dóbr osobistych. 11 a) Ochrona własności znajduje
wielorakie uzasadnienie:
konstytucyjne, w umowach międzynarodowych, a także w
dziedzictwie kulturowym wolnych społeczeństw. Prawo własności stanowi zarazem
jeden z fundamentów, na którym opierają się instytucje polskiego prawa cywilnego. Ich
funkcjonowanie nie byłoby możliwe, gdyby uchylone zostało prawo własności.

12 b) Swoboda umów. Także ta zasada znajduje uzasadnienie
konstytucyjne, stanowiąc emanację na polu prawa cywilnego
wyrażonej w art. 6 Konstytucji
"swobody działalności gospodarczej", a szerzej rzecz ujmując gospodarki rynkowej.
Ponadto można ją wywieść z powszechnie aprobowanej - również na forum
międzynarodowym - wartości, jaką jest ideał wolnego człowieka, który sam swoimi
decyzjami władny jest kształtować swoją sytuację prawną, a przez to i w istotnej mierze
swój los. Podobnie jak własność jest ona filarem prawa
cywilnego, bez niej znaczna część jego instytucji nie mogłaby funkcjonować. Jednakże
w systemie socjalistycznym znajdowała ona ograniczone zastosowanie,
podporządkowane zasadzie
centralnego planowania gospodarczego. Dlatego żaden przepis wyraźnie jej nie
formułował. Dopiero wprowadzony nowelą z r. 1990 ań. 353t k.c. jednoznacznie ją
wysłowił, idąc za wzorem k.z. z r. 1933.
ő 2. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce 27

c) Wykonywanie praw podmiotowych z uwzględnieniem ich
społeczno-gos- podaczego przeznaczenia oraz zasad współżycia
społecznego. Zasada ta została wyraźnie sformułowana w art. 5
k.c. w odniesieniu do całego obszaru prawa cywilnego. Znajduje ona szczególne
wzmocnienie w etycznych założeniach pol- skiego systemu prawnego, czemu dają
także wyraz postanowienia
konstytucyjne. d) Ochrona dobrej wiary - zwłaszcza podmiotu uzyskującego odptatnie
prawo podmiotowe ( por. art. 7, 83 2, 92 2,169-174,192 2, 224-228, 231 1, 292, 310,
512, 515, 885, 886, 918 2,1028 It.c.). Zasada ta również znajduje silne

wsparcie w panujących ocenach moralnych. Jednakże nie została ona wypowiedziana
w jakiejś generalnej formule odnoszącej się do
całego prawa cywilnego, lecz w szeregu ptze- pisów pomieszczonych w
poszczególnych instytucjach prawa cywilnego. Powoływanie się na nią poza zakresem
tych instytucji wymaga więc dodatkowego jeszcze uzasad- nienia`- np. poprzez
dopuszczalne w danych sytuacjach stosowanie klauzuli gene- ralnej zasad współżycia
społecznego. Za tak pojętą nadrzędnością tej zasady przemawia mzległość jej
zastosowania w poszczególnych ważnych instytucjach prawa
cywilnego oraz powszechna akceptacja we współczesnej dogmatyce prawa cywilnego,
uwzględ- niającej w szczególności jej moralne uzasadnienie.
e) Ochrona praw nabytych. Zasadę tę zaakceptowała utrwalona judykatura Trybunału
Konstytucyjnego, wywodząc ją z koncepcji demokratycznego państwa prawnego, jakim
jest Rzeczpospolita Polska. Chodzi tu o poszanowanie wartości, jaką stanowi dla
obywateli przekonanie, że państwo bez jakichś szczególnych,
ważkich przyczyn nie będzie naruszało uzyskanej już przez nich sytuacji prawnej. Jako
zasada konstytucyjna ma ona charakter nadrzędny także w odniesieniu do norm prawa
cywilnego. Poza tym w nawiązaniu do niej art. 3 k.c. formułuje ogólną regułę, że ustawa
nie ma mocy wstecznej.
f) Ochrona dóbr osobistych. W przeciwieństwie do tradycyjnej koncencji wywodzącej
się jeszcze z prawa rzymskiego, nowoczesne systemy prawa cywil- nego rozciągają
ochronę nie tylko na dobra majątkowe ale i osobiste (niemająt- kowe) człowieka a także
innych podmiotów. Czyni tak również polskie prawo cywilne (por. zwłaszcza art. 23 i 24
k.c.). Ochrona ta korzysta z nadrzędnej gwarancji konstytucyjnej oraz konwencji
międzynarodowych (Paktów Praw Czło- wieka). Ponadto preferencyjny charakter tej
ochrony wyraźnie akcentuje art. 23 in fne k.c. zastrzegając, że
szczególne przepisy prawne nie mogą obniżyć progu ochrony
przewidzianej w prawie cywilnym. Nie działa tu więc reguła, w myśl której norma
szczególna ma pierwszeństwo zastosowania przed normą ogólną.

ő 2. Unifkacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce

Literatura: S. Grzybowski, System, ő 4-8; W. Czachórski,
Przebieg prac nad kodyfikacją prawa cywilnego PRL, SP 1970, t. 2(r27; J. Ignatowicz,
Zmiany wprowadzone do księgi I kodeksu cywilnego przez nowelę z 28 lipca 1990 r.,
PS 1991, z. 1-2; Z. Radwariski, (w:) Historia państwa i prawa Polski I 918-1939, cz. II,
pod red. F. Ryszki, rozdz. X; J. Wasilko"#ski, Metoda
opracowania i założenia kodeksu cywilnego, Pi P 1964.

2A Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego

I. Unifikacja prawa cywilnego

17 Prace nad ujednoliceniem polskiego prawa cywilnego

doprowadziły w okresie międzywojennym tylko do cząstkowych
rezultatów, spośród których największą doniosłość rniały:
kodeks zobowiązań z 1933 r. i kodeks handlowy z 1934 r.
Pozostałe dziedziny stosunków cywilnoprawnych (prawnorzeczowych, spadkowych,
rodzinnych, jak również znaczna część
problematyki ogólnej) nadal regulowana była pochodzącymi z okresu rozbiorów różnymi
systemami prawnyrni (tzw. prawami
dzielnicowymi).
Bezpośrednio po drugiej wojnie świaiowej przystąpiono do
zakończenia procesu unifikacji prawa cywilnego, dążąc do
zcementowania ziem polskich w nowych granicach jednolitym systemem prawnym.
Dokonano tego szeregiem dekretów wydanych w latach 1945/46, które jednolicie
regulowały poszczególne działy prawa cywilnego w miejsce dotychczasowych praw
dzielnicowych. Chodzi tu o następujące dekrety: 1) przepisy ogólne prawa
cywilnego z 12.11.1946 r. (Dz.U. Nr 6, poz. 369); 2) prawo osobowe z 29.08.1945 r.
(Dz.U. Nr 40, poz. 22) oraz dekrety z tej samej daty w sprawie postępowania o
ubezwłasnowolnienie (Dz.U. Nr 40, poz. 225) i w sprawie postępowania o uznanie za
zmarłego i stwierdzenie zgonu (Dz.U. Nr 40, poz. 266); 3) prawo rnałżeńskie (osobowe)
z 25.09.1945 r. (Dz.U. Nr 48, poz. 270) wraz z wydanym w tym samym druu prawem o
aktach stanu cywilnego (Dz.U. Nr 48, poz. 272); 4) prawo małżeńskie majątkowe z
29.05.1946 r. (Dz.U. Nr 31, poz. 196); 5) prawo rodzinne z 22.01.1946 r. (Dz.U. Nr 6,
poz. 52); 6) prawo opiekuńcze z 14.05.1946 r. (Dz.U. Nr 20, poz.135); 7) prawo
rzeczowe z 11.10.1946 r. (Dz.U. Nr 57, poz. 319) wraz z wydanym w tym samym dniu
prawem o księgach
wieczystych (Dz.U. Nr 57, poz. 320); 8) prawo spadkowe z
8.10.1946 r. (Dz.U. Nr 60, poz. 328). Towarzyszyły im dela'ety zawierające odpowiednie
przepisy wprowadzające.

18 Natorniast utrzymane zostały w mocy wydane przed wojną akty normatywne
regulujące jednolicie problematykę cywilnoprawną - w szczególności kodeks
zobowiązań i kodeks handlowy.
Zunifikowany w ten sposób polski system prawa cywilnego, mimo iż częściowo
pochodził z okresu powstawania państwa "demokracji ludowej", był wewnętrznie spójny,
opierając się na założeniach
akceptowanych w demokracjach zachodnioeuropejskich.
Ustawodawca powojenny w szerokiej mierze wykorzystywał bowiem projekty
przygotowane jeszcze przez powołaną w r. 1919 Komisję Kodyftkacyjną. Wpływy
ideologu marksistowskiej i koncepcji radzieckich nie były tu jeszcze widoczne.

II. Kodyfikacja prawa cywilnego

1. Pierwsze próby kodyfikacyjne

19 Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego, zmierzające do ujęcia w jednym akcie
prawnym (kodeksie) w sposób usystematyzowany podstawowego zespołu
ő 2. Unifikacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce 2g

norm tej gałęzi prawa, zostały rozpoczęte niezwłocznie po
przeprowadzeniu uni- fikacji w latach 1945-1946 i doprowadziły w r. 1948 do
przygotowania projektu kodeksu cywilnego. projekt ten nie zakładał reformy prawa
cywilnego, a jedynie systematyzował obowiązujące normy prawa cywilnego i poprawiał
ich redakcję. Jednakże zamysł taki nie odpowiadał już ówczesnym decydentom
politycznym, którzy otwarcie zmierzali do przekształcenia Polski w państwo
komunistyczne na modłę Związku Radzieckiego i do takich zadań chcieli przysto_sować
także polski system prawa cywilnego. Z tych w#ględów projekt k.c. z r. 1948 nie stał się
podstawą
dalszych prac legislacyjnych.
Natomiast doszło w r. 1950 do częściowych zabiegów typu
kodyfikacyjnego 20 w postaci uchwalenia dwóch ustaw:
1) kodeksu rodzinnego z 27.06.1950 r. (Dz.U. Nr 34, poz. 308), który zastąpił
cztery#dekrety z lat 1945-1946 dotyczące tej
problematyki oraz 2) przepisów ogólnych prawa cywilnego z
22.08.1950 r. (Dz.U. Nr 34, poz. 311), w miejsce przepisów
ogólnych prawa cywilnego z r. 1946, dekretu o prawie osobowym z r.1945 oraz
niektórych przepisów części ogólnej kodeksu
zobowiązań z r. 1933.
Równocześnie w r. 1950 specjalny zespół przy Ministrze
Sprawiedliwości podjął prace nad kodeksem cywilnym opartym już na socjalistycznych
zasadach. Przygotowane projekty z lat 1954 i 1955 spotkały się jednak ze
zdecydowanie krytyczną oceną i nie uzyskały dalszego biegu legislacyjnego.
2. Uchwalenie kodeksu

Dopiero utworzonej na fali ogólnych tendencji reformatorskich Komisji Kody- 21
fikacyjnej w r. 1956 (zarządzenie Prezesa Rady Ministrów z 23.08.1956 r., M.P A-70,
poz. 856) dane było dzieło to doprowadzić do końca.
Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego skupiły się w Zespole Prawa Cywilnego
Materialnego. Głównymi referentami byli: prof. Jan Wasilkowski (zarazem
przewodniczący Komisji Kodyfka- cyjnej) oraz prof. Aleksander Wolter. Ponadto w skład
Zespołu wchodzili: W. Czachórski, H. Dawidowiczowa, J. Gwiazdomorski, J. Mayzel, K.
Przybyłowski, T. Rzepka, S. Szer, A. Szpunar, J. Topiński oraz zmarli w toku prac
kodyfikacyjnych A. Chełmoński i J. Marowski. Zespół ten w toku swych prac w szerokiej
mierze korzystał z
różnych form konsultacji z organizacjami społecznymi i
środowiskiem prawniczym, jak również z dyskusji publicznej
prowadzonej na łamach czasopism naukowych, w prasie, radiu i telewizji.
Pierwszym efektem tych prac był projekt kodeksu cywilnego ogłoszony w I960 r.
Obejmował on również przepisy prawa

rodzinnego. Wyniki przeprowa- dzonej nad tym projektem dyskusji publicznej zostały
uwzględnione przy opraco- waniu kolejnego projektu opublikowanego w 1961 r., który
nie zawierałjuż materu prawa rodzinnego, traktowanej odtąd jako przedmiot odrębnej
kodyfikacji. Projekt ten był następnie przedmiotem uzgodnień
międzyresortowych i po uwzględnieniu niektórych zgłoszonych w tym trybie postulatów
został uchwalony przez Kolegium Ministerstwa Sprawiedliwości. Następnie w 1962 r.
został on przedstawiony
Radzie Ministrów.

Nb.17-19 Nb. 20-21

30 Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego

22 Równolegle z projektem kodeksu cywilnego został złożony
projekt kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Oba projekty
ogłoszono drukiem w 1962 r. Rada Ministrów wprowadziła do nich wiele zmian i
uchwaliła nową wersję projektów na początku 1963 r., po czym przedłożyła je Sejmowi
jako projekty rządowe. W
latach 1963-1964 były one przedmiotem obrad Komisji Wymiaru Sprawiedliwości oraz
niektórych innych komisji sejmowych.
Zaproponowane przez komisje poprawki Sejm przyjął i uchwalił 25.02.1964 r. kodeks
rodzinny i opiekuńczy oraz przepisy
wprowadzające ten kodeks (Dz.U. Nr 9, poz. 59 i 60), a
23.04.1964 r. - kodeks cywilny oraz przepisy wprowadzające k.c. (Dz.U. Nr 16, poz. 93 i
94). Wszystkie te ustawy weszły w życie z dniern 1 stycznia 1965 r.

3. Znaczenie i charakterystyka kodeksu

23 Z konstytucyjnego punktu widzenia k.c. nie różni się niczym od zwykłej ustawy.
Jednakże to formalne kryterium nie może być
miarodajne dla oceny jego pozycji wśród źródeł prawa cywilnego. Kodeks wyróżnia się
bowiem tym, że obejmuje trzon instytueji prawa cywilnego, usystematyzowanych
według określonych założeń ogólnych i opartych na wspólnych zasadach przewodnich.
Wynikają stąd doniosłe konsekwencje zarówno dla organów
stanowiących, jak i stosujących prawo cywilne.
Pod adresem organów stanowiących prawo formułuje się zalecenie, aby stosowały się
one do podstawowych konstrukcji oraz
terminologii kodeksu. Zalecenie to dyktują postulaty poprawnej legislacji, które
prawodawca powinien mieć na względzie, jeżeli chce tworzyć wewnętrznie spójny,
zwarty i jednoznacznie rozumiany system prawny.
Z kolei organy stosujące prawo obowiązane są w razie pojawienia się kolizji norm
kodeksowych i pozakodeksowych preferować - w braku innych przesłanek -
rozwiązania kodeksowe.
Faktycznie więc k.c. stanowi osnowę, wokół której rozwija się
system prawa cywilnego. Funkcję tę urnacnia postulat
stabilności tego aktu prawnego. Pod adresem kodyfikatora
formułuje się zwykle postulat, by kodyfikacja oi>ejmowała, jeżeli nie całość, to
przynajmniej podstawowy zestaw instytucji z określonej gałęzi prawa. Postulat ten
został zrealizowany w polskim systemie prawnym w stosunkowo ograniczonym stopniu.
Co najmniej trzy następujące powody zadecydowały o pozostawieniu poza kodeksern
obszemych nieraz zespołów norm prawa cywilnego: 1) dążenie do zapewnienia
kodeksowi względnej stabilności,

wskutek czego pominięto w nim instytucje o nie sprawdzonej jeszcze przydatności
społecznej; 2) zamiar nadania kodeksowi charakteru zwięzłej i zwartej ustawy
zasadruczej dla prawa cywilnego, która ujmowałaby tylko instytucje ważne z puńktu
widzenia społecznego i konstrukcyjno-prawnego;

Nb. 22-23

ő 2. Uniftkacja i kodyfikacja prawa cywilnego w Polsce 31

3) praktyczny wzgląd legislacyjny nakazujący w wielu
dziedzinach posługiwać się techniką ustaw kompleksowych, które
zawierają normy należące do różnych gałęzi prawa, podczas gdy
k.c. zawiera wyłącznie normy cywilnoprawne. Kodeks odznacza się staranną redakcją
językową i syntetycznie formułowanymi
rozwiązaniami. W szczególności wolny jest od zbytecznej
kazuistyki, co pozwoliło ująć całość uregulowanej w nim matetii
zaledwie w 1088 artykułach, podzielonych niekiedy na paragrafy. Systematyka kodeksu
opiera się rm opracowanym jeszcze w drugiej połowie XIX w. tzw. systemie
pandektowym. Charakteryzaje się on wydzieleniem obszemej części ogólnej,
obejmującej także
problematykę czynności prawnych, oraz ostrym oddzieleniem praw rzeczowych od
wierzytelności stanowiących element stosunków
zobowiązaniowych. Stosownie do tego kodeks składa się z czterech ksiąg: I. Część
ogólna;. II. Własność i inne prawa rzeczowe, III.
Zobowiązania, IV Spadki. Pod względem merytorycznym dość
wyraźnie dały się w nim wyróżnić dwie warstwy. Jedna obejmująca
instytucje typowe dla ustroju socjalistycznego wedle wzorca radzieckiego (np. typologia
własności, uprzywilejowanie tzw. własności socjalistycznej swoiste reguły obrotu między
jednostkami gospodarki uspołecz- nionej, uwzględnienie zasady planowania
gospodarczego). Natomiast drugą war- stwę stanowiły klasyczne instytucje prawa
cywilnego dość wiemie zresztą przejęte z dawnego k.z., kodeksu handlowego, prawa
rzeczowego i
spadkowego. W po- równaniu z innymi kodyfikacjami państw
socjalistycznych, polski kodeks cywilny uwzględniał te instytucje w szerokim zakresie
dzięki temu, że utrzymał się w Polsce
stosunkowo rozległy - zwłaszcza na wsi - sektor własności
indywidu- alnej.

4. Reforma kodeksu

Po odrzuceniu systemu socjalistycznego i rozpoczęciu w 1989 r. zasadniczych reform
zorientowanych w kierunku gospodarki rynkowej wedle wzorców zacho-
dnioeuropejskich konieczność modyfikacji k.c. stała się oczywista. Znowelizowała go
ustawa z 28.07.1990 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321) -

obowiązująca od 1.10.1990 r. Usunęła ona swoiste dla systemu tzw. realnego
socjalizmu instytucje prawa cywilnego.
Chodzi tu o typologię własności, konstrukcję jedności własności paristwowej,
uprzywilejowa- nie jednostek gospodarki
uspotecznionej, szczególne reguły obrotu między tymi podmiotami wraz z
uwzględnieniem wpływu decyzji planowych na stosunki
zobowiązaniowe, szczególny tryb po- stępow#a #-bitrażowego
determinujący także rozwiązania materialnoprawne. Ponadto
nowelizacja przywróciła niektóre istniejące w II Rzeczypospolitej in- stytucje, które
zostały po wojnie usunięte jako zbędne w
ustroju socjalistycznym (np. zasadę wolności umów, przekaz). W ten sposób
zrealizowany został tzw. pierwszy etap reformy prawa cywilnego.
Prace te prowadziła działająca przy Ministrze Sprawiedliwości Komisja ds. reformy
prawa cywilnego - pod kierunkiem prof. Witolda Czachórskiego. Za-

miarem jej jest przejście z kolei do dnxgiego etapu reformy kodeksu cywilnego, który
ma przystosować ten akt prawny do
współczesnych standardów przyjętych w rozwiniętych krajach
zachodnich. Trwa jednak dyskusja naukowa nad przyszłym kształtem kodeksu 1.

Rozdział II. Źródła prawa cywilnego

ő 3. Rodzaje źródeł
Literatura: S. Grzybowski, System, ő 10, 11; A. Redelbach, S. Wronkowska, Z.
Ziembiński, 7arys teorii państwa i prawa, Warszawa 1992, rozdz. 9.

I. Prawo stanowione

Przede wszystkim prawo konstytucyjne i oparta na nim doktryna prawnicza wskazują,
jakie decyzje organów państwowych mają
charakter faktów rawotwór- czych i w jakiej formie powinny być wydawane. Do źródeł
prawapcywilnego zaliczyć należy takie akty
nonnatywne, które wyznaczają normy cywilnoprawne. Dla ważnej
regulacji stosunków cywilnoprawnych organ wydający stosowny akt musi mieć
kompetencję do normowania zachowań nie tylko jednej, lecz wszystkich stron tego
stosunku prawnego i to w sposób
abstrakcyjny i generalny, albowiem jedynie tego rodzaju reguły postępowania mogą
mieć charakter norm prawnych. Prawo
konstytucyjne nie pozostawia wątpliwości co do tego, że regulacja stosunków
cywilnoprawnych wymaga formy ustawy (ewentualnie innego aktu normatywnego o
równorzędnej wadze). Najważniejszym takim aktem prawnym jest dla prawa cywilnego -
jak już wspomniano - kodeks cywilny, formalnie mający rangę zwykłej ustawy.
Podustawowe akty mogą regulować stosunki cywilnoprawne jedynie na pod- stawie
wyraźnego upoważnienia ustawowego, udzielonego oznaczonemu organowi w

odniesieniu do wskazanego przedmiotu regulacji i to we właściwej formie. Np. "Art. 359
ő 3. WysokośE odsetek ustawowych okresla rozporządzenie Rad Ministrów.
Rozporządzenie to może zakazać zastrzegania, jak również
pobierania odsetek wyżs y ch od tych, które określa jako
maksymalne".

II. Rola zwyczajów

# Por. zwłaszcza J. Skqpski, O stanie i potrzebach prawa
cywilnego - uwag kilka, PS 1992 nr 7-8; Z. Radwariski, Koncepcja kodyfikacji, Księga
Pamiątkowa I Kongresu Notariuszy Rze-
czypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Stowarzyszerua Notariuszy Rzeczypospolitej
Polskiej 1993.
1. Pojęcie
Zgodnie z panującym poglądem przez zwyczaje rozumie się
powszechnie sto- 30 sowaną w danym okresie, da#ym środowisku i w danych
stosunkach społeczn ch praktykę pewnego postępowania. Są to więc pewne fakty
społeczne, które - je li
Nb. 26
Nb. 27-30

34 Rozdział II. Źródła prawa cywilnego

nie są notoryjnie znane, ustala się w drodze normalnego
postępowania dowodowego
- w szczególności przez zeznania świadków lub opinie biegłych
(art. 227 i n. k.p.c.). Często są one spisywane przez organizacje profesjonalne (np.
pewne zwy- czaje handlowe), co ułatwia
ustalenie ich treści.

2. Doniosłość prawna

31

Same przez się zwyczaje nie mają doniosłości normatywnej; nie są więc faktem
prawotwórczym w zakresie prawa cywilnego.
Natomiast pośrednio uzyskują do- niosłość prawną przez to, że w
wielu przypadkach przepisy prawne odsyłają do nich, wskazując w ten sposób sądowi
bardziej szczegółowe kryteria kwalifikacyjne od wyznaczonych w ogólnych normach
prawnych. Dzięki temu system prawa cywilnego nabiera większej elastyczności,
uwzględniając
ukształtowaną praktykę w określonych dziedzinach życia
społecznego.
Liczne przepisy k.c. o podstawowej zresztą doniosłości powołują się na zwy- czaje
ustalone (art. 56, 65, 354) lub przyjęte (ań. 69, 385, 699, 788, 801 ő 2, ań. 856 ő 2, art.
922 ő 3, 994 ő 1). Niektóre jednak przepisy pomijają tego rodzaju bliższe
określenia, natomiast opatrują je przymiotnikiem miejscowe (np. art. 287, 298, 908 ő 1
k.c.).
Mimo tych różnic redakcyjnych należy zająć stanowisko,
podyktowane fun- kcjonalną interpretacją, że doniosłość prawną
mają tylko zwyczaje ustalone w danych stosunkach i ewentualnie w odniesieniu do
określonych bliżej w przepisie prawnym kręgu osób lub na wskazanym obszarze.
Warunkiem koniecznym stosowania przez organ orzekający
ustalonych zwy- czajów nie jest, aby podmioty prawa cywilnego zwyczaje te znały lub
powinny były znać. Wystarczy, że uczestnicy stosunku cywilnoprawnego należą do
grupy społecznej (zawodowej, regionalnej), w której zwyczaje te są w dostatecznej
mierze
upowszechnione. Odmienny pogląd był reprezentowany zwłaszcza w dawniejszej
doktrynie prawa cywilnego, lecz opiera się on na przebrzmiałej już subiektywno-
indywidualistycznej koncepcji, która wszelkie konsekwencje prawne uzasadniała realnie
przeżywanymi aktami świadomości i woli działającego człowieka.
Obecnie przeważa jednak pogląd, że dominującą rolę odgrywa w
stosunkach społecznych

- a w tym i cywilnoprawnych - elernent zaufania opierający się na silnym domniernaniu,
że członkowie określonej społeczności znają ustalone tam zwyczaje. Rola zwyczajów
znajduje także uzasadnienie w praktyce potwierdzającej ich przy- datność społeczną.
Wszystko to jednak rue wystarczy, aby zwyczaje mogły pełnić jakąkolwiek rolę o
doniosłości prawnej. Jeżeli mają one
stanowić podstawę oceny czyichś zachowań i wskazywać jak
powinien ktoś postąpić w określonej sytuacji, to należy jeszcze poddać je same ocenie
wartościującej; a więc zbadać, czy są to
"dobre" zwyczaje, nie pozostające w sprzeczności z ogólnie
akceptowanymi zasadami moralnymi. Tylko takie bowiem zwyczaje mogą pełnić we
współczesnyrn państwie prawnym rolę notmatywną.
Z tego względu należy je zawsze rozpatrywać łącznie z zasadami wspaiżycia
spolecznego, które właśnie wskazują owe moralne
kryteria

ő 3. Rodzaje źródeł 35

ocenne. Pominięcie tego elementu mogłoby doprowadzić do
zachwiania spójności aksjologicznej porządku prawnego przez
kształtowanie się stosunków prawnych o treści niezgodnej z
przyjętymi w naszym spateczeństwie ocenami moralnymi. Ponadto postulat zachowania
spójności systemu prawnego wymaga, aby w żadnym razie organ orzekający nie
kierował się ustalonymi
zwyczajami niezgod- nymi z bezwzględnie obowiązującymi normami prawnymi, które w
sposób kategoryczny zakazują kreowania
stosunków prawnych z różnych względów- przede wszystkim moralnych -
niepo#ądanych w danym społeczeństwie. Np. gdyby upowszechnił się zwyczaj dawania
urzędnikom państwowym "łapówek" za zała-
twianie spraw, to żaden organ powołany do rozstrzygania sprawy nie mógłby oprzeć na
nim orzeczenia. W orz. z 4.02.1965 r. (OSN 1965, poz. 215) SN w następujący sposób
ocenił zwyczaj ustalania najniższych stawek wynagrodzeń dla debiutujących autorów:
"Jeżeli rzeczywiście przed- siębiorstwa wydawnicze praktykę taką stosują (...) to
praktyce takiej nie można by nadać charakteru zwyczaju obowiązującego.
Zasługiwałaby ona bowiem na ocenę ujemną, jako
sprzeczna z (...) podstawowymi i bezwzględnie obowiązującymi
założeniami prawa autorskiego."
3. Prawo zwyczajowe

Zwyczaj może jednakże nie tylko pełnić opisaną co dopiero rolę pomocniczą,
znajdując zastosowanie tylko na mocy wyraźnego
odesłania do niego przez prze- pisy prawa stanowionego (ustawy). Panująca w teoru
prawa polskiego koncepcja źródeł prawa uznaje także za fakt prawotwórczy
kształtowanie się prawa zwy-
czajowego.
Zgodnie z tą koncepcją zwyczaj przybiera postać samodzielnej normy prawnej -
podobnie jak norma prawa stanowionego - przez uznanie jej za taką przez organy

stosujące prawo (w szczególności judykaturę sądową lub działanie odpo- wiednich
organów
administracji państwowej). Uznanie takie nie jest jakimś aktem formalnym, lecz wyraża
się w praktycznym stosowaniu zwyczaju jako prawa obowiązującego, chociaż formalnie
nie obowiązującego.
Stanowi ono wystarcza- jącą przesłankę włączenia zwyczaju do
obowiązującego systemu norm prawnych, jeżeli opiera się ona na powszechnym i
długotrwałym przekonaniu społecznym o mocy
zwyczaju.
Nie wydaje się jednak, aby można było uznać za obowiązujące
prawo zwy- czajowe, które pozostaje w sprzeczności z bezwzględnie obowiązującymi
notmami prawa stanowionego - podyktowanymi zawsze jakimiś szczególnymi
względami społecznymi lub moralnymi i to
formalnie zadeklarowanymi przez ciało ustawo- dawcze. Rola ta może więc być tylko
uzupełniająca w tym względzie. Sąd
Najwyższy w uchwale Pełnego Składu Izby Cywilnej z 14.12.1990 r. (OSN 1991, poz.
36) negatywnie ustosunkował się do koncepcji, że prawo zwyczajowe przyznało partiom
polity- cznym (przed ustawą z 17.08.1990 r., Dz.U. Nr 54, poz. 312) osobowość prawną.
Podkreślił przy tym, że regulacja ustawowa osób prawnych (art. 33 k.c.) "nie pozostawia
miejsca na uzupełnienie jej przez prawo zwyczajowe. Inaczej mówiąc, regulacja
dotycząca osób prawnych w prawie stanowionym nie pozostawia miejsca na
uzupełnienie jej przez prawo zwyczajowe. Poza tym (...) jednym z warunków
obowiązywania prawa zwyczajowego jest usankcjonowanie jego norm przez

36 Rozdział II. Źródła prawa cywilnego

Państw o, a w szczególności następuje w drodze stosowania tych norm przez
właściwe organy państwowe".

39 Pominięcie problematyki prawa zwyczajowego w kodeksie cywilnym i innych aktach
prawnych spowodowane było tym, że nie miało ono większej doniosłości praktycznej.
System polskiego prawa
cierpiał bowiem raczej na nadmiar niż na brak reglamentacji ustawowej, a okresy
szybkich przemian nie sprzyjają kształtowaniu się prawa zwyczajowego.

III. Rola orzecznictwa
41

Z demokratycznym państwem prawnym wiąże się koncepcję
trójpodziału władz. Jedną z nich są sądy, które sprawują wymiar
sprawiedliwości.
Naczelnym organem sądowym w Rzeczypospolitej Polskiej jest Sąd Najwyższy (art. I
ustawy z 20.09.1984 r., Dz.U.1990 r., Nr 26, poz 153). Sprawuje on wymiar
sprawiedliwości nie tylko przez rozstrzyganie konkretnych spraw ale i przez po-
dejmowanie uchwał - w składach powiększonych - mających na celu wyjaś- nienie

przepisów prawnych budzących wątpliwości lub których stosowanie wy- watało
rozbieżności w orzecnictwie (art.13). Chodzi tu o
zapewnienie jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej (art. 2 ust. 3), a nie o
przyznanie Sądowi Najwyższemu jakichś
kompetencji prawotwórczych. Uchwały te wiążą jedynie składy
orzekające Sądu Najwyższego w odniesieniu do określonego typu
spraw. Natorniast nie mają one charakteru powszechnie
obowiązujących norm.
Por. bliżej uchw. Pełnego Składu Sędziów Sądu Najwyższego z
5.05.1992 r. (OSN 1993, poz. 1).
Nie będąc samodzielnym źródłern prawa cywilnego orzecznictwo
Sądu Naj- wyższego przez swą działalność interpretacyjną wywiera
doniosły wpływ na treść obowiązującego prawa. Sądy niższej
instaneji skłonne są bowiem przyjąć wykład- nię ustaloną przez
Sąd Najwyższy m.in. w obawie, aby ich orzeczenia nie były
następnie uchylone lub zmienione w trybie odwoławczym.
W zakresie prawa zwyczajowego orzecznictwo sądowe nie tylko konkretyzuje zwykle
nieprecyzyjnie sformułowane normy, ale
ponadto wyraża ich uznanie ze strony państwa, w następstwie czego opatrzone są one
sankcją przymusu państwo- wego.

ő 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego

Literatura: S. Grzybowski, System, ő 13-15; L. Leszczyriski, Klauzule generalne w
stosowaniu prawa, Lublin 1986; M.
Piotrowski, Normy prawne imperatywne i dyspozytywne, Warszawa-Po- znati 1990; M.
Sufjan, Klauzule generalne w prawie cywilnym, PiP 1990, z.11; A. Ste/machowski,
Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984; K. Wójcik, Teoretyczna konstrukcja
klauzuli
generalnej, SPE, nr 44, (1991); Z. Ziembiriski, Wstęp do
aksjologii dla prawników, Warszawa
ő 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego 37

1990; tenże, "Lex" a "ius" w okresie przemian, PiP 199ł, z. 6; Z. ZiemMiński, M.
Zie/iński, Dyrektywy i sposób ich wypowiadania, Warszawa 1992.

I. Uwagi ogólne

Rozważania nad strukturą normy prawnej należą do ogólnej teorii prawa. Dla
niniejszego wykładu wystarczy przypornnieć, że w

członie normy nazwanej hipo- tezą (także poprzednikiem) wskazany jest adresat oraz
okoliczności jej zastoso- wania, a w członie nazwanym dyspozycją (także następnikiem)
określony zostaje
normatywny skutek prawny, a zwłaszcza nakazane zachowanie się adresata. Na-
tomiast pozostaje kwestią sporną, lecz wykraczającą poza kompetencje cywilisty, czy
tzw.. sankcja, która określa, w jaki sposób powinny zareagować organy pań- stwowe w
razie
niezastosowania się adresata do dyspozycji normy, stanowi trzeci człon normy, czy też
objęta jest treścią odrębnej normy
(sankcjonującej) funkcjo- nalnie tylko sprzężonej z normą
podstawową.
Bez względu na to, jak się wspomniany problem rozstrzygnie, należy podkre- ślić, że w
prawie cywilnym sankcja pełni swoistą
rolę. Ma ona przede wszystkim na celu doprowadzić do zaspokojenia interesu podmiotu
stosunku cywilnopraw- nego natomiast funkcje represyjne lub wychowawcze sankeji
cywilnoprawnych są albo jej refleksem ubocznym, albo są podporządkowane realizacji
celu
zasad- niczego i nie stanowią jakiegoś istotnego jej elementu. W związku z tyrn formy
reakcji organu państwowego - sądu oraz
organów egzekucyjnych - na nieza- stosowanie się adresata do nakazanego
zachowania się przybierają bardzo różno- rodną i
przeważnie swoistą postać. W szczególności więc przymus fizyczny lub grzywny są
środkami ostatecznymi i stosowanymi w zupełnie wyjątkowych sytu- acjach.
Dominuje sankcja polegająca na przymusowym uzyskaniu z majątku dłużnika
określonych przedmiotów lub wartości pieniężnych. Poza
tym jednak w wielu przypadkach reakcja organów państwowych
ogranicza się tylko do ustalenia ist- nienia albo nieistnienia stosuku prawnego, ważności
albo nieważności czynno- ści prawnej, przekształcenia treści stosunku prawnego, a
nawet tylko do
uznania prawidłowości dokonanego świadczenia i w konsekwencji odmowy żądaniu
jego zwrotu (przy tzw. zobowiązaniach
naturalnych). Sankcje te są przy tym przeważnie stosowane tylko z inicjatywy i w
sposób bliżej określony przez samego zaintere- sowanego (uprawnionego).
Powszechnie dzisiaj odróżnia się już normy prawne od przepisów prawnych. Przez
przepisy prawne rozumie się samodzielne jednostki redakcyjne, zawarte w aktach
prawotwórczych (artykuły, paragrafy, a nawet poszczególne zdania). Zwykle dla
zrekonstruowania pełnej normy prawnej trzeba korzystać z wielu przepisów
poddawanych jeszcze odpowiedniej wykładni. Bywa zresztą i tak, że ten sam przepis
zawiera elementy konieczne do zrekonstruowania nie jednej, lecz kilku norm prawnych.

38 Rozdział II. 7ródła prawa cywilnego

Np. dla jednoznacznego sformułowania nom#y prawnej zawierającej zakaz
bezprawnego na- ruszania dóbr osobistych człowieka i
określającej jak naruszyciel powinien w takim przypadku postąpić - tylko w
elementamym zakresie informacji dostarczają przepisy art. 23 i 24 k.c. Ponadto dla

znalezienia odpowiedzi, jakie działania uznać należy za "bezprawne" i jak powinien
zachowaE się naruszyciel, należy także uwzględnić wiele innych przepisów
zawartych w różnych aktach prawotwórczych. Z kolei przepisy art. 23 i 24 łącznie z art.
448 k.c. dają podstawę do sformułowania
innej normy, która w razie kwalifikowanego naruszenia dóbr
osobistych nakazuje sprawcy zapłatę określonej sumy pieniężnej na rzecz wskazanej
instytucji. Natom#ast podstawowe przepisy
określające sankcje cywilnoprawne mieszczą się w odrębnym
kodeksie postępowania cywilnego.

II. Ważniejsze rodzaje norm prawa cywilnego

1. Bezwzględnie i względnie obowiązujące oraz semiimperatywne

45

Podstawową doniosłość na obszarze prawa cywilnego ma
wyróżnienie norm: bezwzględnie obowiązujących, względnie
obowiązujących i semiimperatywnych. Kryterium różniącym je jest sposób w jaki
prawodawca określa okoliczności ich zastosowania, a w konsekwencji charakter ich
mocy wiążącej.
a) Normy bezwzględnie obowiązujące (zwane też imperatywnymi, ius cogens,
kategorycznymi) znamionuje to, że ich zastosowanie nie może być wyłączone lub
ograniczone decyzją stron jak również
odmiennymi zwyczajami; dla wysłowienia tego sensu lepiej byłoby określać je mianem
"norm bezwzględnie stosowalnych". Na tę ich cechę wyraźnie wskazują niekiedy
przepisy prawne.
Np. art. 119 k.c. "Terminy priedawnienia nie mogą byE skracane ani przedhiżane
przez czynność prawną."; art. 437 "Nie można
wyłączyć ani o#aniczyć z góry odpowiedzialności okre- ślonej w
dwóch artykułach poprzedzających."; art. 854 ő 1"Przedsiębiorstwo składowe
obowiązane jest do dokonywania odpowiednich czynności konserwacyjnych. Przeciwne
postanowienie umowy jest nieważne". Częściej jednak kwalifikacji tej można dokonać
dopiero w drodze wykładni funkcjonalnej. Powinna ona wskazywać, że ochrona
pewnych doniosłych wańości społecznych lub interesów stron albo osób
trzecich wymaga ograniczenia swobody kontraktowej. W konsekwencji niedopuszczalna
jest regulacja stosunku prawnego w sposób
odbiegający od wyznaczonego w danej normie prawnej. Np. SN w orz. z 18.09.1979 r.
(OSN 1980, poz. 141) uznał imperatywny charakt.er norm prawa spółdzielczego
regulujących tryb
przyjmowania i usuwania członków powołując się na zasadę
demokracji wewnątrzspółdzielczej i ochronę interesów członków.
b) Normy wzglgdnie obowiązujące (zwane też dyspozytywnymi, uzupełniającymi, ius
dispositivum, ius suppletivum) także są normami stanowionymi lub aprobowanymi przez

państwo i pod tym względem niczym nie różnią się od norm imperatywnych. Jednakże
w odróżnieniu od tych ostatnich znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy sarne strony
nie uregulowały konsekwencji prawnych w sposób odmienny od dyspozycji zawanej w
takiej normie.
Prawodawca ustanawia więc tu dodatkową przesłankę zastosowania tych norm, jaką
jest zastrzeżenie, że strony
ő 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego 39

nie uregulowały sprawy inaczej niż norma prawna albo nie
wyłączyły jej zastoso- wania nie dokonując regulacji o odmiennej treści. Sens ten lepiej
oddaje naz- wa "normy względnie
stosowalne". Na taki charakter normy wskazują niekiedy wyraźne zwroty zawarte w
przepisach prawnych. Niekiedy wskazują one na pier- wszeństwo zastosowania nie
tylko oświadczeń woli (czynności prawnych) ale i zwyczajów.
Por. np. takie charakterystyczne zwroty: "w braku odmiennego zastrzeżenia
umownego albo zwyczaju" (art. 394 ő1 k.c.); "w braku odmiCnnej umowy" (art. 642 ő1
k.c.); "chyba że umowa uzależnia" (art. 726 k.c.).

Przeważnie jednak charakter normy można określić dopiero w
rezultacie wykładni funkcjonalnej. Należy przy tym mieć na uwadze, że normy
dyspozytywne nie ograniczają swobody
kontraktowej, ponieważ uznają priorytet regulacji doko-
nywan#ch przez same strony. Natomiast ich główny walor polega na tym, że
uzupełniają one treść stosunku prawnego w zakresie nie uregulowanym przez strony.
c) Pośrednią kategorię stanowią nonrty semumperatywne (zwane też normami 48
semidyspozytywnymi jednokierunkowo działającymi normami dyspozytywnymi,
jednostronnie bezwzględnie
obowiązującymi). Chodzi tu o normy, które wyzna- czają minimalny zakres ochrony
interesów jednej strony i dlatego zastosowanie takich norm może być uchylone lub
ograniczone przez strony tylko wtedy, gdy postanowienia umowy są korzystniejsze dla
strony objętej ochroną normatywną. Charakter taki z reguły mają normy ustalające
maksymalny lub minimalny zakres świadczeń jednej ze stron (ceny, czynsze),
najdłuższe czy też najkrótsze terminy
wypowiadania, dokonywania pewnych działań itp.
Np. art. 558 ő1 "...w umowach z udziałem konsumentów
ograniczenie lub wyłączenie odpo- wiedzialności z tytułu rękojmi jest dopuszczalne tylko
(Z.R.) w wypadkach określonych w prze- pisach szczególnych"; art. 593 ő1 k.c. "Prawo
odkupu może być
zastrzeżone na czas nie prze- kraczający lat pięciu"; art. 689 "Jeżeli najem lokalu
wynika z decyzji organu państwowego o
przydziale lokalu, wypowiedzenie najmu przez wynajmującego może nastąpić tylko z
przyczyn określonych w prawie lokalowym"; por. też art. 437, 473 ő2 k.c. Także chat#ter
normy semiimperatywnej niekoniecznie musi być wyraźnie wska- zany w przepisie
prawnym. Można go ustalić również na podstawie wykładni fun- kcjonalnej. W systemie
społecznej gospodarki ryr#owej szczególną ku temu
ptzesłankę stanowi dążenie do ochrnny intenesów konsumentów -

jako strony słabszej.
2. Normy kompetencyjne

W prawie cywilnym doniosła rola przypada tzw. normom
kompetencyjnym. 49 Dla zrozumienia ich sensu należy najpierw wyjaśnić pojęcie
czynności konwe- ncjonalnych, z którymi normy
kompetencyjne są powiązane.
Najogólniej rzecz ujmując, przez czynność konwencjonalną
rozumie się Wcie za- 50 chowanie człowieka, któremu pewne reguły (tzw. reguły sensu)
przypisują jakieś swoiste znaczenie. Stąd
właśnie bierze się nazwa "konwencjonalne", ponieważ chodzi
Nb. 45#7 '
Nb. 48-50

40 Rozdział II. Źródła prawa cywilnego

tu o znaczenie w pewien sztuczny sposób regułami sensu nakazane. Tak więc np.
reguły gry w piłkę nożną lub w szachy dokładnie określają z
jakimi ruchami i w
jakich okolicznościach należy wiązać ntaczenie "stczelenia
bramki" lub "posunię- cia pionkiem na szachownicy" itp. Otóż
także prawo cywilne zawiera wiele tego
rodzaju reguł sensu, które np. z okreslonymi działaniami
człowieka wiążą także swoiste znaczenia jak "zawarcie umowy"
albo "sporządzenie testarnentu".
W modelowym ujęciu tylko działania dokonane przez określone osoby i we
wskazanych w regułach sensu okolicznościach
przybierają swoiste znaczenie konwencjonalne - są ważne,
liczą się w stosunkach prawnych. Natomiast nie można mówić o
"ważnej" albo "nieważnej" czynności jedynie psychofizycznej'
bezsensem byłoby więc zastanawiać się np. nad tym, czy ktoś
"ważnie" wbił gwóźdź w ścianę.
Owo założenie jest jednakże często w różny sposób modyftkowane
przez reguły sensu. Mogą więc one np. wskazywać, że
niedopełnienie pewnych przesłanek nie prowadzi do uznania
całkowitej "nieważności" (nieuznawanie danej czynności za
czynność konwencjonalną, doniosłą na obszarze prawa cywilnego)
albo np. mogą przewidywać późniejsze uzupełnienie pewnych
elementów, czy dokonanie jakichś szczególnych działań, które
dopiero prowadziłyby do uznania nie całkiern prawidłowo
dokonanej czynności konwencjonalnej za "ważną". Kwestie te
zostaną bliżej rozważone w rozdziale poświęconym czynnościom
prawnym (VIII). Otóż owe reguły sensu nadające pewnym
zachowaniom określonych osób swoiste znaczenie, nakazują tylko rozumieć te
zachowania we wskazanym znaczeniu - i nic więcej. Natorniast regułami tymi nie jest
objęta kwestia, czy ktoś ma obowiązek dokonania określonej czynności
konwencjonalnej. Tak więc np. reguły prawa cywilnego określające sposób ważnego
zawarcia umowy lub sporządzenia testamentu nie rozstrzygają kwestii, czy ktoś ma
obowiązek takich czynności dokonać; na ich podstawie można tylko orzec, czy taka
czynność konwe-
ncjonalna została ważnie dokonana.
Jednakże prawo cywilne nie formułuje reguł działań
konwencjonalnych dla czystej igraszki intelektualnej lub aby utrudnić studentom prawa
złożenie egzaminu. Czynności te
stanowią tzw. hipotezę normy prawnej, z którą związany jest jej drugi człon, tzw.
dyspozycja, określająca kto i jak w razie
dokonania czynności konwencjonalnej powinien się zachować - jakie więc spoczywają
na nim obowiązki. Obowiązki te mogą

ciążyć na podmiocie dokonywającym czynności konwencjonalnej lub na innej osobie.

Np. jeżeli ktoś dokona czynności konwencjonalnej, jaką jest
złożenie przyrzeczenia publicznego, iż wynagrodzi znalazcę jego manuskryptu,
obowiązek świadczenia będzie ciążył na nim;
obowiązki dla innych osób mogą wynikać ze sporządzenia testamentu lub wspólnie
podjętych zobowiązań umownych.

51 Właśnie takie normy, które nakładają na kogoś obowiązek
reagowania na dokonanie czynności konwencjonalnej, nazywamy normami
kompetencyjnymi. One przyznają kompetencję
(upoważniają) określony podmiot do dokonania czynności
konwencjonalnej z tym skutkiem, że powstają dla kogoś jakieś
obowiązki. Ich realizacja zapewniona jest z kolei sankcjami przewidzianymi w prawie
cywilnym
ő 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego 41

lub w procedurze cywilnej. Natomiast poza zakresem regulacji normą kompeten- cyjną
powstaje kwestia, czy podmiot dokona
czynności konwencjonalnej wywo- łującej obowiązek reagowania na nią. Obowiązek
dokonania takiej czynności kon- wencjonalnej (np. zawarcia umowy) może oczywiście
być nałożony, ale na pod- stawie innej już normy.
W tradycyjnej terminologii prawniczej termin "kompetencja" i odpowiednio "norma
kompetencyjna" wiązane są z dokonaniem pewnych czynności konwe- ncjonalnych
doniosłych prawnie przez organy państwowe. Nie ma jednak jakiegoś merytorycznego
uzasadnienia, aby terminów tych nie można było odnosić także do podmiotów prawa
cywilnego.
W przeciwieństwie do norm merytorycznych, bezpośrednio
nakazujących lub zakazujących określoną czynność, reguły sensu
nie ograniczają niczyjej wolności. One jcdynie wskazują, jak
należy się zachować, aby osiągnąć zamierzone cele. Z tego względu nie wydaje się,
aby można było kwestionować ich obowiązywanie lub postulować ich uchylenie z
powołaniem się na zasadę wolności - w szcze- gólności na konstytucyjnie zawarowaną
swobodę działalności gospodarczej. Na- tomiast zasady takie mogą odnosić się do
ewentualnych norm, które by nakazywały albo zakazywały dokonywać określonych
czynności konwencjonalnych sformuło- wanych w
systemie prawnym (np. zawierania umów).

3. Metanormy

Na uwagę zasługuje jeszcze kategoria tzw. metanorm, które
odnoszą się do norm pierwszego stopnia, bezpośrednio regulujących zachowania
człowieka. a) W szczególności chodzi tu o normy
dotyczące sposobu konstruowania sy- stemu prawnego, a więc normy, które nakazują
uznawać pewne fakty za prawo- twórcze (np.

uchwalanie ustaw, wydawanie rozporządzeń, uznawanie prawa zwy- czajowego). Do tej
kategoru zaliczyć także należy normy
określające początek i koniec obowiązywania norm merytorycznych (I stopnia).
b) Reguły interpretacyjne - formułowane w przepisach prawnych lub przez doktrynę
prawniczą - to z kolei dyrektywy, które
określają, w jaki sposób przepisy prawne mają być przekładane na odpowiadające im
co do znaczenia normy prawne - a więc wypowiedzi dostatecznie jednoznacznie
nakazujące określonym adre- satom w określonych okolicznościach zachować się w
określony sposób. c) Natomiast reguły inferencyjne - na ogół formułowane przez
doktrynę prawniczą - to reguły wnioskowania z faktu obowiązywania w danym systemie
jakiejś normy - o obowiązywaniu w tym systemie jakichś innych norm "wyni- kających"
w swoistym sensie z tej pierwszej lub znajdujących wspólne z nią uzasadnienie w
pewnym oficjalnie przyjmowanym systemie ocen. d) Wreszcie reguły kolizyjne określają
sposób rozstrzygania kolizji między normami wzajemnie niezgodnymi, jeśli takie
wyinterpretowano by czy
wywnio- skowano z przyjętych faktów prawotwórczych (przepisów), a więc np.
określające, które z niezgodnych między sobą norm należy uznać za uchylone.

III. Watniejsze rodzaje przepisów prawa cywilnego

1. Defnicje legalne

57 Przestrzegając postulatu zwięzlości aktów prawnych,
ustawodawca niejednokrotnie posługuje się techniką tzw.
definicji legalnych. Są to przepisy, które w sposób wiążący
określają sens używanych w akcie prawnym słów lub zwrotów.

Np. zam#ast w każdym przepisie, w którym występuje termin
"pożytek" (art. 140,190, 207, 224, 252, 319, 693, 707,1029,1042 k.c.) wyjaśniać, jakie
ma on znaczerue, funkcję tę generalnie spełniają art. 53-54 k.c. Często termin
definiowany podawany jest w nawiasie w przepisie zawierającym definicję (por. np. art.
60, 66 ő 1, 89 k.c.).

2. Przepisy odsyłające

58 Ten sam postulat zwięzłości aktów prawnych uzasadnia
posługiwanie się przepisami odsyłającymi. Pojawiają się one w różnej postaci
redakcyjnej.

Np. "stosuje się" (art. 142 ő 2, 172), "stosuje się
odpowiednio" (art. 92 ő 2), "stosuje się ze zmianami" (art.1019 ő 1), a także w postaci
tzw. fikcji prawnych, które
charakteryzują się tym, że przepis prawny nakazuje określone w nim okoliczności
traktować jako równoważne z okolicznościami wskazanymi w hipotezie innej normy,

przez co dyspozycja owej innej normy odnosi się również do okoliczności wskazanych
w
przepisie zawierającym fikcję (np. za część składową
nieruchomości "uważa się" także prawa związane z własnością, art.
50 k.c.; przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym "tak jakby" był dzieckiem
przysposabiającego, art. 936 k.c.).
Treść przepisów odsyłających zawiera ten sens, że przy
ustalaniu treści normy X zawsze należy uwzględnić także
przepis, który ustanawia normę Y.
Przepisy odsylające mogą organowi stosującemu prawo wyznaczać różny luz
decyzyjny przy korzystaniu z przepisu wskazanego. W szczególności ódesłanie do
"odpowiedniego" jego stosowania z góry daje sędziemu szeroki margines decyzyjny
co do tego, jakie postanowienia lub w jakiej zmodyfikowanej postaci należy
uzupełniająco stosować. Nie wydaje się, aby taki sam sens miały przepisy rue
opatrzone zastrzeżeniem "odpowiedni" (jak np. art. 906 k.c.). Nie znaczy to jednak, że
w przypadku, gdy przepis zawiera proste tylko
odesłanie, zawsze należy stosować przepisy powolane w
odeslaniu jakoś "automatycznie". Chodzi jedynie o to, żeby w toku ustalania sensu
normy nie pomijać różnic w stylizacji
przepisów.
3. Zwroty niedookreślone

59 Przepisy prawne nie zawsze w sposób ostry wskazują zakres zastosowama normy
(hipotezę) lub zakres normowania
(dyspozycję). Niekiedy przez użycie zwrotów niedookreślonych ustawodawca
pozostawia w tej mierze pewien luz organowi
stosującemu prawo. Oto przyklady takich zwrotów: "drobne, bieżące sprawy życia
codziennego", "rażące pokrzywdzenie" (art. I4 ő 2 k.c.); "ważne
ő 4. Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego 43

powody" (art. 869 ő 2 k.c.); "ustalone zwyczaje" (art. 65 ő 1 k.c.); "należyta staranność"
(art. 355 k.c.).
Wśród zwratów niedookreślonych szczególną donioslość mają
klauxule g#ne- ralne. Wyróżniają się one tym, że odsyłają do
jakiegoś systemu ocen czy norm pozaprawnych. Mierniki powołane w klauzulach
generalnych nie wskazują przy tym regul bezpośrednio precyzujących treść normy, a
jedynie określają wańości lub system preferencji, jakimi organ stosujący prawo ma się
kierować. Nadają więc one elastyczność systemowi prawnemu. Jeżeli jednak są
nadużywane, mogą prowadzić do naruszenia zasady praworządności. Największy walor
ma klauzula generalna zasad współżycia
spoleczncgo, której z tego względu należy poświęcić nieco więcej
uwagi.

IV Zasady wspóttycia spotecznego

1. Pojęcie

Zwrot "zasady współżycia społecznego" pojawil się za wzorem
radzieckim we wszystkich systemach prawnych tzw. demokracji ludowych, w tym także
w po- wojennym ustawodawstwie polskim. Powoływał się on na normy lub oeeny moral-
ne i to o charakterze socjalistycznym. Ten ideologiczny sens wspomnianej klauzuli
generalnej wyraźnie manifestowało dodawane do niej określenie, że chodzi tu o zasady
wspólżycia społecznego "w Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej" (dawna treść ań. 5 k.c.) lub że
"Obywatel Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest obo- wiązany (...) szanować zasady
współżycia społecznego" (ań. 90 Konstytucji PRL). Wszelkie tego rodzaju dodatki
straciły swój sens wraz ze zlnianą ustroju Państwa i zostały w konsekwencji formalnie
także uchylone. Klauzula zasad wspólżycia spo- łecznego występtije więc obecnie na
obszarze prawa cywilnego bez jakichkolwiek ograniczeń ideologicznych. Można więc
przyjąć, że zgodnie z zasadami
demokratycz- nego państwa prawnego i respektowanym# przez nie wolnościami
człowieka odwołuje się ona do powszechnie uznanych w kulturze naszego
spoteczeństwa wańości, które są zatazem
dziedzictwem i składnikiem kultury europejskiej.
Natomiast warte są zachowania następujące dwa ograniczenia, jakie w toku dyskusji
naukowej zaproponowano w odniesieniu do zaknesu zasad wspótżycia spolecznego: 1)
że odnoszą się one
jedynie do postępowania jednych osób wobec innych; nie dotyczą więc wyłącznie
wewnętrznie przeżywanych postaw nie mających same przez się doniosłości dla
stosunków prawnych;
2) że przedmiotem zainteresowania prawników nie są zasady
współżycia spo- lecznego będące zarazem obowiązującymi normarni,
gdyż takie równobrzmiące normy rozważa się po prostu jako normy prawne.
W nauce i judykaturze prawa cywilnego reprezentowany jest pogląd, że ptzez zasady
współżycia spotecmego należy rozumieć
także notmy obyczajowe (A. Stel- machowski). Zakresy norm
moralnych i obyczajowych nigdy nie są ostro zarysowane.
Notoryczne jest więc zjawisko ich ktzyżowania się, co utrudnia dyskusję nad wspo- 60

44 Rozdział II. Źródła prawa cywilnego

mnianym zagadnieniem, ale zarazem pomniejsza jego doniosłość praktyczną.
Niemniej powinno się wyjść z założenia (Z.
Ziembiński), że normy moralne różnią się od norm obyczajowych
innym uzasadnieniern: pierwszych przestrzega się dlatego, że znajdują aprobatę w
ptzeżyciach oceniających osób (uzasadnienie aksjologiczne, zachowania odczuwane
jako "dobre"), natomiast drugie stosuje się z nawyku społecznego, a więc dlatego, że
tradycja nakazuje w okreslony sposób postępować. Otóż wydaje
się, że sam nawyk społeczny nie uznany zarazern za "dobry" i
godny pochwały, stanowi zbyt wątłe uzasadnienie, aby mógł być
podstawą dla negulacji stosunków cywilnoprawnych. Szersza

koncepcja zasad współżycia społecznego mogła by więc w pewnych przypadkach
bezzasadnie utrudniać racjonalny tnzwój stosunków społecznych, wspierając niekiedy
czysty tradycjonalizm.

SN w uchw. Petnego Skladu Izby Cywilnej z 18.03.1968 r. (OSP 1%8, poz. 151)
wskazując na funkcję zasad współżycia
spolecznego powołal się wprdwdzie na nakazy "moralności i
obyczajów", jednakże następrue stwierdził, że są to "obiektywne reguły postępowania,
służące za kryterium oceny, co zasługuje
lub nie zasługuje na aprobatę z punktu widzenia poglądów
spoleczeństwa".
64 Zasady współżycia społecznego pozostają w istotnej mierze
pojęciem nieostrym, nie poddającym się jakiejś kodyfikacji lub weryfikacji w postaci
badań empirycznych.
Funkcję konkretyzującą pełnić przede wszystkim powinno
orzecznictwo sprawowane przez niezawisłych sędziów, którzy ferują wyroki na
podstawie przewidzianej procedurą sądową
dyskusji. Wspierać ich w tym powinna nauka prawa. Uzasadnione są przy tym
postulaty, aby sądy powołując się na zasady
współżycia społecznego jasno formułowały tę normęę moralną,
jaka została w rozpoznawanej sprawie naruszona. Ułatwiałoby to kontrolę judykatury, a
ponadto pozwalało instruktywnie
oddziaływać Sądowi Najwyższemu na orzecznictwo niższych
instancji.
Korzystanie z dotychczasowej judykatury powinno być, ze względu na zmianę
podstaw aksjologicznych naszego ustroju, selektywne. Natorniast nie miałaby
dostatecznego uzasadnierua generalna w tym względzie postawa negatywna, ponieważ
w judykaturze tej znależć można także orzeczenia powołujące się na nadal cenione
w Rzeczypospolitej Polskiej wartości lub normy moralne.
Por. choćby orz. SN z 14.12.1973 r. (OSP 1974, poz. 161), gdzie uznano za
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zrzeczenie się przez poszkodowanego
bez słusznych przyczyn w ugodzie z PZU znacznej części zagwarantowanych mu przez
prawo świadczeń
należnych, w razie uszkodzenia ciała lub wywotania rozstroju zdrowia.

2. Zakres zastosowania

65 Wiele przepisów prawa cywilnego zawiera klauzulę generalną zasad współżycia
społecznego, przez co w szerokiej mierze
uzyskują one doniosłość w procesie stosowania prawa. Występują one w
następujących rolach:
I) Jako element służący do elastycznego doprecyzowania treści konkretnych instytucji
prawa cywilnego z prawem własności na czele (por. art. I40, 233, 287, 298 k.c.).

ő 5. Obowiązywan;e norm prawa cywilnego

2) Przy kwalifikowaniu pewnych zdarzeń kreujących stosunki cywilnopraw- ne. Poza
przepisami wyraźnie powołującymi zasady współżycia społecznego (np. art. 410, 428
431 ő 2, 446 ő 2, 826 ő 2, 827 k.c., art. 144 k.r.o.) powinny one być brane pod uwagę
także przy precyzowaniu elementów innych pojęć prawnych, jak np. istotnego dla
powstania odpowiedzialności deliktowej pojęcia "winy" sprawcy szkody (art. 415 k.c.).
3) Przy kształtowaniu treści konkretnych stosunków prawnych (por. art. 56, 354 k.c.).
4) Przy wykładni oświadczeń woli (art. 65 ő I k.c.).
5) Jako instrument zapobiegający pojawieniu się w
poszczególnych sytu- acjach konsekwencji prawnych, które byłyby niezgodne z
ocenami moralnymi i prowadziły tym samym do
naruszenia spójności aksjologicznej porządku prawne- go. Tę#rolę grają w
szczególności przepisy: art. 5 k.c. o nadużyciu prawa
pod- miotowego i art. 58 ő 2 k.c. o nieważności czynności
prawnych (por. także art. 93, 94, 412, 754, 902, 1008 k.c.). Trafnie przyjmuje się, że
zasady współżycia społecznego odnoszą się nie tylko 66 do osób fizycznych, ale i
prawnych. W tym
ostatnim przypadku w drodze odpo- wiedniej redukcji
indywidualizującej wynikające z zasad współżycia społecznego
powinności moralne sprowadzają się do powinności kolektywów lub osób two- rzących
organy danej osoby prawnej.

3. Problem nazwy

Mimo iż zwrot,zasady współżycia społecznego" zmienił w nowym
ustroju 67 Rzeczypospolitej Polskiej swoje znaczenie, to jednak osobom bliżej
nieobeznanym - zwłaszcza obcym kontrahentom - może nadal kojarzyć się z
socjalistyczną doktryną moralną.
W związku z tyrn pojawiają się postulaty (M. Safjan), aby
porzucić ten termin i powrócić do określeń funkcjonujących już
przed wojną w polskim systemie prawnym w podobnej roli (np. , dobra wiara", "zasady
uczciwego obrotu", "dobre obyczaje", "względy słuszności"). Są to na ogół tłumaczenia
klauzul
występujących w zachodnich systemach prawnych, a zatem tam
znanych. Można oczywiście dla podkreślenia różnic próbować
tworzyć zupełnie inne formuły.
Kwestie te będą rozstrzygnięte w drugiej fazie reformy kodeksu cywilnego, pozostając
na razie w sferze dyskusji naukowej.

ő 5. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu czasowym
i przestrzennym

Literatura: S. Grzybowski, System, ő 17, 18; J. Gwiazdomorski, Międzyczasowe prawo
prywatne, NP 1965, Nr 6 i 7-8; M. Sośniak, Konflikty w czasie norm cywilnoprawnych,
Kraków 1962; T.

Zieliński, Ochrona praw nabytych - zasada państwa prawnego, PiP 1992, z. 3.

Nb. 64-#5 Nb. 66-ó7

46
Rozdział II. Źródla prawa cywilnego

I. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu czasowym

1. Pocz#tek

P g Y P g Y
Zgodnie z ogólnymi zasadami olski # #"##h d ą w y#i o)sP n # Wie o# prawa
cywilnego zaczynają obo #y li same nie stanowią inaczej. Y nastu dni od dnia ich
ogłoszenia, j

por. art. 4 ustaw z 30.12.1950 o wydawaniu Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej
Polskiej
" w brzmieniu ustawy z
i Dziennika Urzędowego Rzeczypospolitej Polskiej,.M łarza ada że akt normatywny w
20.09.1991, Dz.U. Nr 94, poz. 420). Poprzednio obowiązy cho- dzil w tycie już z chwil#
ogloszenia.

Zwykle w odniesieniu do aktów obszemiejszych lub wymagających prac
przyotowawczych do ich zastosowania ustawodawca okreśła jeszcze późniejszy termin
g h wejścia w ż cie. Okres między datą publikacji aktu a początkowym terminem
ązy yania określa się w języku prawniczym mianem vacatio legis. jego obowi ić, a
nawet całkowicie uchylić
Ustawodawca może również skróc vacatio legis
stanowiąc, że akt normatywny wchodzi w życie w dniu publikacji. Tego rodzaju
postanowienie nie narusza wprawdzie generalnej reguły, że ustawa nie dzi W wstecz (o
czym dalej), jest jednak zabiegiem legislacyjnym niepożądanYm
g bowiem zapoznać się z aktem norma-
Przypadkach takich adresaci aktu ni mo y b#.dziej, że często stosowny dz iennlk
tywnym prz# jego we ściem w ż c źnieniem. Natomiast w państwie prapubłikacyjny jest
dostępny z pew dmby# teli przestrzegania prawa którego ni wnym nie powinno się
wymag Y e
mogli jeszcze poznać. Jedynie więc w szczegółnych przypadkach należ skracać lub
uchyłać termin wejścia w życie normy prawnej.

Np, #a #iknięcia dzialań spekulacyjnych przy niekorzystnej dla obywateli wymianie
pieniędzy, niekiedy stawek celnych itp.
rawne mogą być stosowane dopiero od daty ich obowiązywania, a Normy p
więc nie w okresie vacationis legis.

Z samego tytułu kodeksu cywilnego dowiadujemy się, że uchwalono go 23.04.1964 r.
Następme został on opublikowany 18.05.1964 r. w Dziennik# Us # # # ##e)# # #
tytulowej stmnie wsponuvanego dzle #em #.1#167,178, 213-219 oraz cywilny wchodzi
w życie z dniem 1 stycznia 1965 r., z wyją
art. 1058-1088, które wchodzą w życie z dniem ogłoszenia
kodeksu". Prawodawca ustanowil ##m dla większości przepisów k.c. vacatio legis
t<#'ają# # 18.05.1%4 r. do 31.12.1964 r. 68

2. Koniec

7# Z kolei normy przestają obowiązywać wskutek:

I) wyrainych klauzul derogacyjnych, zawartych przeważnie w przepi#ach
wprowadzających nowe akty prawne (por. np. ań.
II-VII przep. wprow. k.c ;
Nb. 68-70

ő 5. Obowiązywanie norm prawa cywilnego 47

2) upływu czasa, który z góry został oznaczony w akcie
ustanawiającym normy;
3) wejścia w życie później ustanowionych norm, które regulują
takie same sytuacje; znajduje tu więc zastosowanie reguła
systemowa: lex posterior derogat legi anteriori (por. art. II ő 1 przep. wprow. k.c.), która
jednak nie dotyczy przy- padków, gdy norma wcześniejsza ma charakter szczególny
wobec normy póź-
niejs2ej (lex posterior generalis non derogat legi priori
speciali - por. np. art. VIII ő I pkt 2 przep. wprow. k.c.); # 4) należy również przyjąć, że
niezgodność normy dawnej z nowymi
zasadami konstytucyjnymi prowadzi do ustania jej mocy
obowiązującej;
5) spory wywołuje kwestia, czy tzw. desuetudo oraz zmiana sytuacji społe- czno-
ekonomicznej pełnią rolę derogacyjną normy prawnej. Raczej należałoby faktom.tym
odmówić samoistnej
doniosłości prawnej, aczkolwiek powinny one być uwzględnione w toku ustalania
obowiązujących norm - zwłaszcza w ramach
funkcjonalnych dyrektyw wykładni.

Kwestię desuetudo poruszył Trybunał Konstytucyjny w uchw. z 23.01.1991 r.
rozpatrując zagadnienie, czy nadal obowiązywała ustawa o nieuczciwej konkurencji z r.
1926, która w okresie Polski Ludowej nie znajdowała zastosowania. Trybunal uznal, że
obowiązywała ona nadal wy- jaśniając zarazem, że desuetudo "nie może mieć
zastosowania do tych aktów prawnych, których
obowiązywanie jest wykonywaniem zobowiązań międzynarodowych" (OG 1991, poz. 8).
6) należałoby ponadto przyjąć, że norma

przestaje obowiązywać, gdy staje się na skutek zmiany systemu prawnego lub
stosunków faktycznych na trwałe niesto- sowalna. Znajdowałaby więc tu wyraz myśl
zawańa w paremii rzymskiej:
impos- sibilium nulla obligatio, zastosowana jednak do sfery nakazów ustawowych, a
nie obowiązków cywilnoprawnych.

3. Prawo intertemporalne

Wskutek uchylenia normy czy też wyznaczającego ją przepisu
prawnego, ustaje jej działanie w odniesieniu do stosunków pawnych powstałych
później. Natomiast samo uchylenie normy nie rozstrzyga zazwyczaj dokładnie kwestii,
czy dawna, czy nowa norma znajduje zastosowanie do stosunków prawnych, które
powstały przed
uchyleniern dawnej normy a trwają nadal pod rządem nowej normy. Kwestie te reguluje
dopiero tzw. prawo intertemporalne
(międzyczasowe). Tradycyjna doktryna prawa cywilnego ujmuje problematykę prawa
intertempo- ralnego w kategoriach konfliktu przepisów prawnych - nie rozróżnianych
ściśle od norm prawnych. Wychodzi przy tym z założenia, że uchylony przepis nie
obowiązuje, lecz mimo to w sytuacjach określonych prawem
intertemporalnym znajduje zastosowanie. Wydaje się jednak, że takie rozróżnienie
"obowiązywania" od "stosowania" normy prawnej nie jest właściwe. Dlatego należałoby
raczej powiedzieć, że prawo inteńemporalne zawiera reguły, które wskazują, jakim mo-
dyflkacjom ulega zakres obowiązywania i tym samym stosowania dawnych norm
prawnych ze względu na ustanowienie nowych norm prawnych.

Nb. 71

71

4g Rozdzial II. Źródła prawa cywilnego

72

Reguły prawa intertemporalnego nie zostały wyczerpująco ujęte w k.c. Podstawę do
ich ustalenia stanowią: 1) ogólny przepis art. 3 k.c. 2) zespoły przepisów prze- chodnich
wydawanych do
konkretnych aktów prawnych o podstawowym znaczeniu dla prawa cywilnego -
zwłaszcza więc do k.c. (ań. XXVI i n. przep. wprow. k.c.).
Materiał ten niewątpliwie stanowi chwiejną podstawę do
formułowania syn- tetyzujących reguł o zasięgu ogólnym. Niemniej jednak jest to zabieg
użyteczny praktycznie. Ułatwia bowiem
rozstrzyganie wspomnianych wyżej problemów w sytuacjach nie
przewidzianych przepisami przechodnirni, a w szczególności, gdy przepisy takie nie
zostały w ogóle wydane. Ponadto orientuje co do preferowanego przez ustawodawcę
kierunku rozstrzygnięć.

Według ogólnej reguły art. 3 k.c. normy prawne nie mają mocy wsteczrtej (lex retro
non agit). Przepis ten niewątpliwie zawiera regułę interpretacyjną, stanowiącą składnik
prawa
intertemporalnego. Opiera się ona na założeniu, że prawo w za- sadzie powinno
wpływać na zachowanie ludzi w przyszłości i że nie należy zmieniać sytuacji prawnych
podmiotów ustalonych już pod rządem dawnej ustawy.
Stosując te ogólne założenia do prawa cywilnego należy dojść do wniosku, że w myśl
reguły lex retro non agit skutki zdarzeń
prawnych, jakie miały miejsce pod rządem dawnej ustawy, określa się wedle dawnej
ustawy, ale tylko do czasu wejścia w życie ustawy nowej. W szczególności więc dawna
ustawa będzie
wyłacznie miarodajna dla kwalifikacji zdarzeń prawnych
dotyczących zakończo- nych już pod jej rządem stosunków prawnych. Natomiast gdy
chodzi o stosunki prawne powstałe pod rządem dawnej ustawy i trwające nadal pod
rządem nowej ustawy, to z zasady lex retro non agit wypływa tylko ten wniosek, że
dawną ustawę - a
raczej wyrażone w niej normy - stosować należy dla określenia
konsekwencji prawnych do czasu wejścia w życie ustawy nowej. Np. jeżeli nowa
ustawa zrnienia prawa i obowiązki najemców, w szczegblności wysokość należnego
czynszu, to w myśl zasady lex
retro non agit najemcy obowiązani są placić dawnY czynsz do czasu wejścia w życie
nowej ustawy. Przejawem tej samej zasady jest np. postanowienie art. XXVII ő 2 przep.
wprow. k.c., według którego ważność czynności prawnych dokonanych przed
dniem wejścia w życie k.c. ocenia się wedlug przepisów
dotychczasowych, lub postanowienie art. LI przep. wprow. k.c., że do spraw
spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy.

Od zasady nieretroakcji art. 3 k.c. przewiduje dwa wyjątki. Pierwszy rna na względzie
wyraźne postanowienie ustawy.

Por. np. art. LU-LXII przep. wprow. k.c.

Natomiast drugi wskazuje na cel ustawy. Nałeży jednak uznać że wyjątek ten już nie
obowiązuje, ponieważ Trybunał Konstytucyjny dopuścił odstępstwa od zasady
nieretroakcji tylko na podstawie treści ustawy (orz. z 8.11.1989 r., OTK 1989 s. 120).

75 Poza zasięgiem działania zasady lex retro non agit pozostaje kwestia jak określić
pod rządem nowej ustawy treść stosunku prawnego powstałego pod rządem dawnego
prawa oraz konsekwencje prawne związanych z tym stosunkiem zdarzeń prawnych,
które
miały miejsce pod rządem nowego prawa. Wydaje się, że można w
ő 5. Obowiązywan;e norm prawa cywilnego 49

tym względzie sformułować następujące reguły oparte na ogólnych
założeniach prawa cywilnego oraz szeregu szczegółowych
rozstrzygnięć ustawowych. a) Przede wszystkim postulat ochrony praw nabytych każe
przyjąć, że sam fakt uchylenia normy, która
wyznaczała określony typ stosunku prawnego, nie powoduje
zgaśnięcia konkretnych stosunków prawnych, i nie ogranicza zasto- sowania do nich
normy dotychczasowej (por. art. XXVI przep. wprow. k.c.). Np. obowiązujący od
1.01.1965 r. system prawny przewidywał instytucję ciężarów realnych,
skonstruowanych jako
jeden z rodzajów ograniczonych praw rzeczowych. Kodeks cywilny nie przejąl już tej
instytucji i dlatego po 1.01.1965 r.
niedopuszczalne jest ustanawianie nowych ciężarów realnych.
Jednakże zgodnie z przedstawioną wyżej zasadą prawa
intertemporalnego ciężary realne, które ustanowione zostały przed wejściem w życie
k.c. utrzymują się nadal i podlegają regulacji dawnych przepisów prawnych.

b).Teżeli norma późniejsza inaczej niż nonna wcześniejsza
reguluje treść stosunku prawnego, wtedy o zasięgu czasowym
obowiązywania tych norm w zasadzie decyduje rodzaj regulowanego stosunku
prawnego.
Panujący w polskiej teorii prawa cywilnego pogląd rozróżnia w tym względzie stosunki
prawne:
1) których treść regulowana jest samodzielnie, to jest w
oderwaniu od stanów faktycznych, powodujących ich powstanie (np. treść prawa
własności, art. 140 i n. k.c.);
2) których treść regulują przepisy prawne nierozdzielne ze
stanem faktycznym, powodującym ich powstanie (np. umowa
sprzedaży, art. 535 i n. k.c.). W odniesieniu do pierwszego rodzaju stosunków prawnych
miałyby znajdować zastosowanie normy nowej ustawy (tzw. zasada bezpośredniego
działania ustawy nowej), natomiast treść drugiego rodzaju stosunków prawnych miałaby

być regu- lowana przez normy da#uniejsze (tzw. dalszego działania ustawy dawnej).
Koncepcja ta budzi jednak zastrzeżenia z
następujących powodów. Po pierwsze, przyjmuje ona za podstawę
wyróżnienia stosunków prawnych redakcję tyllco niektórych
kodeksowych przepisów dotyczących określonych rodzajów stosunków prawnych.
Tymczasem uwzględnienie całości ptzepisów koniecznych dla ustalenia treści odpo-
wiednich norm prawnych prowadzi do wniosku, że stosunki prawne traktowane w
niektórych przepisach prawnych jako związane z określonymi typami umów w istocie
powstawać mogą także z innych zdarzeń prawnych (por. art. 680
k.c.). Po drugie, rozróżnienie to jest nieoperatywne, ponieważ w konfrontacji ze
szczególnymi ptzepi- sami przechodnimi okazuje się, iż regułom z rozróżnieniem tym
związanym podlega bardzo
wąski zakres stosunków prawnych, i to z ptzyczyn nie dających się na gruncie
wspomnianej koncepcji wyjaśnić (por. att. L prcep. wprow. k.c.). Natomiast wydaje się,
że bardziej sprawnym dla rozważanego celu jest wy- 76 różnienie trwałych stosunków
prawnych, "o do których należałoby preferować bezpośrednie
stosowanie nowych norm prawnych. Stosunki trwałe ustanawiane są na długie okresy, i
dlatego ustalanie ich treści według nowych norm prawnych odpowiada generalnemu
postulatowi, aby nowe, a więc z założenia swego "lepsze prawo" nie rozpoczynało
pełnić swej
regulującej funkcji dopiero w dalekiej jakiejś

Nb. 72-75 NM. 76

50 Rozdział II. Źródła prawa cywilnego

przyszłości, oraz by zbyt długo znaczna ilość stosunków prawnych nie była regu-
lowana rozmaitymi systemami norm prawnych. W stosunkach trwałych zwykle elettient
czasu jest zarazem jednym z wyznaczników należnych świadczeń lub zachowań
podmiotu. Dlatego stosunkowo łatwo jest w toku istnienia tych stosun- ków
zastosować do nich nowe normy prawne.

ę wysokości świadczeń periodycznych (procentów, czynszu itp.) łatwo można zdeNp.
zmian acić
limitować w relacji do okreslonego momentu, a więc ustalić, że określone podmioty
mają pł
czynsz dawny do czasu wprowadzenia nowej normy, a w wysokości oWeślonej nową
ustawą- po 4,ej#iu jej w życie.

Analiza przepisów przechodnich do k.c. wskazuje że wspomnianym założe- niern
generalnym kierował się także ustawodawca polski
(por. art. XXVII ő 1, ań. XXVIII, #1-1 # 1, ań. XLUIII, L).
Pogląd ten poparł Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie (orz. z 5.11.1986, OTK
1986, s. 23).

Z kolei co do pozostałych stosunków prawnych, w których czynnik czasu nie s#nowi
istohiego elementu w tym sensie, że nie
determinuje rozmiatu obowiązków i któne zwykle realizują się
ptzez jedno jakieś działanie, regułą jest, że treść ich nadal
jest określana dawną notmą prawną (zasada dalszego działania
ustawy dawnej). Reguła # dotyczy w szczególności prreważającej
liczby stosunków zobowiązaniowych (np. por. a conlrario att. L w związku z ań. XXVI
przep. wprow. k.c.).
c) Jeżeli chodzi o kwaliftkację skutków prawnych zdarzeń, które miały miejsce Pod
rządem nowej normy, to rnimo to iż wywierają one wpływ na istnienie i treść stosunku
prawnego powstałego pod #ądem dawnej normy reguła ogólna każe stoso- wać do nich
normg
nową. Zasada ta zgodna jest z ogólnym postulatem, by nowa norma znajdowała
zastosowanie do zdarzeń, jakie powstały pod jej
rządem.

Np. norma ustalająca inną wysokośE należnego czynszu najmu
znajdzie zastosowanie także do stosunków najmu zawiązanych
jeszcze pod rządem dawnej normy.
)edrtakże reguła ta ulega pewnyrn modyftkacjom w przypadkach, gdy treść
zawiązanego p# #<ądem dawnego stosunku prawnego
nadal regulowana jest przez normę <lawną, W taki j sytuacji należy normę dawną
stosować tak# #ol P # # ow związane są z

istotą dawnego stosunku prawnego (por. art. XL
k.c., np. odwołanie darowizny). Modyftkacja ta uzasadniona jest tym, że stosowanie
zasady ogólnej mogłoby naruszyć spójność
regulacji określonego stosunku prawnego.
d) Jeżeliby wspomniane wyżej reguły intertemporalne nie
doprowadziły do jednoznacznych wyników, należy posłużyć się
regułą interpretacyjną drugiego stopnia, która w razie
wątpliwości przyznaje preferencje normom ustanowionym w ustawie noWej (por. art.
LXIV przep. wprow. k.c.).
11. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu przestrzennym 8t a) Zgodnie z
ogólnymi zasadami normy prawa cywilnego
ustanowione lub
uznane przez centralne organy państwowe obowiązują na całym
terytorium RP, .leżeli co innego nie wynika z treści
odpowiednich przepisów prawnych.
Nb. 7?-8l

ő 5. Obowiązywanie norm prawa cywilnego 51

Adresatami norm prawnych są obywatele RP, co odnieść należy
również do polskich osób prawnych. Jeżeli ponadto uwzględni się
zasadę suwerenności tery- torialnej, to należy dojść do wniosku, że normy polskiego
prawa cywilnego odnoszą się do stosunków
cywilnoprawnych łączących obywateli polskich lub polskie osoby prawne w sytuacjach,
gdy zdarzenie prawne lub jego skutki nie sięgają poza terytorium RP.
Zasada ta z mocy zwykłego ustawodawstwa, a mianowicie na
podstawie art. 8 pr. pryw. m., została rozciągnięta na
cudzoziemców, którzy "mogą mieć w Polsce prawa i obowiązki na
równi z obywatelami pólskimi, chyba że ustawa stanowi inaczej". b) Natomiast kwestie,
jakie prawo należy stosować do stosunków prawnych, zawierających jakiś element
obcy, a więc powiązany z obywatelstwem lub z terytorium innego państwa (np. miejsce
zamieszkania lub siedziba podmiotów, miejsce spełnienia
świadezenia lub zajścia zdarzenia prawnego itp.), rozstrzygają reguły kolizyjne prawa
prywatnego międzynarodowego. Nie wskazują one bezpo- średnio, kto, i w jakich
okolicznościach jak ma się zachować, a jedynie określają właściwe dla rozstrzygnięcia
tych
spraw systemy prawne - w tym także sytuacje, w których stosuje się prawo polskie.
Problematyka ta stanowi przedmiot innego wykładu uniwersyteckiego i dlatego nie ma
potrzeby szerzej jej tutaj rozwijać. Jeżeli do stosunku prawnego stosuje się system
prawny określonego państwa, to wówczas wyłącznie merytoryczne
normy tego systemu są miarodajne dla usta- lenia konsekwencji prawnych
rozpatrywanego zdarzenia. Niekoniecznie muszą to być te same normy, które regulują
wewnętrzne stosunki prawne; system prawny danego państwa może bowiem zawierać
normy ustanowione
jedynie dla regulacji stosunków prawnych obejmujących jakiś
element powiązany z obywatelstwem lub z terytorium obcego

państwa.
Obowiązujący w Polsce system prawny zawiera niewiele norm
przewidzianych wyłąeznie dla obrotu z zagranicą, dotyczą one przy tym jedynie
zagadnień szcze- gólnych.
Por. zwłaszcza art. VI ő 2 i 3 przep. wprow. k.c., które
utrzymały w mocy przepisy art. 518 i 524 kodeksu handlowego z 1934 r. w zakresie
stosunków handlu zagranicznego oraz
przewidziały w zastosowaniu dla tych stosunków modyfikacje
ogólnych norm dotyczących czynności prawnych i odpowiedzialności sprzedawcy za
wady rzeczy sprzedanej.
Przede wszystkim w drodze konwencji międzynarodowych postępuje obecnie 84
proces ujednolicania prawa na płaszczyźnie
pozapaństwowej. Szczególną rolę w tym względzie odgrywa Układ o
stowarzyszeniu między Polską a Wspólnotami Europejskimi z 1991 r. Por. bliżej S.
So#tysiriski: Układ o stowarzyszeniu między Polską a Wspólnotami Europej- skimi, PiP
1992 r., z. 6.

Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego

# 6. Model stosowania prawa

Literatura: S. Grzybowski, System, ő 19; A. Redelbach, S. Wionkox,ska, Z. Ziembiriski,
Zarys teoru państwa i prawa,
Watszawa 1992, rozdz. 13; J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, War- szawa
1988; Z. Ziembiriski, O pojmowaniu pozytywizmu oraz prawa natury, Poznań 1993.
W teotii prawa wyróżnia się opisowy, teoretyczny i normatywny model stoso- 85 wania
prawa. Biorąc pod uwagę cel niniejszego podręcznika rozważymy jedynie model
normatywny, który wskazuje, jak sąd powinien stosować prawo - w szczególności
prawo cywilne. Model taki może opierać się na różnych koncepcjach. Nie jest on
jednoznacznie wyrażony w przepisach prawnych. Biorąc wszakże pod uwagę zasady
ustroju RP a także doktrynę prawniczą można wskazać na pewne jego cechy
charakterysty- czne.
Z zasady państwa prawnego wynika więc, że model ten powinien zawierać 86 nakaz
przestrzegania obowiązującego prawa, ściśle
respektując rozdział funkcji sądowniczej od prawodawczej.
Wprawdzie sądy mogą krytycznie oceniać obowią- zujące prawo, ale na tej podstawie
nie wolno im odmówić jego stosowania. Zarazem model ten nie przejrnuje wskazań
czystej doktryny
pozytywistycznej, 87 która wyznacza sędziemu rolę jedynie "ust ustawy". Sędzia
powinien także kie- rować się wańościami leżącymi
u podstaw systemu prawnego, zmierzając do ich realizacji w sposób racjonalny, to
znaczy na podstawie dobrej znajomości rzeczy- wistości i dróg prowadzących do
pożądanych celów.
Przy stosowaniu prawa cywilnego w szczególności należy mieć na względzie, 88 że
służy ono realizacji indywidualnych interesów
obywateli lub ich organizacji. Interes publiczny oraz zasady etyki stanowią tu tylko ramy,
w których ludzie sami zabiegają o swoje sprawy.
W nauce prawa cywilnego zwykle przyjmuje się trójczłonowy model stoso- 89 wania
prawa obejmujący następujące elementy:
1) ustalenie stanu faktycznego sprawy,
2) ustalenie jaka norma lub jakie normy są właściwe dla
rozważanego stanu faktycznego,
3) określenie w końcowej decyzji sędziego konsekwencji prawnych stanu fa-
ktycznego na podstawie zastosowanej normy lub norm prawnych.

Nb. 85#9

54 Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego

Wyróżnienie tych elementów ułatwia analizę całego prcicesu
stosowania prawa. Natomiast nie chodzi tu o rozdzielenie czasowe wspomnianych
przebiegów myś- lowych.
Rozważmy je kolejno w poniższych paragrafach niniejszego
rozdziału.

ő 7. Ustalenie stanu faktycznego sprawy

Literatura: J. lgnatowicz, (w:) System, ő 7.5; T.
Gi#ber-t-S#udrricki, Spór o domniemania praw- ne. PiP 1977. z. I I; J. No",acki, O
pojmowaniu domniemań prawnych. "Prace prawnicze wydane dla uczczenia pracy
naukowej Karola Gandora", Katowice 1992; A. Redelbach, S. Wronkow#ska, Z.
Ziembiriski, Zarys teoru państwa i prawa, Warszawa 1992, rozdz. l3; J. Wióblewski,
Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, rozdz. VIII; tenże, Domniemania w prawie
- problematyka teoretyczna, SPE 1973, t. X; M.
Zieliriski, Poznanie sądowe a poznanie naukowe, Pozntcń 1979.

I. Ogólne reguły dowodowe

90

Już przy podejmowaniu czynności zmierzających do ustalenia
faktów sprawy przejawia się ich związek z drugim wskazanym w
modelu stosowania prawa elementern. Sąd (określenie to odnosi się zawsze i do innych
organów stosujących prawo cywilne) musi bowiem prowadzić postępowanie w celu
ustalenia faktów doniosłych z
punktu widzenia obowiązującego systemu prawnego (por. art. 227 k.p.c.). Inaczej
działanie jego byłoby nieoperatywne.
Ustalić jakiś fakt, to znaczy uznać za prawdziwe zdanie, które głosi, że tak a tak było
lub jest obecnie.
Dla ustalenia faktów sprawy sąd zbiera o nich informacje.
Przepisy k.p.c. określają bliżej źródła tych informacji, jak
również sposób i dopuszczalny zakres ich uzyskiwania (art. 277 i n. k.p.c.). Z różnych
bowiem powodów sąd w pewnych przypadkach nie może korzystać z wszystkich źródeł
informacji. Ograniczenia w tym względzie przewiduje m. in. k.c. regulując formę
pisemną
czynności prawnej (ań. 246 k.p.c. w związku z art. 73 i n. k.c.). Zdania orzekające o
faktach można uznać za prawdziwe tylko
wtedy, gdy są dostatecznie uzasadnione. W tej mierze przede wszystkim miarodajne są
ogólne metodologiczne reguły przyjmowane we współczesnej nauce. Są one jednak w

pewien sposób modyfikowane w prawnych regułach dowodowych, a to ze względu na
funkcję, jaką spełnia organ orzekający. W przeciwieństwie bowiem do pracy
uczonego - np. historyka ustalającego fakty przeszłości - sąd nie może poprze- stać na
stwierdzeniu, że brakuje podstaw do
stanowczego ustalenia stanu faktycz- nego i dokonać ustaleń
hipotetycznych lub alternatywnych. Jest on obowiązany rozstrzygać każdą sprawę w
sposób definitywny na podstawie stanowczego usta- lenia stanu faktycznego.
Działalność jego musi być przy tym
dostatecznie sprawna. Dlatego prawne reguły dowodowe przewidują pewne ułatwienia
w ustalaniu faktów sprawy przez sądy.
Postanowienia tego typu zawierają np. przepisy wskazujące,

ő 7. Ustalenie stanu faktycznego sprawy 55

że "nie wymagają dowodu" fakty powszechnie znane oraz znane
sądowi urzędowo (art. 228 k.p.c.), jak również fakty przyznane w toku postępowania
przez stronę przeciwną i jeżeli przyznanie nie budzi watpliwości co do swej zgodności z
rzeczywistym stanem rzeczy (art. 229 k.p.c.). Największą jednak doniosłość na
obszarze prawa cywilnego mają w tej mierze domniemania. Wymagają one dlatego
bliższego wyjaśnienia.

II. Domniemania

1. Domniemania faktyczne

Termin "domniemanie" używany jest w języku prawnym i prawniczym na określenie
różnych pojęć. Więzią łączącą je w lużny bardzo
sposób może być tylko pewne podobieństwo funkcji spełnianych w
procesie stosowania prawa. Najpierw więc art. 231 k.p.c.
wyróżnia domniemanie faktyczne. Polega ono na tym, że sąd ma
kompetencję do uznania za ustalone fakty, co do istnienia których orzeka na podstawie
wniosku wyprowadzonego z innych faktów
ustalo- nych już według ogólnych reguł dowodowych. Wnioskowanie to opiera sąd na
swojej wiedzy, a w szczególności na
doświadczeniu społecznym, pozwalającym dostrzec pewne typowe
związki między określonymi rodzajami zdarzeń. Np. jeżeli dla
rozpatrywanej sprawy rozwodowej lub o ustalenie pochodzenia dziecka doniosła będzie
okoliczność, czy A utrzymywał z B
stosunki cielesne, to z reguły sąd będzie mógł zasadnie przyjąć
na podstawie dornniemania faktycznego, że stosunki te miały
miejsce, jeżeli ustali, że A i B nocowali w tym samym pokoju hotelowym. Zbędne będzie
tu więc prowadzenie bezpośred- niego
dowodu dla ustalenia, czy strony obcowały ze sobą.

2. Domniemania prawne

Natomiast domniemanie prawne (praesumptio iuris) wyznaczone jest normą prawną,
która każe w swoisty sposób wiązać ze sobą
dwie klasy faktów: 1) pod- stawę domniemania z 2) wnioskiem
domniemania (faktem domniemywanym). Po- wiązanie to polega na tym, że jeżeli sąd
ustali zgodnie z ogólnymi regułami dowodowymi (a więc również i na zasadzie
domniemania faktycznego) fakt sta- nowiący podstawę domniemania, to obowiązany
jest przyjąć bez
dowodu istnienie faktu wskazanego we wniosku domniemania (por. art. 234 k.p.c.).
Np. według aft. 85 ő 1 k.r.o. "Domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował
z matką dziecka nie dawniej niż w
trzechsetnym, a nie pciżniej niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed
urodzeniem się dziecka". Jeżeli sąd ustali w toku
postępowania dowodowego, opierając się np. także na domniemaniu faktycznym, że
mężczyzna utrzymywał z kobietą stosunki cielesne we wspomnianym okresie
poprzedzającym urodzenie dziecka
(przeslanka domniemania), to obo- wiązany jest na zasadzie art. 85 ő 1 k.r.o. ustalić, że
jest ojcem dziecka (wniosek
domniemania). Norma prawna może wskazać jako przesłankę lub
wniosek domniemania nie 96 tylko jakieś zjawiska przebiegające w przyrodzie (por. np.
art. 9 k.c.), ale także
Nb. 90-93 Nb. 94-96

56 Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego

prawa lub stosunki prawne (por. art. 197, 341 k.c.). Można więc wyróżnić do-
mniemania co do faktu i domniemania co do prawa, jednakże nie ma to istotnego
znaczenia, albowiem struktura normy konstruującej domniemanie oraz jej funkcja jest w
obu przypadkach taka sama.

Niekiedy kwestionuje się konstrukcję domniemań co do prawa, wskazując między
innymi, że art. 341 k.c. nie wyznacza takiego domniemania, ponieważ stanowi jedynie o
tym, że "posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym". Nie jest to jednak argument
przekonywający. O jakichkolwiek relacjach, a więc i o
"zgodności", można bowiem sensownie mówić tylko wtedy, gdy założy się, że istnieją
zjawiska, między którymi one zachodzą. W treści
art. 34I k.c. niewątpliwie zatem wypowiedziany został nakaz
przyjęcia, że posiadaczowi przysługuje prawo (wniosek domniema- nia), jeżeli sąd
ustali, że dana osoba zachowuje się w sposób
skrótowo określony mianem "po- siadanie'# (przesłanka
domniemania).
97 Wniosek domniemania może również dotyczyć określonych stanów
psychicznych człowieka. Wskazuje na to art. 7 k.c. stanowiąc, że "Jeżeli ustawa
uzależnia skutki prawne od złej lub dobrej wiary, domniemywa się istnienie dobrej
wiary"
Np. art. l74 k.c. uzależnia skutki prawne od złej lub dobrej wiary, ponieważ w myśl tego
przepisu jedynie posiadacz będący w dobrej wierze może nabyć własność rzeczy
ruchomej przez
zasiedzenie.
W literaturze wyrażony został pogląd, że art. 7 k.c. nie
ustanawia domniemania w przyjętym tu znaczeniu, ponieważ nie formułuje on
przesłanki domniemania w postaci faktu wymagającego ustalenia wediug ogólnych
reguł dowodowych. Trudno bowiem uznać za taki fakt samo istnienie określonego
podmiotu. Jednakże
podkreślić należy, że art. 7 jest prz,episem niejako wyjętym
przed nawias, który zawiera tylko jeden z elementów norm
ustanawiających domniemania prawne. Pełna ich rekonstrukcja
możliwajest dopiero przy uwzględnieniu szczególnych przepisów
określających całość stanu faktycznego, z którym ustawa łączy
dopiero konsekwencje prawne.
98 Dla domniemań prawnych istotną kwestiąjest dopuszczalność
przeciwdowodu, to znaczy wykazania faktów przeciwnych do faktow domniemywanych.
W myśl ań. 234 k.c. domniemania ustanowione przez prawo mogą być obalone "ilekroć
ustawa tego nie wyłącza". Z braku więc zastrzeżenia ustawowego wniosek
domniemania może być obalony przez ustalenie - w sposób określony ogólnymi
regułami dowodowymi - że rzeczywistość jest inna niż orzeka o

niej wniosek domniemania. Kto jednak kwestionuje nie wniosek, lecz przesłankę
domniemania, nie obala domniemania. Przesłankę domniemania można więc zawsze
kwestionować, ponieważ
ewentualny zakaz prowadzenia przeciwdowodu nie dotyczy jej. Np. art. 9 k.c. stanowi,
że w razie urodzenia się dziecka
(przesłanka domniemania) domnie- mywa się, iż przyszło ono na
świat żywe (wniosek domniemania). Kto dowodzi, że dziecko w ogóle się nie urodziło,
kwestionuje przesłankę domniemania i jeżeli
wykaże tę okoliczność, wtedy norma domniemania nie znajduje
zastosowania. Natomiast obala domniemanie dopiero ten, kto dowodzi, że dziecko
urodziło się nieżvwe.

99 W obrębie domniemań prawnych należy wyróżnić:
1) domniemania prawne zwykłe (wzruszalne, praesumptio iuris tantum), które
charakteryzują się tym, że dopuszczalne jest bez ograniczeń prowadzenie
przeciwdowodu;

ő 7. Ustalenie stanu faktycznego sprawy

2) domniemania prawne kwalitikowane, dla których szczególne normy prawne w
sposób bliżej w nich samych wskazany przewidują różnego rodzaju ograniczenia
dopuszczalności dowodu przeciwnego (por. np. art, 62 ő 3, art. 63-71 k.c.). Przepisy
prawne mogą także zakazywać w określonych sytuacjach prowadzenia
jakiegokolwiek dowodu przeciwnego (por. np. art, 3 i 5 ustawy z 6.07.19R2 r. o
księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147). Tradycyjnie normy tego typu
również ujmuje się jako
domniemania prawne i określa się je nazwą domnie- mań
niewzruszalnych (nrae.sumptioiur-is ac de iure, irrefregabilis, niezbite). Jed- nakże
należy przychylić się raczej do nowszego poglądu w tym względzie, który traktuje
wspomniane wypowiedzi normatywne jako zwykle normy prawne, wy- kazując że
zbędne jest poslugiwanie się konstrukcją prawną domniemań dla wy- jaśnienia ich
struktury (J. Wróblewski).
W celu ustanowienia normy domniemania przepisy prawne
niekoniecznie mu- szą zawierać słowo "domniemanie" lub pochodne od niego zwroty.
Ze względów stylistycznych przepisy prawne
często ustanawiają domniemanie prawne przy uży- ciu innych
zwrotów językowych.
Np. przez wyrażenie "chyba że", por. art. 431 ő I k.c. Przepis ten można
przeredagować nie zmieniając jego sensu np. w ten
sposób: "Jeżeli zwierzę wyrządziło szkodę, domniemywa się, że
winę w nadzorze ponosi ten, kto je chowa lub się nim posługuje". Domniemania prawne
niewątpliwie nieraz prowadzą do ustaleń
niezgodnych 102 z rzeczywistością, mimo że ten negatywny skutek jest minimalizowany
ogólną regułą dopuszczającą przeciwdowody.
Jednakże służą one realizacji nie rnniej cennych wartości (np.
ochronie dobra dziecka, spójności rodziny, pewności prawa) i

dlatego nie można oceniać ich negatywnie w polskim systemie
prawnym.
3. Moc wiążąca orzeczeń

Ponadto terminu "domniemanie" używają przepisy prawa cywilnego dla wy- rażenia
mocy wiążącej ustaleń dokonanych w określonych
orzeczeniach sądo- wych. Ustalenia te przestają wiązać sąd
dopiero wskutek uchylenia wspomnianych orzeczeń, co dopuszczalne jest w warunkach
i w trybie wskazanych w odpowied- nich
przepisach procesowych lub materialnoprawnych (por. art. 31 ő 1, art. 1025 ő 2 k.c. w
związku z art. 539 i 679 ő 1 k.p.c.).
Panujący pogląd skłonny jest ujmować reguły wyrażone we
wspomnianych przepisach jako domniemania prawne. Przeciwko temu przemawia
jednak od- mienna zupełnie struktura wspomnianych wyżej norm. W szczególności nie
da się w nich wyróżnić istotnych dla
domniemania prawnego: przesłanki i wniosku do- mniemania.
Ustalenia zawarte we wspomnianych orzeczeniach są bowiem tożsa- me z "wnioskami
domniemania", a w konsekwencji w ogóle nie można skon- struować obalenia tych
"domniemań". Wlaściwsze dlatego
wydaje się zakwalifi- kowanie wspomnianych reguł do odrębnego typu norm,
określających moc wiążącą orzeczeń sądowych - także
np. karnych w sprawach cywilnych (art. 11 k.p.c.). Funkcja ich polega na zachowaniu
porządku prawnego i ochronie autorytetu raz dokonanych przez sądy ustaleń.
Prawomocne orzeczenia mogą być w związku z tym uchylone lub zmienione tylko w
wyjątkowych
okolicznościach (por. art. 399 i n. k.p.c.). Natomiast w
rozpatrywanych obecnie przypadkach droga ta jest szeroko otwańa, co podkreśla
ustawodawca, posługując się tetminem "domniemania", uży- tym tu w innym,
pospolitym jego znaczeniu (na określenie stanu nie całkiem pewnego).

III. Rozkład ciężaru dowodu

Ptzy postępow#iu zmietzającym do ustalenia faktów sprawy z
kolei uwzgędnić należy regułę rozk#du ciężaru dowodu. Zwrot ten
używany jest w dwóch podsta- wowych znaczenigch: formalnym
(procesowym) i materialnym. W znaczeniu for- malnym wskazuje on podmioty, które
powinny - pod gt'ożbą przegrania sprawy-
przejawić inicjatywg w zbieraniu dowodów i v,%ykazywaniu
twierdzeń. Natomiast w znaczeniu materialnym określa on, kto ponosi ujemne
konsekwencje tego, że istnienie doniosłego dla rozstrzygnięcia sprawy faktu nie zostało
w toku postępowania
udowo- dnione przez kogokolwiek. Regułę taką zawiera ań. 6 k.c., stanowiąc, że
"Ciężar udowodnienia fakZu spoczywa na osobie,

która z tego faktu wywodzi skutki prawne". Jeżeli więc ktoś
powołuje się na nom#tatywnie wskazany fakt, który mimo
najstaranniej prowadzonego tal#e z irucjatywy sądu postępowania dowodowego nie
zostanie usta- lony, to wówczas jego żądanie zmier Lające do zastosowania normy
p#<wnej określa- jącej konsekwencje prawne wspomnianego faktu, zostanie oddalone.
W teoru prawa cywilnego szeroko rozpowszechniony jest pogląd - ostatnio jednak
coraz bardziej kwestionowany - że domniemania prawne wprowadzają wyjątki od
określonej w art. 6 k.c. reguły
rozkładu ciężaru dowodu. Jednakże ścile rzecz ujmując domniemania prav#ne nie
zmieniają ogólnej reguły rozkłądu dowodu, a jedynie uła- twiają ustalenie doniosłego dla
prawa faktu. Jeżeli fakt ten za pomocą domniemania prawnego lub w j #kolwiek inny
sposób nie zostanie ustalony - nadal konsekwencje t.ego ponosi ten, kto wywodzi z
niego skutki prawne.

Np. w myśl art, g27 ő 2 k.c. skutek prawny wyrażający się w
dziedziczeniu uzależniony jest m.in. od tego, by d2iecko
przyszło na świat żywe. Jeżeli fakt ten nie zostanie ustalony, to zgodnie z ogólną regułą
art, 6 k.c. dziecko takie nie będzie
mogło być uznane za spadkobiercę. Niczego nie zmienia tu art. g k.c., który ustanawia
domniemanie, że dziecko przychodzi na świat żywe. Domniemanie to ułatwia jedynie
ustalenie nadal wyłącznie doniosłego dla sprawy faktu, jakim jest przyjście na św;at
dziecka iywego.

ő 8. Us#lenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy

Literatura: S. Grzybowski, System, ő 19-22; T.
Gizbert-Srudnicki, Język prawny z perspe- ktywy
socjolingwiStycznej, Warszawa 1%6, Warszawa-Kraków 1986; J. Nowacki, Analogia
legis, Warszawa 1966; J, Wróblewski, Rozumienie prawa i jego wykładnia, Ossolineum
1990; Z. Ziem- biński, M. Zielińsk#i, Dyrektywy i sposób ich wypowiadania, Warszawa
1992. ő 8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy 59

I. Wykładnia

l. Pojęcie

Dla ustalenia jaka norma, a więc o jakiej treści, właściwa jest do rozstrzygnięcia
sprawy, sąd dokonuje wykładni prawa, a ściślej rzecz ujmując, wykładni przepisów
prawnych. Chodzi tu o pewien proces myślowy polegający na odtwarzaniu (re-
konstruowaniu) norm z przepisów prawnych. Jego rezultatem jest ustalenie, jakie
znaczenie ma rozpatrywana norma prawna.

W procesie stosowania prawa sędzia dokonuje tych ustaleń w zakresie konięcznym do
rozstrzygnięcia konkretnej sprawy -
ewentualnie pewnego ich typu, jeżeli wypowiedź sądu przybiera postać wyjaśnień
ogólnych. Nato- miast tzw. wykładnia doktrynalna nie jest zdeterminowana potrzebą
rozstrzyg- nięcia konkretnego przypadku. Dokonywana jest przez osoby nie występu-
jące w roli sędziego, lecz autorów prac naukowych, podręczników, komentarzy. Nie jest
ona wiążąca dla sędziego, aczkolwiek z reguły służy mu
pomocą w toku stosowania prawa, wskazując na różne możliwe
znaczenia danych prze- pisów prawnych oraz na argumenty
przemawiające za właściwym ich rozumie- niem.
W tradycji prawniczej zakorzeniony jest pogląd, że jasne
przepisy prawne nie podlegają interpretacji (clura non sunt interpretanda). Według tej
koncepcji wy- kładnia rozpoczyna się dopiero wtedy, gdy przepis budzi wątpliwości.
Natomiast przepisy jasne rozumiane są "bezpośrednio" (niejako intuicyjnie) - na
podstawie samej kompetencji językowej użytkownika języka (J.
Wróblewski). Należy jednak przychylić się do najnowszych teoru, które wychodzą z
zało- żenia, że każdy tekst wymaga
interpretacji, aby mógł być zrozumiały i aby można było uznać, że
jest jasny#. Koncepcja tradycyjna wyjmuje bowiem spod racjonalnej kontroli procedurę
ustalania sensu norm a priori uznanych
za,.jasne" oraz bez- podstawnie wyłącza w odniesieniu do nich zastosowanie także
pozajęzykowych dyrektyw wykładni.
Tymczasem celem wykładni jest ustalenie sensu normy prawnej nie tylko na
podstawie wzorca zwykłego użytkownika języka etnicznego, lecz także według
przyjętych przez doktrynę i judykaturę dyrektyw wykładni tworzących określony jej
model. Tylko na tej obiektywnej podstawie ustalone znaczenie tekstu prawnego ma
doniosłość w toku stosowania prawa.
Przyjęty w polskim prawie cywilnym model wykładni każe mieć na względzie
dyrektywy: językowe, systemowe i funkcjonalne. Rozważmy je pokrótce.

# Por. M. Zieliński, Z. Ziembiriski, Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w
prawoznawstwie, Warszawa 1988, s. 219; J.
Woleriskl, Logiczne problemy wykładni prawa, Warszawa-Kraków 1972, s. 72-75.

2. Dyrektywy językowe

111 Dyrektywy językowe - zwane też wykładnią językową - każą
odwoływać się do reguł znaczeniowych i składniowych
powszechnego języka etnicznego (polskiego), a także
uwzględniać swoiste reguły języka, jakie wytworzyły się w śro-
dowisku prawniczym, a przede wszystkim ustanowione zostały
przepisami prawnymi.

Wiążą one z niektórymi wyrażeniami szczególne znaczenie (np.

"powód", "pozwany") lub precyzują ich sens (np. "posiadanie", art. 336 k.c.; "najemca",
art. 659 k.c.; "dzierżawca", art. 693 k.c.; "powinowactwo", art. 26 k.r.o.). Wskazują
ponadto, że mimo opisowej formy przepisów zawartych w akcie prawnym, należy je
rozumieć w sensie normatywnym.
112 Poszanowanie dla tych reguł opiera się na założeniu, że
prawodawca właściwie posługuje się językiem, w któtym wysławia
normy prawne. Z tej racjonalności językowej wyprowadza się
ponadto dyrektywę, że każde słowo użyte w tekście jest
potrzebne i nie może być pominięte w toku wykładni, jak również, że w razie braku
szczególnych wskazań należy tym samym słowom przypisywać to samo znaczenie, a
różnym określeniom odmienny sens. Postulat uwzględniania nie tylko tzw. przepisu
bazowego (zrębowego), ale i innych postanowień aktu prawnego przy
rekonstruowaniu normy prawnej znajduje także uzasadnienie w ogólnych wskazaniach
serniotyki, która każe rozpatrywać sens określonego fragmentu tekstu w związku z
całym tekstem.

Np. w uchw. (7) SN z 199I r. (OSP 1992, poz. 65) Sąd
wyjaśniając sens zwrotu "działalność gospodarcza" wskazał, że
"trzeba mieć na uwadze całokształt materiału normatywnego, nie stroniąc przy tym od
dyrektyw płynących z języka (...)".

Ustalając znaczenie normy na podstawie reguł językowych sędzia może opierać się
nie tylko na własnej ich znajomości, ale
korzystać także z pomocy słowników lub biegłych.
113 Wykładnię językową wspierają paralingwistyczne środki wyrazu związane z
pisemną postacią aktów normatywnych. Należą do nich w szczególności: organizacja
przestrzenna tekstu, a więc
wyodrębnienie tytułów, nagłówków, podział na artykuły,
paragrafy, punkty etc. Ułatwia ona zrozumienie związków pomiędzy poszczególnymi
fragmentami tekstu prawnego.

114 Natomiast same przez się napisy umieszczone jako tytuły
pewnych części tekstu prawnego - podobnie jak i wstępy
(preambuły, arengi) - nie stanowią dostatecznej podstawy do konstruowania norm
prawnych.

3. Dyrektywy systemowe

115 Opierają się one na założeniu, że poszczególne normy prawne
stanowią składnik spójnego systemu prawnego; mają więc nie
dopuścić do uznania norm wzajemnie niezgodnych.

ő R. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy 61

W szczególności celowi temu służy dyrektywa, że notma niższego rzędu (np. 116
zawarta w rozporządzeniu) nie może obowiązywać o treśści niezgodnej z normą
wyższego rzędu (ustawą, konstytucją).
Wyraża ją paremia tacińska: lex superior derogat legi inferiori. Powszechnym uznaniem
cieszy się również dyrektywa głosząca, że należy dać 117 pierwszeństwo normom
szczególnyrn przed ogólnymi (lex specialis derogat legi generali). Jeżeli jednak w
przepisie sformułowany jest jakiś wyjątek, to nie po- winno się go
interpretować rozszerz#jąco (exceptiones non sunt extendendae). Poprzednio
wspomniano już o dyrektywie uchylającej kolizję norm w czasie 118 i to na rzecz normy
późniejszej (le.x posterior-
derogat legi anteriori). Teraz należy dodać, że nie odnosi się ona do sytuacji, gdy owa
norma wcześniejsza ma charakter
szczególny w stosunku do późniejszej (lex posterior generalis non derogat legi priori
speciali).

4. Dyrektywy funkcjonalne

Dyrektywy funkcjonalne odwołują się do założenia, że racjonalny ustawodawca 119
stanowi normy, aby w sposób maksymalnie sprawny realizować uznawane, a
zwłaszcza preferowane przez siebie cele i wartości. Chodzi przy tym nie o oceny i
wiedzę historycznego ustawodawcy. Dlatego tzw. wykładnia historyczna odtwa- rzająca
na podstawie motywów czy wstępów zamiary organów ustawodawczych lub komisji
przygotowujących akty ustawodawcze nie mają decydującej doniosło- ści. Istotne są
oceny, a także wiedza przypisywana
aktualnemu ustawodawcy. Tę tzw. dynamiczną wykładnię, która
uwzględnia możliwość zmiany sensu norm prawnych bez zmiany treści przepisów, na
podstawie których normy te są rekon- struowane, zdecydowanie akceptuje panująca
judykatura i doktryna
cywilistyczna. Ma to szczególną doniosłość w czasach głębokich
transformacji ustrojowych, jakie dokonują się aktualnie w
Rzeczypospolitej Polskiej.
Por. np. uchw. SN (7) z 6.12.199ł r. (OSP 1992, poz. 162), gdzie m.in. z powołaniem
się na uznanie pełnej ochrony własności w Konstytucji RP i innych ustawach Sąd
przyjął odmienną od
dotychczasowych interpretację zwrotu "posiadacz w dobrej wierze". Zgodnie przyjmuje
się dopuszczalność zastosowania dyrektyw
funkcjonalnych 120 w razie, gdy na podstawie językowych reguł nie można
jednoznacznie ustalić treści lub mocy (ius cogens, czy ius dispositivum) normy prawnej.
W szczególności chodzi tu o
przypadki wieloznaczności lub nieostrości znaczeń przepisów pra- wnych.

Por. np. uchw. SN z 21.04.I989 r. (OG 1991, poz. 2), w której pojawia się kwestia, jak
należy rozumieć zwrot "przedmiot

przedsiębiorstwa" na tle art. l62 ő 2 pkt 2 i art. 166 pkt 1 k.h. Stwierdzając najpierw, że
wspomniane przepisy nie rozstrzygają tej kwestii, SN wyjaśnił, że "należałoby w
pierwszym rzędzie
zastosować wykładnię funkcjonalną". Na tej podstawie wyjaśnia,
"że przedmiot przedsiębiorstwa powinien być na tyle
skonkretyzowany, by było możliwe wyko- nanie przez sąd obowiązku (. ..) badania, czy
zgłoszenie spółki z.o.o. (...) jest zgodne z bezwzględnie obowiązującymi przepisami
prawa (...). Przedmiot przedsiębiorstwa winien być również na tyle skonkretyzowany, by
zapewnić bezpieczeństwo obrotu (...). Nie można jednak wymagać, aby

Nb. Ill-115 Nb. Il6-120

62 Rozdział III. Stosowanie prawa cywilnego

przedmiot przedsiębiorstwa był określony bardzo szczegółowo,
gdyż wtedy jakakolwiek nawet drobna zmiana profilu działalności gospodarczej
wymagałaby zmiany mnowy spółki z.o.o. i wpisu tej zmiany do rejestru, co utrudniłoby
szybkie dostosowanie się
spólki z.o.o. do zmieniających się potrzeb rynku. Powyższym
wymogom odpowiada (...) wskazanie w umowie spółki z.o.o.
rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej." Innym przykładem zastosowania
dyrektyw funkcjonalnych do określania nieostrego terminu może być orz. SN z
21.04.1991 r. (OG 1992, poz. 1), w którym Sąd wypowiedział się co do znaczenia
wyrazu "aport". Z
kolei w orz. NSA z 5.04.1990 r. (OG 1991, poz.52) Sąd ten miał na względzie
działalność zarobkową szeroko interpretując
wyraz "przetwórstwd'. Wyjaśnił w związku z tym, że odnosi się on nie tylko do przerobu
metali w czystej postaci, ale także do wszelkiej dzialalności polegającej na
odzyskiwaniu metali
szlachetnych z odpadów.

121 Natomiast kontrowersje wywołuje kwestia, czy przepis prawny o jednoznacznym
sensie w świetle językowych reguł znaczeniowych może być uznany w innym znaczeniu
na podstawie funkcjonalnych dyrektyw wykładni. Na rzecz bezwzględnego priorytetu
wy'kładni językowej we wspomnianych sytuacjach powołuje się
zasadę praworządności. Jednakże nie wydaje się, aby jej
respektowanie zawsze wymagało zastosowania tak schematycznego rozstrzygnięcia z
góry wyłączającego uwzględnienie innych
wattości oraz różnic występujących w tym względzie między
poszczególnymi gałęziami prawal.
Ograniczając te uwagi do prawa cywilnego trudno byłoby uznać priorytet wykładni
czysto werbalnej w przypadkach, gdy miałoby to prowadzić do oczywiście
niedorzecznych rezultatów
społecznych lub naruszenia normatywnej a nawet tylko
aksjologicznej spójności systemu prawnego. Stanowisko takie
godziłoby właśnie w założenie racjonalności prawodawcy, na
którym wspiera się sama dyrektywa respektowania reguł
językowych.
Judykatura uznaje dopuszczalność odrzucenia jednoznacznej
wykładni językowej, gdy przemawiają za tym dyrektywy wykładni systemowej i
funkcjonalnej.

Por. np. uchw. Trybunału Konstytucyjnego z 23.01.1991 r. (OG 1991, poz. R); orz. SN
z 6.09.1991 r. (OG 1992, poz. 6).

5. Wvniki wykładni

122 Analiza tekstu prawnego może doprowadzić sędziego do
następujących wyników interpretacyjnych:
a) Wykładni stwierdzającej, polegającej na ustaleniu, że
wykładnia językowa pozwala jednoznacznie określić treść lub moc normy i że nie ma
podstaw do zakwestionowania tak ustalonego jej sensu;
b) Wykładni rozszerzającej, polegającej na ustaleniu, że ze
względu na dyrektywy wykładni systemowej lub funkcjonalnej należy przyjąć szerszy
zala-es normowania lub zastosowania normy niż wynikałoby to z rezultatów
osiągniętych na podstawie reguł wykładni językowej;

# Por. bliżej: A. RedelMach, S. Wronkowska, Z. Ziembiriski, Zarys teoru państwa i
prawa, Warszawa 1992, s. 204 i n.

ő 8. Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy 63

c) Wykładni zwgżającej, polegającej na ustaleniu, że ze względu na dyrektywy
wykładni systemowej lub funkcjonalnej należy przyjąć węższy zakres normowania lub
zastosowania normy niż wynikałoby to z rezultatów osiągniętych na podstawie reguł
wykładni językowej.

II. Wnioskowanie z norm o normach

1. Pojgcie

Za obowiązujące uważa się nie tylko te normy, które zostały
odtworzone z 123 przepisów prawnych na podstawie dyrektyw
interpretacyjnych, ale ponadto normy, które z pierwszych zostały wywnioskowane na
podstawie reguł inferencyjnych. Przy tlstalaniu normy właściwej dla rozstrzygnięcia
danej sprawy, sąd musi więc uwzględnić również i te reguły.
Nie zostały one wyznaczone żadnymi przepisami prawa cywilnego. Sformu- łowała je
dogmatyka prawnicza wychodząc z idealizującego założenia "prawo- dawcy
racjonalnego", któremu przypisuje się
oddzielny system ocen i wiedzę, pozwalające w sposób rozsądny
sterować postępowaniami ludzi.

2. Instrumentalny nakaz i zakaz

Wśród tych wnioskowań wyróżnia się oprócz reguł o charakterze
ściśle logi- 124 cznym najpierw stosunkowo najpewniejsze reguły instrumentalnego
nakazu i zakazu. Na ich podstawie należy
przyjąć, że jeżeli jakaś norma nakazuje adresatowi zrealizować
określony stan rzeczy, to wynika z tej normy nakaz czynienia wszy- stkiego co jest
warunkiem koniecznym - w świetle aktualnej wiedzy o związkach przyczynowych - dla

zrealizowania tego stanu rzeczy oraz zakaz czynienia cze- gokolwiek, co jest
warunkiem wystarczającym dla niezrealizowania tego stanu rzeczy. Dyrektywa ta
najczęściej określana jest w tradycyjnej dogmatyce prawa
cywilnego mianem wnioskowań "z celu na środki", co jest
terminologią o tyle niewłaściwą, że nie chodzi tu o subiektywne "cele" i "środki"
działającego pod- miotu.

3. Wnioskowanie a fortiori

Do mniej już pewnych reguł inferencyjnych należą wnioskowania oparte na 125
założeniu konsekwencji ocen prawodawcy. Ten
charakter mają wnioskowania afortiori ("tym bardziej"). Obejmują one wnioskowania
według argumentum a maiori ad minus ("z
większego na mniejsze"), jak i argumentum a minori ad maius ("z mniejszego na
większe"). Pierwsze z tych wnioskowań wychodzi z założenia, że komu nakazane jest
czynić więcej, temu nakazane
jest także czynić mniej. Natomiast drugi ze wspomnianych
argumentów za punkt wyjścia przyjmuje zawarty w normie prawnej zakaz określonego
zachowania, na którym opiera się wniosek, że tym bardziej zakazane jest czynić "coś
więcej".

Nb. I21-l22
Nb. l23-125

Rozdzial III. Stosowanie prawa cywilnego
64

4. Analogia iuris

126 Bardziej jeszcze niepewnym i dlatego na ogół kwestionowanyrn w dogmatyce
prawa cywilnego typem wnioskowania, opartyrn na założeniu konsekwencji ocen
prawodawcy, jest wnioskowanie z analogu prawa (analogia iuris). Wnioski o
obowiązywaniu norm nie ustanowionych w przepisach prawnych wyprowadza się tu z
wielu rozstrzygnięć dotyczących innych, od rozważanej kwestu,
stanów faktycznych, które jednak wskazują na określony system preferencji wańości,
jakimi kieruje się w swych ocenach
prawodawca.

5. Analogia legis

Natomiast na obszarze prawa cywilnego - w przeciwieństwie do karnego- 127 y)
uznaniem cieszy się tzw. analogia legis (wnioskowanie z
podobieństwa ustaw. Jest ona dopuszczalna nie tylko w
przypadkach wyraźnie wskazanych w przepisach prawn ch - w szczególności przez
użycie zwrotu odsyłającego do "odpowied-
niego stosowania" określonego przepisu lub ich zbiotu. Ponadto można ją stosow #ć
także wtedy, gdy dyrektywy językowe i
systemowe jednoznacznie nie wskazu ą na to, iż określony
przepis dotyczy wyłącznie stanu faktycznego w nim wyzna-
czonego, a równocześnie silna argumentacja funkcjonalna pozwala przyjąć, że
ustanowiona w przepisie prawnym regulacja odnosi się także do okoliczności w istotny
sposób podobnych do tej, jaka została w nim opisana.

Por. np. on. SN z 30.08.1991 (OSP 1992, poz.103), w którym Sąd powolując się na
potrzeby s leczno-gospodarcze dopuszcza
możliwość analogicznego stosowania art. 145 k.c., dotyczącego u# towienia
służebności drogi koniecznej do przypadku
doprowadzenia linii elektrycznej.
6. Zbieg przepisów prawnvch

W toku ustalania właściwej dla rozważanego stanu faktycznego notmy, sąd 128
niejednokrotnie stwierdza, że może znaleźć dla niego
zastosowanie kilka przepisów wyznaczających niezgodne ze sobą konsekwencje
prawne, których oczywiście nie wolno mu łącznie uwzględnić.

Por. np. tzw. odpowiedzialność kontraktową (aft. 471 i n. k.c.) i deliktową (art. 415 i n.
k.c.); odpowiedzialność deliktową i odpowiedzialność z tytulu bezpodstawnego
wzbogacenia (art. 405 i n. k.c.)

129 Problematyka wynikająca na tyrn tle należy do nader
kontrowersyjnych w prawie cywilnyrn. Przeważnie określa się ją mianem zbiegu norm.
Jednakże na runcie konsekwentnego
rozróżniania przepisów od norm, należałoby ją raczej określić
mianem zbiegu przepisów prawnych. Trzeba bowiem przyjąć, że normy rawne zawsze
w sposób rozłączny określają zakres swego
zastosowania, co jednak nie zawsze jasno jest wysłowione w przepisach prawnych. Z
tego właśnie względu organ stosujący
prawo obowiązany jest za pomocą reguł interpretacyjnych oraz ő 9. Wiążące ustalenie
konsekwenc.ji prawnych stanu faktycznego 65
innych reguł systemowych usunąć ową kolizję przepisów i
jednoznacznie zrekon- struować zakres wyznaczonych nimi norm prawnych.
W przeciwieństwie do prawa kamego system prawa cywilnego nie zawiera 130
ogólnych norm kolizyjnych, które by wyznaczały reguły ułatwiające usunięcie
wspomnianej kolizji przepisów prawnych.
Należy w związku z tym kierować się ogólnymi regułami systemowymi (np. regułą, że
przepis szczególny wyłącza prze- pis ogólny) oraz zasadami prawa cywilnego, które
zwłaszcza każą uwzględniać
interesy osoby domagającej się ochrony prawnej, a w związku z tym i jej decyzje w tym
względzie. Prowadzi to do wniosku, że
zainteresowany z reguły może wybrać dogodne dla niego uprawnienie spośród
uprawnień określonych różnymi zbiegającymi się przepisami
prawnymi (np. przepisami o odpowiedzialności z tytułu czynów
niedozwolonych, a przepisami o odpowiedzialności z tytułu niewy- konania amowy).
Bardziej szczegółowo problematyka ta rnoże być rozważana dopiero przy analizie
konkretnych instytucji prawa cywilnego.

ő 9. Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego Literatura: J.
Wrói>lewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, rozdz. IX.
Działanie określone w tytule niniejszego paragrafu znajduje wyraz w końco- wym
orzeczeniu, w którym sąd ustala stosunek
prawny lub nakazuje adresatowi zachować się w określony sposób. Trafnie ujmuje się
tę działalność jako ustano- wienie normy
indywidualnej.
Dla wydania tej końcowej decyzji sąd dokonuje subsumpcji
ustalonego stanu faktycznego pod właściwą normę prawną; stwierdza więc, że
rozpatrywany stan faktyczny stanowi szczególny przypadek należący do zakresu
zastosowania tej normy. Dyspozycja
zastosowanej normy wskazuje natomiast jej prawne konse- kwencje. Organ stosujący
prawo jest związany dyspozycją normy prawnej. Jednakże obowiązujący system
polskiego prawa cywilnego

charakteryzuje się tym, że w stosunkowo szerokiej mierze wyznacza luzy decyzyjne we
wspomnianym zakresie. Dzięki temu sąd w
znacznym stopniu może przy ustalaniu konsekwencji prawnych
rozpatrywanych faktów brać pod uwagę względy efektywności
społecznej oraz oceny moralne, realizując tym samym generalny postulat elastyczności
systemu prawnego.
Sposoby wyznaczania granic kompetencji, a w tym luzów
decyzyjnych przy ustalaniu konsekwencji prawnych faktów, są
różne. Niekiedy ustawa poprzestaje tylko na określeniu celu,
pozostawiając sądowi wybór środków prowadzących najefektywniej do realizacji tego
celu (por. np. art. 24 ő 1, art. 364 ő 2 k.c.), niekiedy znowu sąd ma kompetencję do
decydowania o tym, który z dwóch alternatywnie wskazanych w ustawie sposobów
zachowania się ma przez swe orzeczenie nakazać (por. np. art. 408 ő 3 k.c.). Czasem
ustawa określa konsekwen- cje prawne w sposób nie
wyczerpujący, upoważniając organ do nakazania w danej
sytuacji działań takich. które by odpowiadały regułom
współżycia społecznego (por. art. 56 k.c.). W wielu przypadkach rozmiar należnego
świadczenia pieniężnego nie jest wyznaczony ścisłymi kryteriami lub sąd uzyskuje
kompetencje do odstę-
powania od takich kryteriów.

Np. ustawa posługuje się takimi zwrotami jak:,.odpowiednie wynagrodzenie" (art. 189,
205, 231 ő 2, 62R-632 k.c.).
"odpowiednia suma" (art. 445 ő 1 i art. 448 k.c.), "stosowne odszkodowanie ' (art.446 ő
3 k.c.) lub pozwala obniżyć
wysokość odszkodowania ustalonego wedtug reguł ogólnych m.in. z uwagi na
okoliczności wskazane w art. 440 i 484 ő 2 k.c.
135 Opisanie modelu stosowania prawa przez odwołanie się do
logicznego pojęcia subsumpcji nie oznacza więc jakoby sędzia lub inny organ
dokonywał w tym procesie wyłącznie operacji
logicznych i niejako mechanicznie" (to znaczy algorytmicznie) określał konsekwencje
prawne stwierdzonego stanu faktycznego. Także i w tym stadium stosowania prawa
doniosłą rolę odgrywa znajomość stosunków społecznych oraz założeń aksjologicznych
systemu prawnego, którymi przede wszystkim powinien kierować się sędzia, gdy norma
prawna nie wyznacza konsekwencji
prawnych faktu w sposób jednoznaczny.

Rozdział IV Prawo podmiotowe

ő 10. Pojęcie prawa podmiotowego
Literatura: S. Grzybowski, System, ő 26; S. Wronkon,rka,
Analiza pojęcia prawa podmio- towego, Poznań 1973; Z.
Ziembtriski, O pojmowaniu pozytywizmu oraz prawa natury, Poznań 1993.

I. Koncepcja prawnonaturalna i pozytywistyczna

l. Prawo podmiotowe i system prawny
Najogólniej rzecz ujmując, gdy mówi się o "prawie podmiotowym" ma się na myśli
jakąś pozyty,vnie ocenianą (korzystną) sytuację
jednostki w społeczeństwie. Natomiast relacje,prawa podmiotowego" do norm prawnych
lub ich systemu (nazywanych dla odróżnienia prawem w znaczeniu obiektywnym) mogą
być różnie ujmowane.
Ideologie prawnonaturalne skłonne są uznawać priorytet praw podmiotowych. W tym
świetle normy prawa stanowionego rozpatrywane są insttumentalnie- jako środek do
zabezpieczenia pozytywnie ocenianej sytuacji jednostek określanej mianem prawa
podmiotowego. W skrajnych ujęciach ideologii prawnonaturalnej reguły postępowania
nakazane przez organy państwowe w ogóle nie mają przy- miotu "prawa", jeżeli nie
realizują wartości
wyrażonych w podstawowych prawach podmiotowych.
Z kolei nuń pozytywistyczny uznaje "prawo podmiotowe" jako pochodne sy- stemu not-
m stanowionych przez kompetentne organy państwowe.
2. Koncepcja umiarkowanego pozytywizmu
Najbliższą zasadom państwa praworządnego wydaje się być
koncepcja umiarkowanego pozytywizmu reprezentowana w szczególności przez Z.
Ziembińskiego. Uznaje ona priorytet norm prawa stanowionego przez kompetentne i
demo- kratycznie powołane organy państwowe względem praw podmiotowych. W kon-
sekwencji koncepcja ta przyjmuje, że prawa podmiotowe są wyznaczane przez
obowiązujący system prawny. Jednakże nie jest to system norm
stanowionych dowolnie. Respektuje on bowiem pewne powszechnie akceptowane
wartości, co w szczególności gwarantuje demokratyczny sposób powoływania organów
prawodawczych. Dalsze rozważania poświęcone prawom podńiiotowym
opierają się na wspomnianym założeniu wyjściowym. Można sądzić,
że dominuje ono nie tylko w teorii, ale i w praktyce stosowania polskiego prawa
cywilnego.

II. Określenie prawa podmiotowego

l. Stosunek cywilnoprawny
140 Jak już o tym wspomniano (por. rozdz. I) prawo cywilne
reguluje stosunki społeczne między ludźmi lub ich organizacjami (osobami prawnymi).
Bez norm prawnych stosunki społeczne nie miałyby cechy stosunku prawnego i nie
wywołałyby konsekwencji realizowanych przy pomocy organów państwowych.

Np. tylko konsekwencje obyczajowe wywołać może zerwanie
zaręczyn, które obecnie nie są prawnie regulowane.
141 Koniecznymi elementami każdego stosunku cywilnoprawnego są: - po jednej
stronie prawo podmiotowe

- a po drugiej stronie odpowiadający mu (to znaczy korelatywnie z nim sprzężony)
obowiązek.

Np. właściciel rzeczy - to znaczy ten komu przysługuje prawo podmiotowe
własnościmoże żądać, aby nikt nie przeszkadzał mu
w korzystaniu z przedmiotu jego własności, a więc na każdym
ciąży taki obowiązek; wynajmujący ma prawo podmiotowe żądać od
najemcy zaptaty czynszu, a korelatywnie sprzężony z tym prawem podmiotowym jest
obowiązek najemcy płacenia czynszu.

Można wyróżnić proste i złożone stosunki cywilnoprawne.

142 a) Proste stosunki cywilnoprawne charaktetyzują się tym, że jednej tylko stronie
przysługuje prawo podmiotowe z którym korelatywnie sprzężony jest obowiązek lub
obowiązki drugiej
strony. Przez stronę należy rozumieć niekoniecznie jeden tylko podmiot, ale i więcej
podmiotów związanych wspólnymi interesami, a w szczególności ze względu na to, że
są współuprawnionymi lub współzobowiązanymi.

Np. współwłaściciele rzeczy skradzionej żądają jej zwrotu od
złodzieja lub złodziei. 143 b) Natorniast w złożonych stosunkach cywilnoprawnych
każdej stronie przysługuje prawo podmiotowe skuteczne wobec drugiej strony.
Podmioty tych stosunków występują więc w podwójnej roli: osób uprawnionych i
zarazem
zobowiązanych. Ich prawa i obowiązki są przy tym treściowo ze sobą sprzężone.
Złożony stosunek prawny nie jest więc zwykłą
sumą praw i obowiązków, lecz normatywnie i funkcjonalnie
związaną całością.

Np. stosunki prawne wynikające z umów wzajemnych (art. 487 ő 2 k.c.), do którvch
m.in. y art. 535 i n. k.c.). Jeżeli więc A sprzedał B określoną rzecz za umówioną należy
umowa sprzedaż (
cenę, wtedy każdej z tych stron przysługują związane wzajemnie prawa i obowiązki: A
ma
ő 10. Pojęcie prawa podmiotowego 69

roszczenie do B o zapłatę ceny, a B do A o wydanie rzeczy - z tym, że wykonanie tych
roszczeń jest wzajemnie od siebie
uzależnione (art. 487#97 k.c.).

2. Detinicja prawa podmiotowego

Bliższe objaśnienie pojęcia prawa podmiotowego ciągle budzi
kontrowersje, a niekiedy nawet kwestionuje się jego użyteczność dla analizy stosunków
cywilno- prawnych. Z tego względu należy najpierw dokładnie ustalić, jakie cechy
składają się na treść

tego pojęcia. W nawiązaniti do poprzednich uwag można je ująć w następujący sposób.
a) Prawo podmiotowe służy w prawie cywilnym du opisania
sytuacji prawnej jednego podmiotu względem innego lub innych podmiotów prawa. Jest
więc ono zawsze elementem treści stosunku cywilnoprawnego. Jego korelatem są
zatem jakieś obowiązki innego lub innych podmiotów. Cecha ta wskazuje na społeczne
aspekty prawa podmiotowego, które nie są doceniane w tradycyjnej
doktrynie cywilistycznej. Znajduje to między innymi wyraz w rozpowszechnionej tam
koncepcji, która przyjmuje konstrukcję stosunku prawnego, a w jego ramach i prawa
podmiotowego dla określenia także stosunku łączącego podmiot z rzeczą. Pomija się
więc tu cechę korelatywnego sprzężenia prawa podmiotowego z
obowiązkami innych osób.
b) Prawo podmiotowe wyznaczone jest normami prawnymi w tym sensie, że określają
one zdarzenia prawne, które, jeżeli się
spełnią, to wywołują konsekwencje prawne polegające na powstaniu praw
podmiotowych. Normy prawa cywilnego zwykle tylko w pewnym ogólnym zakresie
określają treść prawa podmiotowego, wskazując
ponadto miarodajne podstawy do bliższego jego ustalenia (np. decyzje samych stron,
zwyczaje, zasady współżycia społecznego). c) Sytuację prawną określaną mianem
prawa podmiotowego zwykle charakte- ryzuje się wskazując, że jest to pewna "sfera
możności postępowania" lub "moc prawna" przysługująca osobie uprawnionej. Są to
jednak terminy niejasne. Ich jednoznaczny sens może być ustalony dopiero przez
odwołanie się do bardziej elementamych pojęć prawnych. Nie podejmując szerszych
rozważań na ten temat, albowiem należą one do teoru prawa, wystarczy poprzestać na
stwierdzeniu, że chodzi tu o p2wne wyróżnione przez normy prawne zachowania lub
kompetencje podmiotu uprawnionego, któremu
podporządkowane są określone obowiązki in- nego lub innych
podmiotów prawa cywilnego. Obowiązki te mogą polegać na
powstrzymaniu się od działań ingerujących w określone czynności
osoby upraw- nionej (np. nieprzeszkadzanie właścicielowi w
używaniu rzeczy, art. I40 k.c.) lub właśnie na dokonywaniu
pewnych czynności na rzecz uprawnionego (np. zapłaty ceny przez kupującego art. 535
ő 1 k.c.). Może tu chodzić zarówno o
czynności psychofizyczne, jak i konwencjonalne (np. wynikający z umowy
przedwstępnej obowiązek zawarcia umowy, a więc złożenia
oświadczenia woli, art. 390 ő 2 k.c.). Korelatywnie sprzężony z prawem podmiotowym
obowiązek rnoże bezpośrednio obciążać inne
podrnioty (np. wspomniany obowiązek w nieprzeszkadzaniu wła- ścicielowi w używaniu
rzeczy) albo może mieć charakter tylko
potencjalny, który wymaga dopiero aktualizacji, a często także dokładnego ustalenia
wskutek dokonania czynności konwencjonalnej przez podmiot uprawniony (np.
poszkodowany może uzyskać odszkodowanie dopiero wtedy, gdy
określi wysokość i sposób na- prawienia poniesionej szkody (art. 363 k.c.).
Z inspiracji normatywistycznej teoru prawa pojawiła się
koncepcja, która redukuje "istotę" prawa podmiotowego do
kompetencji stanowienia nakazów lub zakazów przez uprawnionego, a więc do
dokonywania wyłącznie czynności konwencjonalnych. Jest to jednak konstrukcja zbyt

jednostronna. Yomija ona bowiem fakt, że treścią prawa podmiotowego objęte są także
czynności
psychofizyczne uprawnionego (np. kopanie ogrodu przez
właściciela). Czynnościom tym przyporządkowane są obowiązki
innych podmiotów, które obciążają te podmioty bez konieczności
uprzedniego wydawania im specjalnych zakazów. W konsekwencji naruszenie np.
cudzego prawa własności ogrodu może nastąpić nawet bez wiedzy właściciela. Dla
odparcia tego zarzutu
zwolennicy wspomnianej koncepcji uciekają się do sztucznej i chyba zbędnej
konstrukcji domniemanego zakazu takich działań ustanawianego przez podmiot
uprawniony.
d) Prawo podmiotowe służy ochronie uznanych przez prawo oraz określoną moralność
interesów osób fizycznych i prawnych. Zbyt jednostronne są poglądy, które identyfikują
prawo podmiotowe z prawnie chronionymi interesarni. Korzystne dla kogoś stany rzeczy
powstają bowiem nie tylko wtedy, gdy normy prawne
wyznaczają prawo podmiotowe w ramach stosunku prawnego, ale i wówczas, gdy
nakładają powszechne obowiązki dla wszystkich
(tzw. refleksy prawne, np. wskutek nałożenia obowiązku
powszechnych szczepień ochronnych lub leczenia pewnych chorób zakaźnych). Z
drugiej strony nie można podzielić zapatrywania jakoby interes podmiotu nie stanowił
jednej z cech
konstytutywnych prawa podmiotowe#o, a jedynie określał jego cel. W szczególności art.
5 k.c. wskazuje na to, że właśnie cel prawa podmiotowego wpływa na określenie jego
treści; nie jest to więc element pozbawiony doniosłości prawnej, który można by
pominąć przy detiniowania pojęcia prawa podmiotowego.

Koncepcję, w myśl której interes stanowi istotną cechę prawa
podmiotowego, po raz pierwszy rozwinął Rudolf Ihering działający w drugiej połowie XIX
w. Od tego czasu problem ten należy do kontrowersyjnych w nauce - także połskiego -
prawa cywilnego. 150 e) Dawniejsza teoria prawa cywilnego upatrywała "istotę" prawa
podmiotowego w psychologicznie pojętej "woli"
uprawnionego. Koncepcja taka nie jest uzasadniona, albowiem prawo podmiotowe
może przysługiwać osobom niezdolnym do
podejmowania jakichkolwiek świadomych decyzji (np. dzieciom, osobom
niedorozwiniętym lub chorym psychicznie). W ich
imieniu wykonują prawa podmiotowe przedstawiciele ustawowi (rodzice, opiekunowie).
Natomiast aktualny jest problem jaką kwalifkacjg normatywną mają czyny podmiotu
uprawnionego: 1) czy są to czyny tylko dozwolone przez normę prawną, tzn. czy mogą
być jednocześnie przez tę normę nakazane, a więc ob,jęte
obowiązkiem podmiotu uprawnionego;
2) czy pojęcie prawa podmiotowego należy odnieść wyłącznie do
takich sytuacji, w których czyny podmiotu uprawnionego są indyferentne (wolne), to
znaczy ani nie zakazane, ani nie nakazane przez nonrtę prawną.
ő 10. Pojęcie prawa podmiotowego 71

Dominujące poglądy trafnie z pojęciem prawa podmiotowego wiążą indyfe- 151 rencję
(wolność) zachowań podmiotu uprawnionego.
Należy jednak podkreślić, że chodzi tu jedynie o wolność ze
względu na tę normg prawną, która wyznacza określony typ stosunku prawnego
obejmującego prawo podmiotowe. Może więc być i tak, że z jakimś prawem
podmiotowym z mocy odrębnego stosunku prawnego lub jakichś powszechnie
obowiązujących norm sprzężony będzie
obowiązek uczy- nienia z prawa podmiotowego użytku. Obowiązek taki może być
zresztą określony także w sposób ogólny,
pozostawiający znaczny luz decyzji podmiotowi upraw- nionemu. W sytuacji tego
rodzaju znajdują się np. rodzice obowiązani do
wyko- nywania władzy rodzicielskiej tak jak tego wymaga dobro dziecka i interes spo-
łeczny (art. 95 ő 3 k.r.o.).

Koncepcję, w myśl której istotną cechę prawa podmiotowego
stanowi psychołogicznie pojęta wola podmiotu uprawnionego,
rozwinął w drugiej połowie XIX w. Bernard Windscheid. Określa się ją mianem "teorii
woli".
f) Dyskusyjne jest także, czy do cech konstytutywnych prawa podmiotowego należy
kompetencja do żądania od właściwego organu państwowego - w szcze- gólności sądu
- aby w razie konieczności przymusił on podmiot obowiązany do realizacji powinnego
zachowania. Niewątpliwie w świetle obowiązującego systemu
prawnego jest to cecha typowa, to znaczy, żc w braku szczególnych i odmiennych
przepisów w tym względzie należy przyjąć, iż osobie uprawnionej przysługuje
kompetencja nie sprzężona z obowiązkiem do "puszczenia w ruch" aparatu przy- musu
państwowego dla
zrealizowania sprzężonych korelatywnie z prawem pod- miotowym obowiązków innych
osób. Są jednak przypadki, gdy system prawny odmawia podmiotowi uprawnionemu
takiej kompetencji (tzw.
uprawnienia niezu- pełne), poprzestając na innych skutkach
prawnych, które manifestują prawny charakter danych stosunków społecznych. Z tego
względu trudno przyjąć, by wspomni#na cecha stanowiła konieczny atrybut prawa
podmiotowego. Koncepcja immanentnego związku prawa podmiotowego z ochroną
sądową ma swe źródło w prawie rzymskim, gdzie pojęcie skargi sądow ej pełniło
analogiczną funkcję do dzisiejszego pojęcia prawa podmiotowego. Jest to pogląd, który
charakteryzuje zresztą wszystkie wcześniej- sze etapy rozwoju prawa. Dopiero w XIX
w. nauka prawa cywilnego zaczęła ściśle rozróżniać podmioto'we prawo od roszczenia
procesowego.
Sumując powyższe rozważania można zaproponować następującą
definicjg prawa podmiotowego. Jest to pewna złożona sytuacja prawna wyznaczona
pod- miotem przez obowiązujące normy i
chroniąca prawnie uznane interesy tych pod- miotów. Na sytuację tę składają się wolne
- w aspekcie normatywnym - za- chowania
psychofizyczne lub konwencjonalne podmiotu uprawnionego, z którymi sprzężone.są
zawsze obowiązki innego podmiotu lub innych podmiotów, przy czym z reguły (to

znaczy, gdy norma prawna tego nie wyłącza) uprawnionemu przysługuje również
kompetencja do
żądania, by organ państwa dysponujący przy- musem doprowadził do zrealizowania
sprzężonych z prawem podmiotowym obowiązków.

3. Przydatność koncepc#; prawa podmiotowego

Z kolei pojawia się pytanie, czy tak określone pojęcie prawa podmiotowego jest
przydatne przy stosoWaniu polskiego prawa cywilnego, czy raczej należa- łoby z niego
zrezygnować na rzecz innych jakichś pojęć prawnych. Zagadnienie to trzeba rozważyć
z punktu widzenia ideologicznego oraz techniczno-pra- wnego. a) Zwłaszcza z pozycji
doktryn socjalistycznych kwestionuje się przydatność koncepcji prawa podmiotowego.
Krytyka ta wskazuje, że konstrukcja ta jest wy- razem ideologii
indywidualistyczno-liberalnej, która bezpodstawnie traktuje czło- wieka jako
wyizolowaną tttonadę rnotywowaną w swej działalności egoistycznymi tylko interesami.
Na gruncie założeń ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej
krytykę taką uznać należy za nieuzasadnioną, Ustrój ten wspiera
bowiem rozwój osobowości czło- wieka, z czym wiąże się u2nanie
dla jego własnych interesów i swobody podej- mowania decyzji w kreov#aniu
stosunków cywilnoprawnych. Osobisty interes-
rnoderowany względem na pożytek ogólny i zasady moralne - jest uznanym rnotywem
aktywności gospodarczej prowadzącej nie tylko do pomyślności indy- widualnej, ale i
powszecttnej,
b) Mogą także pojawić się wątpliwości, czy konstrukcja prawa
podmioto- wego jest dostatecznie sprawnym instrumentem analizy prawnej, jeżeli w
celu jego wyjaśnienia należy odwołać się do
bardziej elementamych i jednoznacz- nych pojęć (takich jak
kompetencja czy indyferencja lub wolność) i jeżeli dla jego
określenia podstawoWe znaczenie mają korelatywnie sprzężone z nim obowiązki
innych osób.
I takie zastrzeżenia nie byłyby uzasadnione. Prawo podmiotowe pozosta- je pojęciem
przydatnym, służącym przede wszystkim do
opisu sytuacji pra- wnych wyznaczonych podmiotom prawa cywilnego przez normy
prawne. Do- konanie takiego opisu wylącznie za pomocą pojęć podstawowych nie
byłoby adekwatne do wspomnianych sytuacji. Są to bowiem pojęcia wprawdzie pre-
cyzyjne, ale i zbyt ubogie w treść i niekoniecznie wiążące się w funkcjonalną całość.
Pojęcie prawa podmiotowego pozostaje pojęciem efektywnym w procesie in-
terpretacji i stosowania pra#,a cywilnego. Jego efektywność wyraża się w tym, że po
ustaleniu, iż normy prau,a
cywilnego wyznaczają określonym podmiotom kom- petencje czy też wolności o#-
eślonych zachowań, każe ono koncentrować uwagę
interpretatora lub organu stosującego prawo w szczególności na uznanych społe- cznie
interesach podmiotó#, Prawa cywilnego. Stwierdzenie braku takiego interesu po stronie
podmiotu
uprav#nionego lub jego występowanie tylko w ograniczonym zakresie powinno - w ra2ie
wątpliwości - doprowadzić do uznania, że

podmio- towi temu prawo podmiotowe nie przysługuje lub
przysługuje w odpowiednio zmodyfikowanej postaci.

ő 10. Pojęcie prawa podmiotowego

III. Uprawnienia

l. Uwagi ogólne

Poza zwrotem "prawo podmiotowe" powszechnie używany jest także termin 158
"uprawnienie". Na tle chwiejnych intoicji
znaczeniowych i różnorodn ch ostu- latów zgłaszanych co do
sposobu posługiwania się nim wydaje się celo ye pp rze- stać
tutaj jedynie na wskazaniu pewnych dominujących tendencji na obszarze nauki i
praktyki prawa cywilnego, a również i języka prawnego. Zgodnie z najbardziej
rozpowszechnioną koncepcją termin uprawnienie uży- wany jest dla określenia,#akoś"
wyróżnionego elementu prawa podmiotowego (por. art. 57 ő I, art, 300 k.c.). Chodzi
przy tym przeważnie o bliższe wyznaczenie
ychowapayb oz g ypga# u podmiotowym. Użyteczność tego pojęcia
polega na p ów cywilnych przeważnie nie trzeba rozważać
treści całej, nieraz bardzo złożonej i jeszcze niedokładnie
sprecyzowanej sytuacji prawnej określanej jako prawo podmiotowe. Wystarczy ustalić
tylko eden e wycinek, mając jednak na
względzie, że stanowi on frakcję całości zd#termi wanej interesem podmiotu, któremu
prawo podmiotowe przysługuje. Nie można jednak wyłączyć i takiego przypadku, że z
uwagi na ubogą treść prawa
podmio- towego i prostą jego strukturę nie zajdzie potrzeba
wyróżniania prawa odmioto- wego od uprawnienia, a wówczas oba pojęcia będą miały
ten sam desygnat. Wśród uprawnień wyróżnić
należy: roszczenia, uprawnienia kształtujące oraz zarzuty.

2. Roszczenia

Przez roszczenie rozumie się uprawnienie polegające na tym, że jakaś indy- 159
widualnie oznaczona osoba ma obowiązek wykonać świadczenie na rzecz upraw-
nionego, a więc że uprawruony może żądać, aby zachowała się ona w ściśle określony
sposób.
Roszczenie znamionuje zatem z jednej stron to, że pojawia się wtedy, gdy zachodzi
uprawnienie skonkretyzowane pod względem treści i pod ek ńd go #.eślone oy d' ze
bezpośrednio
przyporządkowany jest mu obo g po miotu. Z tak pojętym
roszczeniem w rozumieniu

materialnoprawnym z reguły sprzężona jest kompetencja do
zwrócenia si do organu państwowego o zastosowanie przymusu,
jeżeli podmiot zobowi an nie spełni świadczenia.
Kompetencja ta określana jest przez niektórych teoretyków prawa procesowe o
mianem "ro- szczenia procesowego". Użyteczność tego pojęcia na obszarze prawa
procesowe o est jednak kwestionowana. g j

nieN mag ů 120 ő 1 k.c. należy z kolei wyróżnić roszczenia
wymagalne i 160 alne, co do których nie zaszły jeszcze
wszystkie okoliczności aktuali- zujące obowiązek świadczenia.

Np. jeżeli A sprzedał B określony przedmiot i zastrzegł, że
dostarczy go w okresie jednego miesiąca od zawarcia umowy, to B z chwilą zawarcia
umowy ma już roszczenie do A o wydanie mu tego przedmiotu, lecz roszczenie to
stanie się dopiero wymagalne po upływie jednego miesiąca.
161 Terminem "roszczenie" ustawa posługuje się również na
oznaczenie sytuacji prawnej, która nie jest emanacją prawa podmiotowego (por. np. art.
344 k.c. dotyczący ochrony
posiadania).

3. Uprawnienia kształtujące

162 Natomiast uprawnienia kształtujące znamionuje to, że
podmiotowi uprawnionemu przysługuje kompetencja do zmiany lub ustania istniejącego
stosunku prawnego przez jednostronną czynność prawną.

Np. uprawnienie do wypowiedzenia: najmu, dzierżawy, stosunku pracy; do odstąpienia
od umowy (art. 491 k.c.); do uchylenia się od skutków złożonego ośviadczenia woli (art.
88 k.c.); do wyboru świadczenia przemiennego (aIt. 365 k.c.).

163 W odróżnieniu od roszczenia realizacja prawa kształtującego nie wymaga udziału
drugiej strony. Nie znaczy to, że
uprawnieniu nie odpowiadają żadne korelatywnie sprzężone z nim obowiązki, co byłoby
nie do pogodzenia z ogólnym pojęciem prawa podmiotowego. Należy bowiem
pamiętać, że w przypadku wykonania uprawnienia kształtującego przez jedną stronę,
druga
strona obowiązana jest uznać nową sytuację prawną i dostosować do niej swoje dalsze
postępowanie. Obowiązek ten różni się od obowiązku liędącego korelatem roszczenia
tym, że ma charakter pośredni i ogólny, tzn. nieskonkretyzowany w postaci określonego
świadczenia. W związku z tym z roszczeniem związana jest wolność przyjęcia lub
nieprzyjęcia świadczenia. Natomiast dla
uprawnienia kształtującego tego rodzaju kwalifikacja normatywna jest nieadekwatna,
ponieważ druga strona niczego nie świadczy. 164 W odróżnieniu od zdolności do
czynności prawnej uprawnienie kształtujące jest kompetencją do zmiany lub zgaśnięcia
już

istniejącego stosunku prawnego i to mocą jednostronnej decyzji podmiotu
uprawnionego. Ten kornu przysługuje uprawnienie
kształtujące ma więc kompetencję do jednostronnego ingerowania w sytuację prawną
drugiego podmiotu - właśnie na mocy łączącego
uprzednio owe podmioty stosunku cywilnoprawnego.

4. Zarzut

165 Przez zarzut w prawie cywilnym rozttmie się swoiste
i.tprawnienie polegaiące na odmovvie spełnienia roszczenia. Służy więc nn ochronie
interesów tej osoby, przeciwko której
roszczenie się kieruje.

Np. w razie podniesienia przez dłużnika zarzutu przedawnienia może on uchylić się od
zaspokojenia skierowancgo przeciwko
niemu roszczenia (art. l 17 ő 2 k.c.).
166 W prawie cywilnym procesowym "zarzut" ma inne znaczenie; używa się go na
oznaczenie twierdzeń pozwanego zmierzających do wygrania sprawy. Dla wy-

ő 11. Rodzaje praw podmiotowych

wołania skutków prawnych zarzut musi być podniesiony przez
uprawnionego. Jeżeli uprawniony nie powoła się na niego. sąd nie uwzględni go z
urzędu. Zarzut pojęty jako swoiste uprawnienie przysługuje podmiotowi tylko w przy-
167 padkach prawem
przewidzianych.
Poza wspomnianym przypadkiem uptywu terminu przedawnienia np. w sytuacji
określonej art. 498 k.c. (potrącenie) lub art. 488 k.c. (brak jednoczesności świadczeń
wzajemnych). Podniesienie
zarzutu może wywołnć trwałe (peremptoryjne), albo tylko przej- ściowe (dylatoryjne)
obezwładnienie roszczenia.
Trwałe np. w razie potrącenia roszczenia lub jego
przedawnienia; przejściowe w razie nieza- ofiarowania świadczenia wzajemnego (art.
488 ő 2 k.c.).

ő 11. Rodzaje praw podmiotowych

Literatura: S. Grzybowski, System, ő 27; K. Gandor, Prawa podmiotowe tymczasowe
(eks- pektatywy), Wrocław-Warszawa-Klaków 1968.
Mówiąc o rodzajach lub postaciach praw podmiotowych ma się na uwadze 168 przede
wszystkim ich strukturę ogólną. Natomiast
systematyka praw podmiotowych ze względu na ich treść prowadzi do wyróżnienia
typów praw podmiotowych, czym zajmują się już

szczególne działy prawa cywilnego.
Np. prawo własności, prawo użytkowania wieczystegn, prawo
najmu, prawo do spadku itd. Poniżej przedstawione zostaną tylko ważniejsze rodzaje
praw podmiotowych wyróżnione z rozmaitych
punktów widzenia.

I. Prawa bezwzględne i względne

Biorąc pod uwagę skuteczność praw podmiotowych wobec innych niż upraw- 169
niony podmiatów, rozróżnia się prawa podmiotowe
bezwzględne i względne. Rozróżnienia tego nie należy mylić z
podziałem norm na normy bezwzględnie i względnie obowiązujące
(stosowalne).

1. Prawa bezwzględne

Prawa podmiotowe bezwzględne s# skuteczne wobec wszystkich (erga omnes); 170
na wszystkich zatem spoczywa obowiązek
nieingerowania w sferę spraw określo- nych prawem podmiotowym (np. prawo
własności). Ograniczają one więc wolną sferę
postępowania nbywateli i dlatego treść praw podmiotowych
bezwzględnych, przynajmniej w ogólnych zarysach, musi być
wyznaczoria przepisami prawnymi rzędu ustawy. Podmioty prawa cywilnego nie mają
więc kompetencji do kreowania praw
bezwzględnych nie odpowiadających ustawowym ich typom (tzw.
numerus clausu.s bezwzględnych praw podmiotowych).
Dopiero wskutek naruszenia prawa bezwzględnego przez
określony podmiot następuje konkretyzacja i indywidualizacja korelatywnego obowiązku
i wskutek tego podmiotowi uprawnionemu przysługuje roszczenie mające na celu
ochronę jego praw.

Np. jeżeli ktoś bezprawnie zawładnie cudzym przedmiotem lub wkroczy na cudzy
teren, to właścicielowi przysługuje roszczenie windykacyjne o zwrot rzeczy lub
roszczenie negatoryjne o
usunięcie intruza z jego terenu.

2. Prawa względne

172 Natorniast prawa podmiotowe wzglgdne skuteczne są jedynie wobec określonych
podmiotów. Modelem dla nich są stosunki zobowiązaniowe, w których wierzyciel może
żądać od dłużnika
świadczenia, polegającego na różnego rodzaju zachowaniach (art. 353 k.c.). Strony
zawiązując stosunki zobowiązaniowe, a w ich ramach kreując prawa względne, regulują
swoją własną sytuację

prawną i dlatego nie są ograniczone ustawowymi typami tych praw podmiotowych.
Zwykle wraz z powstaniem prawa podmiotowego względnego przysługuje
uprawnionemu zarazem roszczenie. Mimo to rozróżnienie na prawo względne i
roszczenie zachowuje swój walor praktyczny, ponieważ w obrębie prawa względnego
można niekiedy bliżej jeszcze ustalić skonkretyzowany jego elernent. Np. nie podlega
przedawnieniu prawo podmiotowe do renty (ań. 903 k.c.), z którego dopiero wynikają
kolejne roszczenia o poszczególne świadczenia okresowe podlegające z biegiem czasu
przedawnieniu (art. 117 k.c.).

3. Prawo w zobowiązaniach realnych

173 Ostre rozgraniczenie praw na bezwzględne i względne nigdy z całą konsekwencją
nie zostało w systemach prawnych
przeprowadzone. W ostatnich czasach tendencja do zacierania się tych różnic
powszechnie się nasila w związku z zacieśnianiem się - głównie na tle postępującego
procesu podziału pracy - różnorodnych więzi społeczno-gospodarczych i wynikających
z tego uwarunkowań działań jednych podmiotów określonymi zachowaniami innych
podmiotów. Prawo polskie uwzględnia te zjawiska
społeczne, co znajduje m.in. wyraz w tzw. zobowiązaniach realnych. Podmioty takiego
stosunku prawnego ustalane są
pośrednio, a mianowicie przez wskazanie określonej sytuacji prawnej w odniesieniu do
rzeczy.
Np. każdy wspótwłaściciel rzeczy jest uprawniony do żądania od innych
wspólwłaścicieli tej samej rzeczy określonych zachowań (por. art. 200, 203, 205, 207,
208, 210 k.c.). Ztniana osoby współwłaściciela powoduje zarazem zmianę podmiotów
wspomnianych
stosunków względnych. 174 Zobowiązanym staje się więc każdoczesny podmiot
określonej sytuacji prawnorzeczowej. Wprawdzie
potencjalnie może to być każda osoba, jednakże stosunek
prawny wiąże zawsze konkretnie wskazane osoby i dlatego prawo podmiotowe
(wierzytelność) w zobowiązaniu realnym nie traci cech prawa względnego, mimo
swoistego sposobu ustalania
podmiotów zobowiązania.
Zobowiązania realne zawsze występowały w stosunkach
rawnorzeczowych, 175 pełniąc tam funkcję służebną w odniesieniu
do p
wzglę
dnych. Natomiast swoistą i r 1 I'#dstawowych uprawnień beznego jest stosunkowo
szer k e at wnie nową cechą polskiego
systemu prao ie wykorzystanie tej konstrukcji prawnej także w zakresie typowych
stosunków zobowiązaniowych (wierzytelności). Np- przejście praw i obowiązków z
umowy kontraktacyjnej na nowego posiadacza gospodar- stwa rolnego (art. 625 k.c.)
lub przejście stosunku najmu na nab wc nieruchomości (art. 678 k.c.). Cechę tę
uzyskują także niektóre wieriytelności przez wpis do ksi

wieczystych, która to instytucja zostanie szerzej wyjaśniona w ramach wykładów z
zakresu p g a rzeczo wego. 4. Przyporządkowane prawa bezwzględne
Do zacierania ostrości podziału na prawa względne i bezwzględne prowadzi 176 także
konstrukcja przyporządkowanych praw
bezwzględnych. Polega ona na t m że z dominującym uprawnieniem względnym
sprzężone jest uprawnienie bez względne.

Np. najem mieszkań (art, 690 k.c.), dożywocie (art. 910 k.c.). Tego rodzaju sprzężenia
nie występują w tradycyjnych systemach prawnych, które rygorystycznie przestrzegały
zasady, żeby w
obrębie rawa zobowiązanio- wego konstruowane były wyłącznie prawa podmiotowe o
chP akterze wz 1 dnym (wierzytelność). g ę

II. Prawa akcesoryjne i związane
Podstawą wyróżnienia tych praw jest pewna ich zależność od innych praw. Prawa
akcesoryjne

Prawa akcesoryjne (nazywane też niesamoistnymi) skonstruowane został dla 178
umocnienia innych praw podmiotowych (samoistnych). Z tego względu ich ist- nienie i
treść zależą od innych praw
podmiotowych, z któ mi s funkcjonalnie związane.

hip P ka) albo względn hg #r charakter praw bezwzględnych (np. zastaw, y l p. p
ęczenie).

2. Prawa związane

Z kolei w prawach związanych ich więź funkc onalna z inn mi rawami 179 (wolnymi)
wyraża się w tym, że podmiotem prawa i anego my e być tylko podmiot określonego
prawa wolnego. W konsekwencji p a zwi zane nie mogą być przedmiotem
samodzielnego obrotu
prawnego. Można je pr nosić na inne podmioty tylko łącznie z tym prawem wolnym, z
którym są one związane (por. zwłaszcza art. 50 w związku z art. 47 k.c.).

Np. prawem związanym jest służebność gruntowa, która może
przysługiwać tylko każdoczes- nemu właścicielowi nies-uchomości
(art. 285 k.c.; por. też. art. 136 ő 2, 235 ő 2, 272 ő 2 k.c.).

III. Prawa majątkowe i niemajątkowe

Podstawą ich wyróżnienia jest typowy interes, jaki realizują.

l. Prawa majątkowe

Opiera,jąc się na wspomnianym kryterium do praw majątkowych zalicza się w
szczególności prawa rzeczowe, wierzytelności
opiewające na świadczenia mająt- kowe, prawa
majątkowo-małżeńskie, istotną część praw kwalifikowanych jako
tzw. własność intelektualna (autorskie. wynalazcze).
Natomiast dla uznania konkretnego prawa podmiotowego za prawo typu ma-
jątkowego nie ma znaczenia, czy ma ono jakąś wartość
rynkową. Prawo własności zawsze więc traktowane będzie jako prawo majątkowe.
choćby jego przedmiotem była rzecz bezwartościowa.

Np. pukiel wlosów po drogiej osobie.

Za prawa majątkowe uważa się roszczenia pieniężne, chociażby
służyły do ochrony dóbr niemajątkowych. W przypadkach takich
podlegają one jednak pew- nym szczególnym modyfikacjom.

Np. roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę (art. 445 i nast.
k.c.).
Do majątkowego typu praw podmiotowych przystosowany jest ogólny tryb
postępowania cywilnego, właściwość sądów oraz egzekucja
orzeczeń sądowych.
2. Prawa niemajątkowe

lg3 Przede wszystkim należą do nich prawa osobiste (por. ő 20) i prawa rodzinne
nietnajątkowe (stanowiące element stosunków
między małżonkami, krewnymi, przysposobionymi i powinowatymi). Pod wieloma
względami podlegają one szczególnej regulacji
prawnej, zarówno w materialnym, jak i procesowym prawie
cywilny-m.

Np. pnewidziana jest dla nich odrębna właściwość sądów, są
niezbywalne i niedziedziczne; roszczenia niemajątkowe nie
podlegają przedawnieniu.

lg4 We współczesnym prawie cywilnym nieustannie wzrasta rola praw niemajątkowych,
co umotywowane jest dążeniem do wzmocnienia ochrony wartości osobistych
człowieka przy pomocy
instrumentów cywilnoprawnych - jako bardziej elastycznych i przez to skutecznych. Z tej
inspiracji pojawia się także
tendencja do uwzględniania wartości osobistych w obrębie praw majątkowych, co
niewątpliwie utrudnia dystynkcję obu rodzajów praw. Widoczne jest to zwłaszcza na
obszarze tzw. własności intelektualnej, gdzie wzajemne przenikanie się wattości
osobistych i majątkowych jest szczególnie intensywne.

IV Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne

l. Podstawa podziału

Podział praw a w tym i roszczeń, na przenoszalne i
nieprzenoszalne ma na 185 względzie, czy dopuszczalna jest
zrniana ich podmiotów.
O przenoszalności praw rozstrzygają notmy rawne.
NP- w myśl art. 254 k.c. niezbywalne je.st użytkowanie. w m śl art. 3lll1 k.c,
służebność osobista, w myśl art. 912 k.c. prawo dożywocia,

gających #P w lednie przepisy nie zawierają postanowień
jednoznacznie rozstrzyę esti y
typu. Pewną pomocą wltym kiegl d si funkc prawa podmiotowego dane o órej prawa
niemajątkowe sa nieprzeno może służyć ogólna
dyrektywa, #v myśl mogą być przeniesione na inne szalne,
natomiast prawa majątkowe zwykle kt
podmioty. O tym, w jakich okolicznościach do-
uszczalna jest zmiana podmiotu prawa zbywalnego rozstrzygają przepisy ogólne,
ewentualnie modyfikowane odpowiednimi przepisami szczególnymi. T#ką modyfikacjg
zawiera np. art. 449 k.c.
przewidując, że określone w art. 444-44g k.c. roszczenia mogą być zbyte tylko wtedy,
gdy ;ą juj wymagalne i gdy zostały uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym
orzeczeniem.

2. Zbywalność

Zhywalność polega na tym, że podmiot uprawniony ma kompetenc do prze- I86
niesienia przysługującego mu, prawa podmiotowego w drodze cz nnoś i rawnej na inne
podmioty. y p

Np. może zbyć przysługujące mu prawo własności rzeczy alłb
dokonać cesji wierzytelności. syste de a P m # Wlb ego nie mo p P z walne gą
rzekształcać rawa ukształtowanego w 187
y - na niezbywalne i odwrotnie. W myśl art. 57
1 k.c. niedopuszczalne jest nawet ograniczenie u rawnienia do przeniesienia,
obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa, jeżeli wedł g ustawy jest ono zb walne. N by
iast dopuszczalne jest zobowiązanie się uprawnionego wobec inne y#akiejś , że nie
dokona on oznaczonych rozporządzeri prawem zb walnym (art. 57 # 2 k.c ), a więc że
nie skorzysta z przysługującej mu kompetencji do rozporzą- dz# rawem. Naruszenie
następnie takie o zobowiązania spowoduje jedynie od edzialność odszkodowawczą
podmiog
dokonującego roz rz dzenia wo- bec innej osoby, której przyrzekł, że rozporządzenia
takiego nie dokon Natomiast ar sz# e akie o obowiązania nie wpłyn;e na ważność
czynności rozporządzaę ona
nadal w ramach przysługującej podmiotowi upraw-
nionemu kornpetencji do zbywania, z której zobowi zał si on tylko nie robić użytku.

Np. A, właściciel pan#eli, zawarł umowę ze swoim sąsiadem B, że nie spneda jej w
oknesie IO lat. Następnie sprzedał ją w tym
czasie osobie C. Ponieważ prawo wtasności jest zbywalne, więc umowa A z C ważnie
przeniesie na C prawo własności parceli.
Natorniast A będzie ponosil odpo- wiedzialność odszkodowawczą
względem B za niewykonanie swojego zobowiązania (art. 471 k.c.).
3. Dziedziczność

188 Dziedziczność prawa (lub roszczenia) polega na tym, że po śmierci uprawnionego
przechodzi ono na wskazane w ustawie lub w testamencie osoby. ,#Żadne czynności
prawne uprawnionego nie mogą pozbawić cechy dziedziczności prawa podmiotowego.
Natomiast - w granicach wskazanych prawem spadkowymmoże on zadecydować o
jego losie po swojej śmierci. Wszelkie jednak
zobowiązania dotyczące niezmieniania treści testamentu są
pozbawione skutków prawnych (art. 943 k.c.).
Zwykle prawa zbywalne są zarazem dziedziczne. Ze szczególnych przepisów
prawnych lub ich wykładni funkcjonalnęj może jednak wynikać co innego.
Por. np. art. 445 ő 3 k.c., który przewiduje szczególne
przesłanki dzie Jziczenia roszczeń o zadośćuczynienie pieniężne
za krzywdę.

V Prawa tymczasowe

189 Zwrotem "prawa podmiotowe tymczasowe" określa się tego
rodzaju prawa podmiotowe, których funkcja polega na
przygotowaniu i zabezpieczeniu jakiegoś prawa przyszłego,
prowadzącego dopiero do ostatecznego zaspokojenia określonych potrzeb (interesów)
podmiotu uprawnionego. Chronią więc one
oczekiwanie (ekspektatywę) podmiotu na uzyskanie owego prawa ostatecznego. 190
Nie ulega wątpliwości, że polski system prawny w całym szeregu szczegółowo
określonych sytuacji chroni
interesy podmiotów związane z oczekiwaniami na prawa przyszłe, jeżeli oczekiwania te
są uzasadnione spełnieniem się części stanu faktycznego, który, gdy zrealizuje się w
całości, prowadzi do nabycia prawa ostatecznegó.

Np. sytuacja prawna podmiotu, na którego rzecz ustanowione zostało prawo pod
warunkiem zawieszającym lub z zastrzeżeniem temunu (art. 91-93, 116 k.c.).
191 Natomiast kwestią kontrowersyjną w nauce prawa cywilnego jest, czy można
skonstruować ogólnojurydyczne pojęcie
t#mczasowych praw podmiotowych, które pełniłoby użyteczną rolę w procesie
stosowania prawa. Jednakże judykatura SN wykazała przydatność takiego pojęcia dla
wyjaśnienia sytuacji prawnych
niejednoznacznie określonych w przepisach prawnych - w
szczególności przy analizie spółdzielczego prawa do wkładu

mieszkaniowego i budowlanego (por. uchw. Pełnego Składu Izby Cywilnej z 30.11.1974
r., OSN 1975, poz. 37). Przyjęcie tej konstrukcji pozwala uznać swoistą wartość, jaką
dla uprawnionego ma oczekiwanie. Wskazuje ona na dopuszczalność przeniesienia
tego rodzaju sytuacji prawnej na inne osoby oraz - przez odniesienie do prawa
ostatecznego - ułatwia okre- Nb. I88-I9I
12. Sposoby nabycia i utraty prawa podmiotowego gl
ślenie treści owej sytuacji i wyjaśnia przyczyny jej wygaśnięcia. Podstawę prawną dla
przyjęcia tej ogólnej konstrukcji stanowi
funkcjonalna metoda wykładni.

ő 12. Sposoby nabycia i utraty prawa podmiotowego

Literatura: S. Grzybowski, System, ő 2ft.

I. Uwagi wstępne

Problematyka nabycia i utraty prawa podmiotowego sprowadza się do powią- 192
zania go z określoną osobą. Gdy ktoś prawo nabywa, związek jego z prawem powstaje,
a gdy je traci, związek ten
ustaje.
Np. gdy ktoś kupuje krzesło, nabywa prawo podmiotowe własności, a gdy krzesło to s
rzeda, traci wspomniane prawo. P

Nauka prawa cywilnego systematyzuje sposoby nabycia prawa podmiotowego wedle
niejednolitych kryteriów wyróżniając: 1)
nabycie pochodne i pierwotne; 2) nabycie pod tytułem szczególnym i ogólnym: 3)
nabycie translatywne i kon- stytutywne. W ten sposób uporządkowany będzie również
dalszy tok wykładu. Poza
tym podziałem oczywiście mieści się problematyka utraty prawa
podmio- towego, której poświęcono końcowy fragment niniejszego paragrafu.

II. Nabycie pochodne i pierwotne

1. Nabycie pochodne

Nabywca uzyskuje tu prawo podmiotowe od innej osoby, która na niego to prawo 193
przenosi. Z tego właśnie względu skuteczność nabycia zależy od tego, czy ptzeno-
szącemu ptzysługiwało
przenoszone prawo. Zasadę tę wyraża paremia, w myśl której nikt nie może przenieść
na innego więcej praw, niż sam ma (nemo in
alium plus iuris transferre potest quam ipse habet). W
szczególnych jednak pr#padkach system pra- wny dopuszcza nabycie prawa
podmiotowego na skutek rozpotządzenia nim przez
nieuprawnionego. Wyjątlu te omówione zostaną w toku wykładu

poświęcone o szcze- gólnym działom prawa cywilnego. Najogólniej rzecz ujmujac
prawodawca kierował się p#y ich ustanawianiu
względem na ochronę dobrej wiary nabywcy. Por. np. art. 169 k.c. W uchw. (7) z
30.03.1992 r. (OSN 1992, poz. 144) Sąd
Najwyższy wyjaśnił: "Jest niewątpliwe, że w polskim
ustawodawstwie cywilnym obowiązuje, aczkolwiek tylko w formie niepisanej, ogólna
zasada, że nikt nie może przenieść na inną
osobę więcej praw #<iżełi jemu przysługuje (...). W wypadku
przeniesienia własności oznacza ona, że własność może skutecznie
przenieść na nabywcę tylko właściciel. Artykuł 169 k.c. to jeden z wyjątków od tej
pasady, mający na celu zapewnienie ochrony
nabywcy nie wiedzącego o braku prawa własności o stronie
poprzednika. Chodzi więc o bezpieczeństwo obrotu."
Nabycie pochodne odgrywa podstawową rolę w stosunkach
cywilnoprawnych, ponieważ obejmuje umowne postacie przenoszenia praw oraz ich
dziedziczenie.

Np. spr#daż, darowiznę, zanvanę rzeczy; ustanowienie na niej ograniczonego prawa
neczo- wego; cesję wie#ytelności;
dziedziczenie ustawowe i testamentowe.

2. Nabycie pierwotne

przy nabyciu pierwotnym nabywca rue uzyskuje prawa podmiotowego od ok- reślonej
osobyů W modelowej koncepcji nabycie to nie jest więc uzależnione od tego, że
up#ednio przysługiwało ono
określonemu podmiotowi. W konsekwencji nie znajduje tu
zastosowania paremia "nemo in alium plus iuris transferre potest quam ipse habet".
Najwyraźniej jest widoczny pierwotny charakter nabycia w
przypadkach, gdy prawodawca do przesłanek uzasadniajacych nabycie włącza fakt, iż
poprzednio prawo to w ogóle rue istniało.

. nab cie własności rzeczy ruchomej przez zawłaszczenie, co dopuszczalne jest
jedynie w Np Y ę Y na
odniesieniu do rzeczy niczyjej, art. 181 k.c n. śmieciarz zbiera makulatur w rzuconą
śmietnik); t#e stworzenie utworu
literackiego, aftystycznego lub naukowego, które musi być w myśl prawa autorskiego
dziełem oryginalnym.

Często jednak prawodawca konstruuje nabycie pierwotne w ten sposób, iż zakłada
jego istnienie, a więc przyjmuje, że komuś ono przysługiwało. Tak ma ę w
szczególności sprawa w razie
zasiedzenia rzeczy (art. 174 k.c.), wywłasz- si ą

czenia lub nacjonalizacji. W przypadkach takich i w granicach określonych ustaw
uprze#ie istnienie prawa stanowi przesłankę jego nabycia i w tym sensie kreuje
zależność nabycia od
przysługiwania prawa poprzednikowi. Nie ma on wszakże na obszarze materialnego
prawa cywilnego kwalifikacji "przenoszącego" lub "zbyw- c ". Nabycie dokonuje się tu o
tyle pierwotnie
(samodzielnie), że bez woli po- przednika, a z mocy zdarzeń
wskazanych ustawą.

Co do problematyki procesowej z tym związanej por. orz. SN z 8.01.1991 r. (OSP
1992, poz. 66) z glosą M. Jędrzejewskiej.
Tradycyjnie przyjmuje się, że nabycie pierwotne prowadzi do uzyskania prawa bez
obciążeń, chyba że przepisy szczególne
stanowią inaczej. Należy wszakże podkreślić że jest ich wiele i powoli urastają do roli
zasady wspartej argumentacją
funkcjonalną.

m względem kierowal się SN w orz. z 8.06.1977 r. (OSN 1977, poz. 233) przyjmując,
że aśnięcia ograniczonych praw owych
ciążąc ch na rueru-
zasiedzenie nie prowadzi do wyg rzecz Y

chomości.

III. Następstwo pod tytułem szczególnym i ogólnym

Tylko w przypadkach nabycia pochodnego powstaje stosunek następstwa prawnego
(inaczej zwanego sukcesją) między
poprzednikiem a nabywcą prawa.
1. Następstwo pod tytułem szczególnym

Przy następstwie pod tytułem szczególnym (tzw. sukcesji
singularnej) dochodzi 198 do nabycia indywidualnie oznaczonego prawa lub praw
podmiotowych. W związ- ku z tym skuteczność
takiego nabycia rozważa się odrębnie w odniesieniu do każdego z przenoszonych praw
i na podstawie reguł dotyczących danego typu prawa.

Np. w razie sprzedaży kolekcji obrazów dochodzi do
przeniesienia tylu praw własności, ile jest obrazów, a
skuteczność ich nabycia rozważa się w odniesieniu do każdego z
nich odrębnie.
2. Następstwo pod tytułem ogólnym

Następstwo pod tytułem ogólnym (tzw. sukcesja uniwersalna)
prowadzi do 199 nabycia całego lub części jakiegoś majątku i to na podstawie jednego
zdarzenia prawnego.

Sukcesja uniwersalna dopuszczalna jest tylko w przypadkach w ustawie prze-
widzianych. Prawa majątkowe wchodzące w skład
majątku podlegającego sukcesji uniwersalnej przechodzą na
następcę w rezultacie tego zdarzenia, z którym system prawny
wiąże następstwo pod tytułem ogólnym. W konsekwencji nie stosuje się w takich
przypadkach reguł odnoszących się do nabycia pod
tytułem szczególnym określonych typów praw podmiotowych.
Modelowym przykładem sukcesji uniwersalnej jest dziedziczenie, kiedy to na 200
skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć, przechodzą na spadko- bierców
wszystkie prawa podmiotowe należące w chwiłi zgonu do spadkodawcy (art. 922 k.c.).

Także np. przejęcie majątku jednej spółdzielni przez drugą na
podstawie przewidzianych w ustawie o spóldzielniach odpowiednich uchwał organów
tych osób prawnych. W przypadku takim do przejścia własności nieruchomości
wchodzących w skład majątku przejmowanego nie będzie już trzeba sporządzić aktu
notarialnego, co stanowi niezbędną przesłankę nabycia nieruchomości pod tytułem
szczególnym.

IV Nabycie translatywne i konstytutywne

Oba wspomniane sposoby nabycia pojawiają się zarówno przy
nabyciu po- 201 chodnym, jak i pierwotnym.

l. Nabycie translatywne

Polega ono na tym, że nabywca uzyskuje prawo poprzednio już istniejące. 202 Przy
nabyciu pochodnym zastosowanie tego
pojęcia nie budzi wątpliwości. Jest bowiem oczywiste, że jeżeli następuje tu transfer
prawa z majątku jednej osoby do drugiej, to prawo to może przejść w niezmienionym
kształcie.

Np. sprzedaż krzesła powoduje przejście prawa wlasności krzesła ze sprzedawcy na
kupują- cego.

Jednakże nabycie translatywne jest także dopuszczalne przy nabyciu pierwot- nym,
ale tylko w takich przypadkach, gdy do przesłanek nabycia prawa ustawa włącza jego
uprzednie istnienie.
Np. w razie zasiedzenia rzeczy, a już nie w przypadku jej
znalezienia.

2. Nabycie konstytutywne
Polega ono na tym, że jednocześnie z nabyciem powstaje prawo podmiotowe.
Nabycie konstytutywne łatwo kojarzy się z nabyciem pierwotnym, uniezależ- nionym na
mocy szczególnych przepisów od uprzedniego istnienia prawa.

Np. napisanie utworu literackiego powoduje powstanie nowego prawa podmiotowego
auto- rskiego, które zarazem nabywa autor utworu.

Jednakże jest ono możliwe także przy nabyciu pierwotnym
uzależnionyrn od uprzedniego istnienia prawa. Dokonuje się to wówczas, gdy nabywca
uzyskuje z mocy ustawy prawo podmiotowe o węższyrn zakresie - a więc inne - ruż
przysługiwało ono
poprzednikowi prawnemu.

Np. z mocy art. 64 ustawy z 25.07.1985 r. o jednostkach
badawczo-rozwojowych (tekst jednolity Dz.U. z 1991, Nr 44, poz. 194) wspomniane
organizacje uzyskały od Skarbu Państwa prawo użytkowania wieczystego terenu,
którym zarządzały - przy czym
nabycie to nie narusza ewentualnych praw osób trzecich (np. prywatnych właścicieli) do
tych terenów. 205 Również przy nabyciu pochodnym zbywca może z przysługującego
mu szerszego prawa podmiotowego ustanowić węższe, przenosząc je zarazem na
nabywcę. Np. właściciel gruntu ustanawia na nim użytkowanie lub służebność na rzecz
jakiejś osoby, która w konsekwencji nabywa to nowo
utworzone prawo podmiotowe.
W myśl ogólnej zasady, że nikt nie może przenieść na innego
więcej praw niż sam ma ustanowienie takiego węższego prawa będzie ważne tyllco
wtedy, gdy zbywcy (poprzednikowi) przysługiwało
szersze prawo, z którego wyłonione zostało rawo nowe.

V Utrata prawa

l. Uwagi ogólne

206 Utrata prawa podmiotowego następuje zawsze wtedy, gdy wskutek zdarzeń
wskazanych w ustawie dane prawo w ogóle gaśnie.

Np. służebność osobista wskutek śmierci uprawnionego (art. 299 k.c.).

207 Poza tym także przeniesienie prawa podmiotowego z jednej osoby na drugą
powoduje jego utratę po stronie przenoszącego.
ő 13. Realizacja prawa podmiotowego g5

Np. sprzedaż krzesła powoduje utratę prawa własności po stronie sprzedawcy.
2. Połączenie prawa i obowiązku

Przypomnieć należy, że prawo podmiotowe sprzgżone jest z
korelatywnym 208 obowiązkiem innej lub innych osób. Jeżeli więc wskutek
jakichkolwiek zdarzeń nastąpi połączenie w rękach tej

samej osoby prawa i korelatywnie sprzeżonego z nim obowiązku (tzw. confusio), to
prawo podmiotowe traci swój społeczny sens. W konsekwencji przyjmuje się, że w
takim przypadku prawo to gaśnie. Np. A winien był B 1000 zł z tytułu pożyczki. Potem A
odzieilziczył po B cały jego majątek, a w nim i wspomnianą
wierzytelność.W następstwie dziedziczenia A sam sobie jest winien owe 1000 zł.
Wierzytelność ta wskutek confusio wygasa.
Na obszarze prawa rzeczowego wspomniana zasada znalazła ogólny wyraz w art. 247
k.c. Z mocy wyraźnego postanowienia ustawy, dopuszczalne są jednak od niej wyjątki
(por. np. art. 325 k.c.).

ő 13. Realizacja prawa podmiotowego

Literatura: S. Grzybowski, System, ő 29, 30; A. Szpunar,
Nadużycie prawa podmiotowego, Kraków 1947; S. Wronkowska, Analiza pojęcia prawa
podmiotowego, Poznań 1973.

I. Wykonywanie

Wykonywanie prawa podmiotowego (czynienie "ze swego prawa użytku", art. 5 k.c.)
polega na realizacji przez podmiot stanów rzeczy.lub zachowań zmie- rzających do
uzyskania lub
zabezpieczenia prawnie uznanych interesów tego pod- miotu, ze względu na które
obowiązujące normy prawne wyznaczyły dane prawo podmiotowe.
W teoru prawa reprezentowana jest koncepcja, według której wykonywanie prawa
podmiotowego polega nie tylko na zachowaniu podmiotu zmierzającego do realizacji lub
ochrony jego interesu, ale ponadto także na zaniechaniu tych działań. W tym sensie
wykonywaniem prawa podmiotowego byłoby więc zarówno np.
uprawianie ziemi lub zamieszkiwanie domu, jak i zaniechanie tych działań. Takie
rozumienie wspomnianego wyrażenia byłoby jednak niezgodne ze znaczeniem, ja- kie
wiążą z nim przepisy prawa
cywilnego (por. np. art. 253 ő 2, art. 255, 256, 287, 288, 293, 593 ő 2, art. 594, 597
k.c.). Byłoby to zarazem pojęcie
nieoperatywne w prawie cywilnym, ponieważ różnorodne kónsekwencje prawne, np. w
postaci zgaśnięcia lub osłabienia prawa
podmiotowego lub roszczenia łączy system prawny wyłącznie z
wykonywaniem prawa rozumianym w pierwszym jego znaczeniu. Prawo podmiotowe
lub roszczenie uprawniony niekoniecznie musi wykonywać osobiście. Na ogół system
prawny zezwala, by odpowiednich
czynności dokony- w#y na rzecz uprawnionego inne osoby.

Np. uprawa gruntu może być wykonywana przez pracownika: zbycie nieruchomości
przez petnomocnika.

11. Naduiycie

Prawa podmiotowe można wykonywać realizując stany rzeczy lub zachowując się w
sposób wyznaczony ich treścią.
W teoru prawa cywilnego nie ma wątpliwości co do tego, że
zachowania niezgodne z treścią norm prawnych wyznaczających określone typy lub
postacie praw podmiotowych nie są
wykonywaniem tych praw i wskutek tego oczywiście nie korzystają z ochrony
przewidzianej przez system prawny.

1.Teoria zewngtrzna

213 Natomiast relacje między treścią praw podmiotowych a ich
wykonywaniem nie są jasne na tle ogólnego art. 5 k.c. Przepis ten zawiera klauzulę
generalną, w myśl której "Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był
sprzeczny ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia
społecznego", stanowiąc w zdaniu drugim, że "Takie
działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie
korzysta z ochrony". Otóż nazwanie "uprawnionym" osoby, która zachowuje się w
sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem tego prawa może sugerować, iż działa ona w
granicach treści tego prawa podmiotowego, a tylko ze względu na wspomniane
okoliczności działanie to nie korzysta z ochrony prawnej.
214 Takie w istocie było założenie tzw. zewnętrznej teoru
nadużycia prawa podmiotowego. Oddzielała ona problematykę treści prawa
podmiotowego od jego wykonywania przyjmując, że każde działanie, które jest
uważane za nadużycie prawa
podmiotowego, jest zarazem wykonywaniem tego prawa. Jednakże zobowiązuje ono
działającego do odszkodowania tylko dlatego, że jego zachowanie jest w danych
okolicznościach czynem
niedozwolonyin. Koncepcja ta rozwinęła się w doktrynie i w
judykaturze europejskiej pod koniec XIX wieku pod wpływem dążeń do złagodzenia
następstw społecznych skrajnie indywidualistycznie pojmowanych praw podmiotowych.
W szczególności była ona
wymierzona przeciwko wykorzystywaniu praw podmiotowych dla szykany, tzn.
wyłącznie dla szkodzenia innym osobom.

Jako przykład może służyć znany przypadek wzniesienia przez
właściciela gruntu budowli zupełnie bezużytecznej, a tylko w celu zasłonięcia sąsiadowi
widoku.
Pod jej wpływem sformułowany został art.135 kodeksu zobowiązań z ł933 r., a
reminiscencje tej koncepcji widoczne są jeszcze w treści att. 5 k.c. 215 Jednakże
zewngtrzna teoria nadużycia
prawa prowadzi do sprzeczności. Tego
samego działania nie można bowiem kawaliftkować jako
wykonywanie prawa, a więc jako działanie zgodne z normami
prawnymi, i zarazem uznawać, że jest ono

ő 13. Realizacja prawa podmiotowego 87

czynem niedozwolonym, tzn. działaniem niezgodnym z normami
prawnymi. Wspo- mnianą sprzeczność dałoby się uchylić tylko
wtedy, gdyby przyjgło się, że w obu sytuacjach chodzi o
kwalifikację dokonywaną na podstawie dwóch różnych syste- mów
normatywnych: prawnych oraz moralnych. Jednakże i taką koncepcję należy odrzucić,
albowiem podważa ona aksjologiczną spójność
systemu prawnego.
2. Teoria wewnętrzna

Krytyka koncepcji zewnętrznej doprowadziła do pojawienia się tzw. wewnę- trznej
teoru nadużycia prawa podmiotowego. Głosi ona, że zakazy postępowania w sposób
sprzeczny z normami moralnymi lub z podobnego rodzaju regułami postępowania
wskazanymi w klauzulach generalnych także wyznaczają treść prawa podrniotowego.
W świetle tej koncepcji ten, kto działa wbrew tym regułom, ściśle biorąc
nie "nadużywa" prawa podmiotowego, ponieważ w ogóle go nie
wykonuje; jego działanie po prostu nie mieści się w granicach prawa podmiotowego.
Panujący w Polsce pogląd naukowy trafnie wyjaśnia sens ań. 5 k.c. zgodnie z
wewnętrzną teorią nadużycia
prawa. Wyraźnie przemawia zresztą za tym frag- ment tego
przepisu, stwierdzający, że działanie (zaniechanie) sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego lub ze spoteczno-gospodarczym
przeznaczeniem prawa "nie jest uważane za wykonywanie prawa". W związku z tym
zawartą we wspo- mnianym zdaniu wzmiankę o
"uprawnionym" należy traktować jako przesłankę ograniczającą
zakres zastosowania art. 5 k.c. tylko do przypadków, w których uprzednio ustali się, że
postępowanie określonej osoby mieści się w granicach wyznaczonych odpowiednimi
przepisami właściwymi dla treści danego prawa podmiotowego. Interpretacja taka w
pełni odpowiada dyrektywom SN, które po- lecają "sięgać do art. 5 k.c." tylko w
ostateczności.
Organ orzekający bierze wskazane w art. 5 k.c. okoliczności pod uwagę z urzędu. W
sytuacjach typowych ocena postępowania z punktu widzenia art. 5 k.c. następuje w
procesach, w których powód
powołuje się na swe prawo podmiotowe zwracając się o jego ochronę do organów
orzekających. Jednakże również osoba zagrożona
"nadużyciem" prawa podrniotowego może wystąpić z powództwem o
zaniechanie określonych działań ze strony podmiotu, który
powołuje się na przy- sługujące mu prawo podmiotowe, lub o
ustalenie, że w świetle art. 5 k.c. działanie takie nie jest
objęte treścią prawa podmiotowego.
Stwierdzenie, że działanie jakiejś osoby ze względu na art. 5 k.c. nie jest już
wykonywaniem przez nią prawa podmiotowego, otwiera z kolei drogę do powstania
ewentualnych dalszych praw lub roszczeń po stronie osoby dotkruętej "naduży- ciem"
prawa
podmiotowego. Należy jednak podkreślić, że wówczas muszą się

dopełnić ogólne przesłanki wymagane przez ustawę dla powstania
owego prawa lub roszczenia. W szczególności dla powstania
roszczenia odszkodowawczego konieczne jest spełnienie się
wszelkich przesłanek wymaganych przez odpowiednie przepisy (art. 4ł5 i n. k.c.), a
zwłaszcza wymaga ustalenia, czy działanie
rzekomego uprawnionego jest czynem przez niego zawinionym.

3. Stosowanie instytucji nadużycia prawa podmiotowego

Klauzula generalna art. 5 k.c. została ustanowiona dla
zapewnienia aksjolo- gicznej i funkcjonalnej zgodności systemu prawnego ze
stosunkami prawnymi. Zgodność tę w zasadzie
gwarantują przepisy wyznaczające treść odpowiednich typów lub
postaci praw podmiotowych. Jeżeli instytucje te nie są
dostatecznie przystosowane do panujących stosunków społecznych oraz związanego z
nimi systemu wańości, wtedy przypadki, w
których pojawi się wspomniana niezgodność funkcjonalna i
aksjologiczna, są stosunkowo częste. Jednakże nawet najdoskonal- sze instytucje
prawne zawsze mają na względzie sytuacje typowe. Nigdy więc rue można wyłączyć
możliwości pojawienia się
przypadków wyjątkowych, w stosunku do których typowe
rozstrzygnięcie budziłoby zasadnicze zastrzeżenia moralne lub natury celowościowej.
Sfera zastosowania art. 5 k.c. jest ogromna. Dotyczy on bowiem z zasady wszelkich
praw podmiotowych, przysługujących zarówno osobom ftzycznym, jak i prawnym, a
także roszczeń nie będących emanacją praw podmiotowych (np. roszczeń
posesoryjnych, art. 344 i n. k.c.). Ponadto przepis ten odwołuje się do nie dających się
ściśle określić kryteriów generalnych. Łączą się z tym jednak
pewne zagrożenia zasady praworządności i pewności prawa,
stanowiącej także cenną wartość społeczną. Nasuwa się w związku z
tym postulat powściągliwego stosowania art. 5 k.c. Przede
wszystkim więc niedopuszczalne jest korzystanie z niego dla oceny stanów (np.
zdolności) lub działań (np. sposobu dokonywania
czynności prawnych i ich form), które w ogóle nie stanowią treści określonego prawa
podmiotowego.
Godne poparcia jest zalecenie, aby organ orzekający powołując się na zasadę
współżycia społecznego bliżej wyjaśnił, jaka zasada
została w rozpatrywanej spra- wie naruszona.

Aktualna judykatura sądowa na ogół powściągliwie korzysta z
art. 5 k.c. Nie wywołuje więc ona obawy podważania zasady
praworządności.

III. Ochrona

l. Ochrona sądowa

Zgodnie z ogólną regułą uprawnionemu przysługuje powództwo,
tzn. kompe- tencja do zwrócenia się do sądu lub innego organu państwowego, aby ten
rozpatrzył sprawę i orzekł o konsekwencjach prawnych wynikających z naruszenia lub
za- grożenia prawa
podmiotowego.
Wyjątkowo, w zakresie tzw. zobowiązań naturalnych, uprawnionemu nie przy- sługuje
powddztwo. Prawo podmiotowe doznaje tu bardzo słabej i pośredniej tylko ochrony,
polegającej na tym, że jeżeli dłużnik spełni należne świadczenie, to nie może następnie
żądać
jego zwrotu. Spełnił on bowiem świadczenie, które w świetle

Nb. 220-223

ő 13. Realizacja prawa podmiotowego gg

prawa powinno być wykonane, mimo że wierzyciel nie mógł domagać się jego
przymusowego wykonania.

Np. roszczenia z gry albo zakładu (art. 413 k.c.).

2. Pornoc whasna

Zachowanie spokoju publicznego wymaga, aby jedynie organy państwowe były
upoważnione do stosowania przymusu. fzycznego
wobec obywateli. Są jednak sytuacje, gdy nawet najsprawniej działający aparat
państwowy nie może zapewnić efektywnej pomocy dla ochrony praw podmiotowych.
Licząc się z tym system prawny dozwolił w ściśle określonych przypadkach na
stosowanie pomocy własnej przez samego uprawnionego lub inne osoby, uchylając w
tym zakresie monopol państwa na stosowanie przymusu fizycznego. Pornoc własna
może przybrać postać samoobrony, polegającej na odparciu niebezpieczeństwa
grożącego pewnym prawom podmiotowym lub stanom fakty- cznym prawnie
chronionym, albo nawet
samopomocy, w rezultacie której upraw- niony sam przymusowo wykonuje swoje prawo
podmiotowe lub chroniony prawnie stan faktyczny. Bliższa analiza przypadków
dozwolonej samoobrony albo samo- pomocy należy już do wykładu z zakresu prawa
rzeczowego i prawa zobowiązań (por. art. 142, 343, 423, 424, 432 ő I, 461, 496, 497,
671 ő 2 k.c.).

IV Kolizja praw podmiotowych

Niekiedy powstaje sytuacja, że wykonanie jednego prawa
podmiotowego wyłącza faktyczną możliwość wykonania innego
prawa podmiotowego. Np. X zobowiązał się do wynajęcia tego

samego lokalu na ten sam okres dwom osobom, przy czym każda z tych osób ma mieć
wyłączne uprawnienie do używania tego lokalu; albo X zaciągnąl zobowiązania
pieniężne wobec kilku wierzycieli, którzy nie mogą uzyskać w całości swych
wierzytelności, ponieważ
X nie ma dostatecznych aktywów majątkowych. W przypadkach
takich mówi się o kolizji praw podmiotowych. Można ją
rozstrzygnąć albo ustalając system preferencji wśród praw podmio- towych, albo
stosując system redukcji praw ze sobą kolidujących. System prefe- rencji prowadzi do
zaspokojenia interesu podmiotu korzystającego z pierwszeństwa i w konsekwencji do
nieuwzględnienia interesu podmiotu, którego prawo pozostaje w dalszej kolejności.
Natomiast system redukcji pozwala uwzględnić w pewnej mierze interesy wszystkich
uprawnionych. Polskie prawo przewiduje oba systemy rozstrzygania kolizji praw
podmiotowych - wskazując zarazem sytuacje, w jakich każdy z nich znajduje
zastosowanie i określa reguły redukcji lub kryteria prefe-
rencyjne.
System preferencyjny został np. przewidziany w odniesieniu do ograniczonych praw
rze- czowych, gdzie przyjęto jako kryterium określające pierwszeństwo czas powstania
prawa (prior tempore potior iure, art. 249 ő 1 k.c.) lub chwilę jego ujawnienia w księdze
wieczystej (art. 11 i 12 ustawy z 6.06.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, Dz.U.
Nr 19, poz.147); w odniesieniu do roszczeń szerokie zastosowanie ma system
preferencyjny określony w art. 59 k.c., łączący element dobrej wiary podmiotów
zainteresowanych zelementem pierwszeństwa czasowego. Inne kryteria preferencyjne
przewiduje z kolei art. 1025 ő 1k.p.c.przy podziale sumy
uzyskanej z egzekucji, kładąc szczególny nacisk na funkcję
społeczną różnych rodzajów wierzytelności. System redukcji i to proporcjonalnej
przewiduje np. art. 1026 k.p.c. w razie, gdy suma uzyskana z egzekucji nie wystarcza
do zaspokojenia w całości wszystkich wierzytelności, którym przysługuje to samo
pierwszeństwo. Natomiast art. 920 ő 3 k.c. w odniesieniu do
nagrody przyrzeczonej w ogłoszeniu publicznym przewiduje
redukcję, ale "odpowiednio", a więc wedle ustaleń sądu.
228 Prawo polskie nie zawiera jakiejś nadrzędnej reguły, która by kazała w sytuacjach
prawnie nie uregulowanyeh stosować system preferencji albo system redukcji. Należy
wobec tego przyjąć, że problem kolizji praw podmiotowych powinien wówczas
rozstrzygnąć kompetentny organ - w szczególności sąd - kierując
się ogólnymi przesłankami aksjologicznymi, jakie leżą u podstaw polskiego systemu
prawnego.

Rozdział V Przedmioty stosunku cywilnoprawnego

ő 14. Uwagi wstgpne

Literatura: S. Grzybowski, System, ő 24, 45.

Zagadnienie, czy pojęcie przedmiotu stosunku cywilnoprawnego lub przedmiotu prawa
podmiotowego stanowi użyteczny
instrument badawczy, jest sporne w nauce prawa.
Należy podzielić pogląd, że dla opisu sytuacji określanej
mianem prawa pod- miotowego a tym samym i dla analizy stosunku cywilnoprawnego
pojęcie to nie jest niezbędne. Można bowiem
całkowicie ściśle wyrazić pozycję podmiotu upraw- nionego za
pomocą charakterystyki jego zachowań oraz obowiązków z prawem
podmiotowym sprzężonychi. Jednakże oczywiste jest, że opis tych zachowań do-
konuje się w bardzo wielu przypadkach m.in. przez wskazanie pewnych obiektów, do
których one się odnoszą. Może tu chodzić nie tylko o obiekty istniejące w przyrodzie
(np. rzeczy), ale i o pewne "byty" konwencjonalne, będące tworem kultury, a więc
mające pewien sens "umowny" (np. pieniądze, wynalazki,
orygi- nalne dzieła literackie lub artystyczne). Nie jest również wykluczone, że powinne
zachowania odnoszone są bezpośrednio do jakichś wattości, a więc powszechnie
uznanych i aprobowanych
stanów rzeczy (np. dobra osobiste). Otóż należy mieć na
względzie, że różnorodne cechy takich obiektów, do których te
zachowania podmiotów uprawnionych i obowiązanych się odnoszą,
determinują w znacznej mierze treść tych zachowań, a przez to i treść praw
podmiotowych oraz stosunków cywilnoprawnych. W związku z tym system prawny
wyróżnia określone klasy przedmiotów,
charakteryzując je ogólnie, aby elementu tego nie powtarzać w każdym przepisie, w
którym wskazane są powinne zacho- wania
adresatów, dotyczące tych przedmiotów.
Nie podzielając więc poglądu, który przedmiot stosunku
cywilnoprawnego uznaje za jego element raczej należałoby przyjąć, że ta kategoria
pojęciowa pełni funkcję pomocniczą. Ułatwia
bowiem regulację treści stosunku cywilnoprawnego, a w
konsekwencji i prawa podmiotowego.

# Por. A. Klein Elementy stosunku prawnego prawa rzeczowego, Ossolineum 1976, s.
6 i n.; A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiriski, Zarys teorii państwa i prawa,
Warszawa 1992, s.155 i n. Odmiennie: Z Dybowskt, Ochrona własności w polskim
prawie cywilnym, Warszawa 1%9, s. 88, 89; A. Wolter, Prawo cywilne, Warszawa 1986,
s. I 19 i n., 255.

Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego

W dyskusji nad pojęciem, funkcją i miejscem przedmiotu w
stosunku cywilnoprawnym i prawie podmiotowym nie ma w każdym razie wątpliwości co
do tego, że "przedmioty" nie mogą mieć ani praw ani obowiązków. Przedmiot zawsze
więc stanowczo jest

odróżniany od podmiotu. W żadnym więc razie człowiek nie tnoże w naszym systemie
prawnym występować w podwójnej roli: podmiotu i przedmiotu prawa.

ő 15. Rzeczy

I. Pojęcie

Jednym z najważniejszych przedmiotów są rzeczy. Na podstawie tego kryterium
wyróżniane są podmiotowe prawa rzeczowe; reguluje je odrębny dział prawa cywilnego
- ja#m jest prawo rzeczowe (w znaczeniu przedmiotowym), ujęte w II księdze k.c.
Jednakże
pojęcie rzeczy aktualne jest również w obrębie innych działów
prawa cywilnego. Z tych względów ustawodawca unormował tę proble- matykę w części
ogólnej prawa cywilnego (art. 45-55 k.c.).

Na pojęcie rzeczy składają się dwie cechy: 1) materialny ich charakter i 2)
wyodrębnienie z przyrody.

a) Rzeczami w znaczeniu polskiego prawa cywilnego (ań. 45 k.c.) są tylko fizykalnie
istniejące części przyrody, które występują w stanie pierwotnym lub przetworzonym -
bez względu na to, czy rnają jakąś wartość majątkową.
Należy jednak zauważyć że szereg obcych systemów prawnych
posługuje się szerszym pojęciem rzeczy, obejmującym także dobra niematerialne
(niefizykalne).
Jednakże zacieśnienie tego pojęcia do przedmiotów materialnych pozwala łatwiej
wyróżnić rzeczy spośród innych dóbr i to
wedle cechy przydatnej dla kon- struowania swoistych instytucji prawnych. W
szczególności tylko przedmioty rna- terialne mogą być bowiem posiadane w sposób
powszechnie widoczny. Z kolei
wyodrębnienie z przyrody jest niezbędną przesłanką tego, aby
rzeczy mogły funkcjonować w obrocie cywilnoprawnym - w
szczególności w zakresie praw rzeczowych. Mimo więc, iż cecha ta nie została
wyraźnie wypowiedziana w ustawie, powszechnie uznaje się ją za konstytutywną dla
pojęcia rzeczy.

Np. powietrze lub woda w stanie wolnym nie są rzeczami. Jeżeli jednak zostaną one
zamknięte w butlach (np. tlenowych lub
zawierających wody mineralne), wówczas przybiorą one postać
dóbr wyodrębnionych, a tym samym i rzeczy.

c) Ponadto należy brać pod uwagę, czy normy prawne lub moralne nie wyłączają
określonych dóbr ze sfery stosunków
cywilnoprawnych. Uwzględnienie tej okoliczności prowadzi do wruosku, że np. zwłoki
ludzkie oraz oddzielone od żyjącego
człowieka części jego ciała lub krew podlegają swoistej regulacji w

Nb. 232-236

ő 15. Rzeczy g3

stosunkach prawnych, co ogranicza przydatność kwalifikowania tych obiektów jako
rzeczy.

II. Rzeczy ruchome i nieruchome

l. Podstawa podziału

Największą doniosłość dla regulacji stosunków cywilnoprawnych
ma podział 237 rzeczy na ruchome i nieruchome. Jest to podział wyczerpujący i
rozłączny zarazem. Nie ma więc rzeczy, które nie byłyby albo ruchomościami albo
nieruchomościami. Przy takim
podziale dychotomicznym (dwudzielnym) wystarczy określić cechy tylko jednej klasy
przedmiotów wchodzących w obręb zakresu
dzielonego. Inne przedmioty z tego zakresu, nie mające tej cechy, z konieczności
logicznej wchodzą wówczas do drugiej klasy.
Taką właśnie metodą podziału posłużył się ustawodawca,
definiując tylko pojęcie nieruchomości. Wszystkie zatem rzeczy, które nie mają cech
nierucho- rności, należy zaliczyć do klasy
rzeczy ruchomych.
Nie wolno więc ulegać sugestu płynącej z powszechnego znaczenia tych słów i na tej
pod- stawie uznawać za rzeczy ruchome
przedmioty, które się ruszają lub są przenoszalne, a za nie-
ruchomości te, które poruszyć się nie dają. Byłoby to zresztą
zawodne kryterium w obecnym stanie techniki, kiedy to przy odpowiednich nakładach
właściwie niemal wszystko da się poruszyć. Art. 46 wyróżnia następujące trzy rodzaje
nieruchomości
wypełniające w sumie 238 cały zakres tego pojęcia.
1) grunty - w tym grunty rolne; 2) budynki; 3) części budynków. Podział ten można
graficznie przedstawić w następujący sposób:
Rzeczy

R,#chomości Nieruchomości
Grunty Budynki Części budynków

Rolne Nierolne

2. Grunty

Są to części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności 239 (art.
46 ő 1 k.c.). Grunt - pojęty jako rodzaj
nieruchomości - nie jest więc jakąś stałą jednostką p estrzenną
wytyczoną np. konfiguracją terenu lub miarą powie- izchni (np.100 m ), lecz pojęciem
konwencjonalnym. Ilość gruntów na tym samyrn #rytorium państwa ulega ciągłym
zmianom. W szczególności dzieje się tak wsku-

Nb. 237-239

g4 Rozdział V. Przedmioty stosunku cywilnoprawnego
ő 15. Rzeczy 95
tek podziału nieruchomości i nabywaniu ich przez różne podmioty albo łączeniu w ręku
jednego właściciela kilku - przed nabyciem - odrębnych nieruchomośei.
Do gruntu (nieruchomości gruntowej) należy także przestrzeń
znajdująca się nad i pod jego powierzchnią, ale tylko w
granicach określonych przez społecznogospodarcze jego
przeznaczenie (ań. 143 k.c.).

Dlatego np. właściciel gruntu rolnego nie może się sprzeciwić przelotom samolotów
ani drążeniu chodników gómiczych pod jego nieruchomością.

240 Swoistym rodzajem gruntów są grunty rolne, wyróżnione na
podstawie kryterium funkcjonalnego. Według wprowadzonego w 1990 r. do k.c. art. 46t
pojęcie to odnosi się do nieruchomości "które są lub mogą być wykorzystywane do
prowadzenia
działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji
roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej". 241
W odniesieniu do wszystkich gruntów prawo polskie przyjęło model wyrażony w paremii
rzymskiej:
superfcies solo cedit ("wszystko co wznosi się nad gruntem, przypada gruntowi"). Nie
ma on jednak waloru bezwzględnego
ponieważ ustawa przewiduje od niego wyjątki. Dotyczą one przede wszystkim:
budynków i części składowych budynków.

3. Budynki

242 Budynki, które nie są trwale z gruntem związane (np. kioski) już z mocy ogólnej
definicji gruntu nie stanowią jego części
składowej, a#w konsekwencji mają statut ruchomości.
Z kolei budynki trwale z gruntem związane wedle reguły ogólnej stanowią część
składową gruntu, dzieląc jego los prawny.

W przypadkach takich nietrafne jest więc stwierdzenie, że A "zbywa swój dom" albo że
A
"jest właścicielem domu". Przedmiotem własności i sprzedaży
jest tu bowiem grunt, do którego należy budynek.

243 Jednakże budynki trwale z gruntem związane wyjątkowo są
odrębnymi nieruchomościami (tzw. nieruchomościami
budynkowymi) - wtedy, gdy na mocy przepisów szczególnych
stanowią odrębny od #'untu przedmiot własności (art. 46 ő 1
k.c.).

Np. na mocy art. 235 k.c. budynki wzniesione na gruncie Skarbu Państwa lub na
#'uncie należącym do gmin bądź ich związków
przez wieczystego użytkowruka stanowią jego własność;
przybierają zatem charakter odrębnej nieruchomości; por. też art. 272 i 279 ő 1 k.c.
4. Części budynków

244 Również wyjątkowo części budynków trwale z gruntem związanych mają charakter
samodzielnych nieruchomości wtedy, gdy na mocy przepisów szczególnych stanowią
odrębny od gruntu lub budynku przedmiot własności.
Np. w myśl art. 136 ő 1 k.c.: "Lokal mieszkalny lub użytkowy, w tym także garaż
stanowiący część składową budynku, może stanowić
odrębną nieruchomość".

5. Księgi wieczyste

Dla ujawnienia praw rzeczowych - a w szczególności praw
własności - dla 245 nieruchomości wszystkich rodzajów prowadzi się księgi wieczyste.
Wskazują one, jakie powierzchnie ziemi, budynki lub ich części są odrębnymi
nieruchomościami. Księgi
wieczyste uregulowane są w odrębnej ustawie z 6.07.1982 r. o księgach wieczystych i
hipotece (Dz.U. Nr 19 poz. 147, zm. Dz.U. z 1991 r., Nr 22, poz. 92 i Nr 115, poz. 496).
Problernatyka ta stanowi przedmiot wykładu z rawa rzeczowego. P

III. Czgści składowe rzeczy i przynaletności

1. Części sk#adowe

Pojęcie "część sk-Hadowa rzeczy" służy do bliższego wyjaśnienia
znaczenia pojęcia "rzeczy". Część składowa rzeczy nie może być
bowiem odrębnym przed- miotem praw rzeczowych (art. 47 ő I k.c.), a zatem prawa te
istnieją jedynie w odniesieniu do rzeczy
samoistnych - pojętych wraz z ich częściami składowymi. W obrocie występują jednak
przedmioty materialne o złożonej strukturze,
tzn. obejmujące elementy niejednorodne i w różny sposób ze sobą sprzężone. W
sytuacjach takich mogą pojawić się wątpliwości,
czy chodzi o jedną rzecz złożoną, czy o rzeczy samoistne,
aczkolwiek w jakiś sposób ze sobą związane. Pojęcie części
składowej rzeczy ułatwia rozstrzygnięcie tych problemów.
Zgodnie z att. 47 ő 2 k.c. "częścią składową rzeczy jest
wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany
całości albo bez usz- kodzenia lub istotnej
zmiany przedmiotu odłączonego". Przepis ten wskazuje zatem na silną więź fizykalno-
przestrzenną i funkcjonalną między

przedmiotami ma- terialnymi. Ponadto art. 47 ő 3 k.c. wymaga, aby owo połączenie
miało charakter trwały, a nie było dokonane tylko dla przemijającego użytku. Na tym tle
istnieje kontrowersja, czy decydujące znaczenie ma w tym względzie wola osoby doko-
nującej połączenia przedmiotów#, czy elementy obiektywne, dostrzegalne dla zew-
nętrznego obserwatora2. Należy raczej opowiedzieć się za ostatnim poglądem,
ponieważ główna funkcja analizowanego pojęcia przejawia się w sferze praw
bezwzględnych, a zatem skutecznych erga omnes, dla których jedynie elementy
zewnętrznie dostrzegalne powinny być miarodajne.
O częściach składowych można orzekać zarówno w odniesieniu do
nierucho- mości jak i ruchomości. W szczególności do części
składowych gruntu należą budynki i inne urządzenia trwale z
gruntem związane jak również drzewa i inne rośliny od chwili
zasadzenia lub zasiania (art. 48 k.c.).

i Tak on. SN z 24.11.1963 r., OSN 1964, poz. 209.
z Tak Z Dybnwski, Części składowe rzeczy, Np 1969, nr 1, s. 79. Częścią składową
rzeczy ruchomej jest np. silnik w samochodzie, drzwi w szafie itp. Wspomniane ogólne
pojęcie części składowych rzeczy zostało ograniczone w następujący sposób:
249 1 ) budynki lub ich części nie są częściami składowymi
gruntu, lecz samoistnymi nietuchomościarni w przypadkach, gdy z mocy przepisów
szczególnych stały się przedmiotem odrębnej
własności (por. wyżej II 3 i 4);
250 2) drzewa i inne rośliny są odrębnymi rzeczami ruchomymi, w razie gdy przepisy
szczególne przewidują, że stanowią one
samoistny przedmiot własności (por. np. art. 279 k.c.);
251 3) urządzenia służące do odprowadzania lub doprowadzania
wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne (np. rurocią i
naftowe nie należą do częśct składowych gruntu lub budynku, przez który biegną, jeż.eli
wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu (art. 49 k.c.). Na podstawie art. 47 ő 2 i
191 k.c. stają się one częścią składową
przedsiębiorstwa, z którym zostały połączone. O takiej
kwalifikacji wspomnianych urządzeń decyduje sam fakt ich
przyłączenia do przedsiębiorstwa - bez względu na to kto je
wybudował (por. uchw. Trybunału Konstytucyjnego z 4.12.1991 r., OG 1992, poz. 8). Ta
decyzja ustawodawcy ma na względzie więź funkcjonalną urządzeń z
przedsiębiorstwem. Ten kto prowadzi przedsiębiorstwo jest bowiem zainteresowany w
należytym stanie wszystkich jego elementów i powinien ponosić koszty ich utrzymania
w należytym stanie.
252 Poza przedmiotami materialnymi, w myśl art. 50 k.c. "za części składowe
nieruchomości uważa się także prawa związane z
jej własnością". Za pomocą tego odesłania ustawodawca rozciąga zastosowanie
dyspozycji art. 47 ő 1 k.c., według którego część składowa rzeczy nie może być
odrębnym przedmiotem własności lub innych praw rzeczowych, również na prawa
związane z własnością
nieruchomości.

Z tego względu niedopuszczalne jest np., aby służebnośE
gruntowa, która jest w myśl art. 285 k.c. prawem związanym z własnością
nieruchomości, została zbyta oddzielnie od prawa
własności nieruchomości, z którą jest związana.
253 Reguła wyłączająca istnienie praw rzeczowych na częściach
rzeczy nie zawiera zakazu dokonywania podziału rzeczy, a w szczególności także
odłączenia części składowej i
przekształcenia jej w rzecz samoistną, która może już być
przedmiotem odrębnych praw rzeczowych.
Np. przez wymontowanie na stałe silnika z samochodu lub wyjęcie framug okiennych
czy cegieł z rozbieranego budynku.
254 Zakazy takie mogą jednak być zawarte w innych normach
prawnych (np. dotyczących podziału gruntów rolnych) lub wynikać z konstrukcji praw
związanych z nieruchomością (np.
służebności). Wspomniana reguła art. 47 ő 1 k.c. nie zakazuje także podejmowania
jakichkolwiek zobowiązań dotyczących części
rzeczy, jak również ich posiadania, a nawet oznaczenia
szczególne o s osobu wg P y
konywania praw rzeczowych na ola'eślonych częściach rzeczy. Nb. 249-254

ő 15. Rzecz
Np 97
. można wydzierżawić część nieruchomości Iub wynająć część
budynku i części te posiadać; można nawet zawrzeE umowę sprzedaży np. cegieł w
stojącym jeszcze budynku z tym zastrze- żeniem, że własność ich przejdzie na nab wc
do iero o rozebraniu bud nku, d ż wtedy cegły uzyskują kwalifikację prawną rzeczy
samoistne p h p wego,jaki uż# h można ograniczyć wykonywanie
prawa rzeczo mjest j C c omości
kowanie, do oznaczonej części nieruchomości, an. 253 ő 2 k.c. 2. Przynaletności

Od części składowej rzeezy należy odróżnić jej przynaleiność
(art. 51 k.c.) . 255
albo nieruchomą w u ho , ktg# ą sŹ e ek ązku z inną rzeczą
ruchomą występują w nim łączni astępu#ące cechy: talu zachodzi
wtedy, j e n ezeli
1) właśc;cielem rzecz j
51 ő 2 k.c.); y główne i przynależności musi b ć ta sama osoba art. 2) przynależność
musi być potrzebna do korzystania z rzecz z jej przeznaczeniem (art. 51 ő 1 k.c.); y
głównej zgodnie
związku d ależność musi pozostawać z rzeczą główn
adającym wspomnianemu celowi ą w faktycznym i stałym
powi
e przemijające pozbawierue (## 51 ő 1 k.c.), z tym jednak
główną ńiep oduje utraty charakteru #e# faktycznego związku z
rzeczą przynależności (art. 51 ő 3 k.c.).
Z uwa i na ws omniane związki prawne i gospodarcze

przynależności z rzeczą 256 główną art. 52 k.c. stanowi, że,
czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi skutek
także względem przynależności'
przepisu w nika wyr '. Z dalszej treści tego
uj yy, tzn. że znajduje asto wani t a prawna ma charakter względnie obowiąz ko wtedy,
gdy konkretna czynność
prawna nie zawiera w te
i są amo t#mlennych postanowień. Ze względu bowiem
na to, że przyń I y g# ej. Z te oy i eczami, niekoniecznie muszą one dzielić los prawny rz
g ę unktu widzenia istnieje istotna różnica
między przynależności a częścią składow r
ą zeczy.
Np. koło zapasowe lub zestaw kluczy w t owej sytuac i s
przynależnościami samochodu, podobnie jak inwentarz żywy i
m#.twy j yp
est pnynależności n p
ją ja#>ejś osobie lub za aściciel rzeczy głównej (samochg d tu
eks loatowane o ako gospo- darstwo rolne. Otóż eżeli wł ow
dotyczącą te rzec u' gospodarstwa rolnego) zbędzie W ą # d prz nale # # (nP' wynajmie
ją )u
a strony nic nie postano
b wydzierżawij,
głównej. Dopuszczalne jest jednak dod#nie z####ż o wówczas
podzielą one los prawny rzeczy ą ą umowie, że np. koło
zapasowe, klucze
lub inwentarz pozostan własności zbywcy lub nie będą wydane
najemcy albo dzierżawcy. Reguła ogólna art. 52 k.c. nie
znajduje ocz wiście zastosowania również w sytuacjach inaczej uregulowanych
przepisami szcze óln mi.
Z konstrukcją przyn ą
niejsze # ł z#eystem prawny ta#e #e konsekwencje pra- 257 wne, z któiych najogól
órej egzekucja skierowana do nie 7 ő 1 Pkt 2 kP.c., według
ruchomości obejmuje także jej p#ynale
por. art. gq #.. żności.
Ponadto ks.w., wedtug którego "Hipoteka obejmuje nieruchomość wraz z
P#'zynaletno##iemi i utrzymuje się na niej jako na całości aż do zu ełne o w aśni cia
wierzy- telności, )rtórą zabezpiecza". P g yg ę

IV Pożytki

l. Pojęcie i rodzaje

Do przedmiotów stosunków cywilnoprawnych zalicza się także

pożytki. Polski system praw ny wyróżnia trzy ich typy: 1) pożytki naturalne rzeczy; 2)
pożytki cywilne rzeczy; 3) pożytki prawa. Wspólnym elementem łączącym te pojęcia jest
to, że obejmują one
jakieś dochody z rzeczy lub z prawa (art. 53, 54 k.c.). a) Pożytkami naturalnymi rzeczy
są takie jej płody i inne odłączone od niej części składowe, jakie według zasad
prawidłowej
gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy (art. 53 ő 1 k.c.). Np, przychówek
zwierząt domowych, zboże zebrane z pola, owoce zerwane z drzewa, drzewa
wyrąbywane z lasów w ramach planowej gospodarki leśnej, a także piasek, żwir lub
glina wy- dobywane z gruntu w sposób określony zasadami racjonalnej eksploatacji.
Natomiast drzewa uzyskane np. z wyrębu calego lasu lub wyciętego sadu byłyby
dochodami uzyskanymi z rzeczy ponad normalną miarę określoną zasadami
prawidłowej gospodarki, dlatego nie miałyby już charakteru prawnego pożytków.

260 b) Pożytki cywilne rzeczy są to dochody, jakie rzecz przynosi na podstawie
stosunku prawnego (art. 53 ő 2 k.c.). Dochody te mogą przybierać postać pieniężną lub
niepieniężną.

Np. gdy A wydzierżawi grunt B, to czynsz, jaki B powiruen płaci E A, jest pożytkiem
cywilnym wydzierżawionego #'untu. Czynsz ten może być płacony w postaci pieniężnej
lub świadczenia innego
rodzaju, a w szczególności także w postaci części pożytków
naturalnych uzyskiwanych z gruntu przez B.

#l c) Pożytkami prawa są dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym
społeczno-gospodarczyrn przeznaczeniem (art. 54 k.c.). Przepis prawny nie rozstrzyga,
o jakie to prawa chodzi, a stanowisko nauki nie jest w tej kwestu jednolite. Wydaje się,
że pojęcie to obejmuje wszellsie prawa podmiotowe, które nie
dotyczą rzeczy lub innych przedmiotów materialnych i w związku z tym nieadekwatne
jest do nich pojęcie "pożytków rzeczy" - bądź to naturalnych, bądź to cywilnych.
Prawem nie dotyczącym n.eczy jest np. wierzytelność pieniężna, w związku z czym
pożytkami jej będą odsetki, jakie dłużnik obowiązany jest
ptacić wiercycielowi. Natomiast wbrew panującemu poglądowi
należałoby przyjąE, że uprawniony do polowania lub łowienia
zwierzyny w stanie wolnym uzyskuje pożytki naturalne, a nie cywilne, ponieważ jego
prawo - podobrue jak np. prawo dzierżawy - dotyczy rzeczy (przedmiotów materialnych)
i pozwala mu
bezpośrednio pobierać pożytki naturalne w postaci zwierzyny łownej.

2. Konsekwencje prawne

262 O tym, jakie osoby są uprawnione do pobierania pożytków,
rozstrzygają szczególne instytucje prawne (por. np. art. 140, 224, 252, 693 ő I k.c.).
Funkcja zamieszczonych w części
ogólnej k.c. przepisów o pożytkach polega jednak nie

ő 16. Inne przedmioty

tylko na tym, że przez sformułowanie defnic i te o
jego sensu w każdej instytucji szcze ólne # g ##ęcia nie trzeba wyjaśniać g j, gdzie się
ono pojawia, ale ponadto art.
55 k.c. ustala dwie reguły ogólnym zakresie zastosowania, które precyzują samą treść
uprawnień do pobierania pożytków.
poży# ów#p zypada szą regułą (an. 55 ő 1 k.c.) uprawnionemu do pobierania ją
pożytki naturalne, które faktycznie zostały
odłączone od
rzeczy w czasie trwania tego uprawtlienia. Natomiast eżeli chodzi o cywilne(rzecz i raw
p pożytki
y P ), to u rawnienie to przysługuje w stosunku do jego
trwania, a więc niezależnie od tego, czy faktycznie zostały po brane,
NP. w razie zbycia rzeczy najętej, zbywcy należy się czynsz najmu rz ada c do
momentu zbycia, chociażby go jeszcze nie
pobrał.
pobie# Zgodn kdrup regułą ogólną (art, 55 ő 2 k.c.), jeżeli
uprawniony do padły innejPos#bie, to a# n#ł nakłady w celu
uzyskania pożytków, które przyy mu się od niej wynagrodzenie za te nakłady,
ednakże tylko do wysokości wartości pożytków.
Np. jeżeli użynkownik wieczysty posadzil ziemniaki, których zbiór przypadl po
wygaśnięciu użytkowania, może domagać się
zwrotu tych nakładów, ale nie wi e niż wymosi wartość w- kopanych ziemniaków po
odliczeniu kosztów zbioru. Y
Wspomniane rają łyodnies ajdud oczywiście zastosowania, jeżeli przepisy szczegól
dyspozycje. o#eślonych stosuttków
cywilnoprawnych
odmienn

Poza rzeczami, #ó#,ch wyróżruenie słu
owych, można wskazać na # głó do konsttuowania praw #- 265
miotowych rzecz
noprawnych lub praw #mio #e tyPy p
towych.1)# w #<edmiotów stosunków cywil-
matezialne nie będące #ec# p#e# w Jszych z nich należą: 1)
przedmioty aterialne; 3) przedsiębiorstwa,

I. Przedmioty materialne nie bgdące rzeczami
Wspomniane w tytule dobra materialne t m różnią się od rzecz, że nie w stępują w
postaci wyodrębnionej lub zindywidualizow
jący pogląd konstruuje w odniesieniu d anej. Z tego względu - 266 domi-
- prawa odmiotowe.

nu
o nich inne o rodzaju - niż rzeczowe

Por. zwła9#c g# (7) SN ź bsl I.1971 r. (OSN 1972, poz. 43) i orz. SN z 9.03.1973 r.
(NP 1974, z ę kiego i S. Rudnickiego. g j P
Wsrod Paliny,d3) zwierzęt w # wnaln ch można wyróżnić: 1)
ciecze i g#y; 2)
olnym.

1. Ciecze i gazy

267 Sens wyróżnienia cieczy (zwłaszcza wody) oraz gazów pojawia się tylko wtedy,
gdy:
1) nie występują one w postaci zamkniętej, ponieważ wówczas
traktuje się je jako rzeczy ruchome;
2) system prawny nie uznaje ich za kopaliny, ponieważ wówczas odnosi się do nich
szczególny reżim prawny właściwy właśnie dla kopalin.
Natomiast celowe okazuje się wyodrębnienie wspomnianych
przedmiotów materialnych, gdy ustanowiony został dla nich odrębny zespół norm
prawnych (np. w postaci prawa wodnego), który reguluje korzystanie lub obrót cieczarni
albo gazami położonymi w złożu naturalnym.

2. Kopaliny

268 Zalegające w ziemi złoża różnych minerałów wykorzystywanych
dla celów gospodarczych nie mają charakteru rzeczy. Nie są one bowiem przedmiotami
materialnymi na tyle wyodrębnionymi, by mogły być traktowane jako dobra samoistnet.
Natomiast
podlegają swoistemu reżimowi prawnemu, który reguluje sposób i prawo ich
eksploatacji. Ten wyspecjalizowany system norm prawnych określany jest mianem
prawa górniczego.

Dekret z 6.05.1953 r. (tekst jednolity: Dz.U. z 1978 r., Nr 4, poz. 12) w istotny sposób
następnie zmieniony zwłaszcza nowelą z 9.03.1991 r. (Dz.U. Nr 31, poz. 128).

3. Zwierzęta w stanie wolnym

269 Chodzi tu o zwierzynę swobodnie przemieszczającą się na
polach i w lasach oraz o ryby żyjące w stanie wolnym. Są to przedmioty niczyje.
Dopiero, gdy zostaną zawłaszczone stają się rzeczami i przedmiotem prawa własności.
Por. np. rój pszczół (art. 182 k.c.).

Prawa do tych żyjących przedmiotów jak i sposób polowania na rue lub ich łowienia
regulują szczególne przepisy ujęte w prawie łowieckim lub o rybołówstwie.

II. Przedmioty niematerialne

270 W tym typie przedmiotów ttvdno wskazać jakąś wspólną łączącą
je nić. Wyróżnia je tylko cecha negatywna, polegająca na tym, że nie mają one postaci
materii w sensie fizykalnym.

# Por. S. Wójcik, Problem uprawnień do złóż kopalin (W związku z reformą prawa
górniczego), PiP 1992, z. 1, s. 60.

ő 16. Inne przedmioty 101
Wśród nich na wyróżnienie zasługują: 1) energia; 2) dobra
intelektualne; 3) dobra osobiste; 4) pieniądze; 5) papiery
wartościowe.

1. Energia

Wzrastającą doniosłość uzyskują w życiu gospodarczym różne
postaci energii 271 - takie jak: energia elektryczna, jądrowa, cieplna. Nie są one
przedmiotami materialnymi i dlatego nie można uznać i#h za rzeczy, mimo iż są w jakiś
sposób mierzalne i z tego względu zdolne do tego, aby uczestniczyć w obrocie c wilno-
prawnym.
Np. przy dostarczaruu prądu liczniki zainstalowane u odbiorców mierzą ilość zużytej
energii; to samo dotyczy np. ciepłej wody do ogrzewania mieszkań - płaci się tu nie za
wod, lecz ilość ciepta, którego woda jest tylko nośnikiem.
Ań. 555 k.c. wyraźnie wskazuje, że energia może być przedmiotem obrotu
cywilnoprawnego. Natomiast gospodarka różnymi rodzajami energii uregulowana jest w
ustawach szczególnych.

2. Dobra o charakterze intelektualnym
Chodzi tu w szczególności o utwory literackie, artystyczne, naukowe, wyna- 272 lazki,
wzory użytkowe. Stanowią one wytwór umysłu ludzkiego i same przez się nie mają
postaci materialnej. Przedmioty materialne, a w szczególności rzecz (np. płótno
obrazu, marmur posągu papier utworu literackiego, kaseta z
nagranie y utworu muzycznego) pełnią tylko funkcję przekaźników oryginalnych treści
my- ślowych, stanowiących tu rzeczywisty
przedmiot ochrony prawnej. W jaki sposób ochrona ta jest
realizowana oraz jak się przysługującyrni do tych dóbr prawami rozporządza regulują to
ustawy odrębne, w szczególności dotyczące praw autorskich i wynalazczych.

3. Dobra osobiste

Wyróżniają się one nie tylko swoją niematerialną postacią, ale
ponadto niema- 273 jątkowym charakterem (por. bliżej ő 20).
Należy wszakże podkreślić, że niekiedy splatają się one z
dobrami iritelektu- alnymi w trudny do rozwikłania sposób.

4. Pieniądze

Pieniądz może występować w postaci określonych znaków
pieniężnych. Wtedy 274 przybiera on charakter swoistego rodzaju rzeczy ruchomych.
yraże dto g dnak jawi się on jako nosiciel i miernik wartości i ed ie dla w nia naczenia
powinno się używać określenia
"pieniądz".
W tej właściwej dla niego funkcji ma on doniosłość przede
wszystkim w orbicie stosunków zobowiązaniowych. W związku z tym w ramach wykładu
z tego działu prawa zostanie bliżej przedstawiona cywilnoprawna problematyka
pieniądza.

5. Papiery wartościowe

275 Są to dokumenty, których posiadanie stanowi niezbgdną
przesłankg wykonywania praw (głównie wierzytelności)
wyrażonych w treści dokurnentu. Tylko wigc posiadacz dokumentu może wykonywać
prawa z nimi związane#.

Np. weksel, czek. Od posiadania tych dokumentów uzależniona jest realizacja
wierzytelności pieniężnych wskazanych w ich
treści.
Ze wzglgdu na to, że dokument jest swoistego rodzaju rzeczą, niektóre przepisy
dotyczące przenoszenia własności rzeczy odnoszą sig także do obrotu papierami
wartościowymi. Jednakże to nie
kańka papieru (rzecz) decyduje o sensie papieru wartościowego, lecz określone treści
myślowe na tej kartce wyrażone. Również
problematyka papierów wartościowych uregulowana została w księdze poświgconej
prawu zobowiązań (art. 9211 i nast. k.c.). Szerzej dlatego bgdzie objaśniona w ramach
wykładu z tego działu prawa cywilnego.

III. Przedsigbiorstwo

l. Pojęcie

Ze słowem "przedsigbiorstwo" kojarzy sig często podmiot
stosunku prawnego. W tym podmiotowym znaczeniu wyraz ten pojawia sig np. w
zwrocie "przed- siębiorstwo państwowe", gdzie użyty został na określenie pewnego
rodzaju osób prawnych.
Słowo to ma jednak również znaczenie przedmiotowe. W tym
właśnie sensie zostało ono użyte w art. 55#, wprowadzonym do k.c. w 1990 r. Po myśli
tego przepisu przedsiębiorstwem jest pewien "zespół składników materialnych i niema-
terialnych

przeznaczonych do realizacji zadań gospodarczych". Owa
funkcjonalna wigź gospodarcza stanowi zatem spoiwo wiążące
wspomniane elementy w pewien wyodrębniony kompleks.
W skład przedsigbiorstwa w szczególności (art. 55i k.c.)
wchoclzi: 1) firma (nazwa), znaki towarowe i inne oznaczenia indywidualizujące przed-
siębiorstwo;

Jednakże między znakiem towarowym a nazwą przedsiębiorstwa
(firmą) występują istotne różnice. Znak towarowy służy bowiem do
odróżnienia określonych rodzajów towarów pochodzą- cych z danego przedsiębiorstwa,
a nazwa (firma) indywidualizuje
przedsiębiorstwo w obrocie prawnym (por. orz. SN z 14.06.1988, OSP 1990, poz. 328 z
glosą M. Kępińskiego). Znaki towarowe
stanowiąc składnik przedsiębiorstwa tylko więc w jakiś pośredni
sposób indywidualizują je w obrocie gospodarczym.

1 A. Szpunar, Podstawowe problemy papierów wartościowych, PiP 1991, z. 2.

ő 16. Inne przedmioty 103
2) księgi handlowe;
3) nieruchomości i ruchomości należące do przedsigbiorstwa - w t m rodukt i materiały;
y p y
4) patenty, wzory użytkowe i zdobnicze;
5) zobowiązania i obciążenia zwiazane z prowadzeniem
przedsigbiorstwa; 6) prawa wynikające z najmu i dzierżawy
lokali zajmowanych przez przedsigbiorstwo.
Znamienne jest to że w tym wykazie typowych składników
przedsigbiorstwa znalazły sig także zobowiązania i obciążenia związane z jego
prowadzeniem. Stanowi to źródło wielu
niejasności, które mogą być rozważone do iero w ramach wykładu prawa zobowiązań.
Ten bowiem dział prawa cywilnegopeguluje przejmowanie długów.
Określając typowe aktywa przedsigbiorstwa ustawodawca posłuż ł si dwojaką metodą:
niekiedy wymienia pewne rodzaje przedmiotów (np. nieruchomości, nz- chomości,
patenty, znaki towarowe księgi handlowe firmg, znaki towarowe), a niekiedy mówi o
prawach (por. pkt 6). W istocie jednak w obu przypadkach chodzi o prawa
podmiotowe, które w pierwszym typie wypowiedzi - dla krótkości- oznaczone są
poprzez wskazanie tylko przedmiotu.
Ściśle rzecz ujmując w skład przedsiębiorstwa nie wchodzą więc
np. "nieruchomości i ru- chomości", ale prawa własności na tych przedmiotach.
Wykaz ten nie uwzględnia wielu innych tak charakterystycznych dla działania
przedsiębiorstw aktywów jakimi są: pieniądze,
papiery wartościowe i wierzytel- ności - zwłaszcza z tytułu
rachunków bankowych.
Co ważniejsze jednak, zakresem pojęcia "przedsigbiorstwo"

objęte zostały nie tylko prawa podmiotowe, ale również pewne
korzystne sytuacje faktyczne, chro- nione pośrednio, tymczasowo lub niestanowczo -
jednym słowem - w sposób słabsz niż wymaga
tego koncepcja praw podmiotowych. W szczególności może tu chodzić o posiadanie
rzeczy, o informacje dotyczące rynku, o umie tności produkcyjne, handlowe lub
organizacyjne, o stałą klientelę, dobrą opinig u#odbior- ców i dostawców, znajomość
korzystnych źródeł
dostawy lub transportu itp.# 2. Konsekwencje i charakter prawny
a) Sens zdefiniowania przez ustawg pojgcia "przedsigbiorstwa" wyjaśnia ko- 286 lejny
art. 55 k.c. Otóż w myśl tego przepisu
przedsigbiorstwo może być przed- miotem czynności prawnej; w
szczególności może ono być zbyte, wydzierżawione albo obciążone
prawem użytkowania (art. 751 ő 1 k.c.). Jeżeli dokonano cz nności prawnej mającej za
przedmiot przedsigbiorstwo, to obejmuje ona "wszy yko, co wchodzi w skład
przedsigbiorstwa chyba że co innego wynika z treści cz nności prawnej albo z
przepisów szczególnych". Norma określająca zakres przedś ębior# Por. bliżej M.
Poźnink-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa w świetle zmian w kodeksie cYwilnym,
PiP 1991. z. 6, s. 34.
stwa ma zatem charakter względnie obowiązujący. Przedmiotem
czynności prawnej zawsze jednak rnuszą być istotne elementy
przedsiębiorstwa, które decydują o tym, iż chodzi o wyodrębniony kompleks składników
przystosowanych do reali- zacji celów
gospodarczych. Inaczej nie mogło by chodzić o czynność mającą za przedmiot
przedsiębiorstwo.
b) W nauce prawa cywilnego istnieje kontrowersja, ćzy
przedsiębiorstwo sta- nowi odrębny przedmiot prawa podmiotowego (stosunku
cywilnoprawnego)1, czy też przedmiotami tymi są
wyłącznie poszczególne składruki przedsiębiorstwa. Na- tomiast
rzekome objęcie jedną czynnością całego przedsiębiorstwa jako
jednego przedmiotu tej czynności stanowi jedynie uproszczenie myślowe i polega na
ob- jęciu jedną nazwą różnych czynności
prawnych. W konsekwencji ocena ich po- winna nastąpić odrębnie co do każdej z tych
czynności2:
Sądzę, że na tle nowej regulacji prawnej bardziej uzasadniona jest koncepcja
pierwsza, traktująca przedsiębiorstwo jako
przedmiot prawa (stosunku prawnego), niż koncepcja druga ujmująca je jako zbiór
odrębnych praw (tzw. universitas rerum). Przemawia ża tym nie tylko brzmienie
przepisów ustawy (ań. 552 i 75i k.c.), ale przede wszystkim wyrażona w nich zaśada, że
przeniesienie i wydzier- żawienie przedsiębiorstwa oraz ustanowienie na ńim
użytkowania następuje jedną czynnością prawną (uno actu).
Ponadto biorąc pod uwagę, że w skład przedsiębiorstwa wchodzą
m.in. pewne sytuacje, które nie stanowią przedmiotu żadnych
odrębnych praw podmiotowych lub ujmowane są jako przedmioty praw niezbywalnych,
trudno byłoby wyjaśnić możliwość włączenia ich do
obrotu z punktu widzenia pierwszej koncepcji (kom- pleksu
odrębnych praw).

Za bronioną tu koncepcją przemawiają również względy
funkcjonalne. Kon- strukcja ta ułatwia bowiem Włączenie
przedsiębiorstw w krąg obrotu gospodar- czego i dokonywanie
prywatyzacji mienia przedsiębiorstw państwowych. Por. ustawę o prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych z 13.07.1990 r., Dz.U. Nr 51, poz. 298 z późniejszymi
zmianam#. Ostatnio referował te sprawy J.Baehr, Spółka z udziałem kapitałowym
pracowników,
Warszawa-Poznań 1993, s. 85 i n.

3. Gospodarstwo rol#e

289 Zbliżoną do przedsiębiorstwa zorganizowaną całością
funkcjonalną są także gospodarstwa rolne. Normy prawne traktują je jednak odrębnie, z
uwagi na szczególne warunki produkcji rolnej i funkcję społeczną gospodarstw
rolnych.Nowelą z
r.1990 wprowadzony został do k.c. przepis art. 552, który
zdeftniował pojęcie "gospodarstwa rolnego". Według niego "Za gospodarstwo rolne
uważa się

# Tak M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, op. cit., s. 36 i n.; M.
Litwiriska, Pojęcie przedsiębiorstwa w
prawie handlowym i cywilnym. Przedsiębiorstwo jako pnedmiot obrotu (II), Przegląd
Prawa Handlowego 1993, z. 2, s. 7 i n. 2 S. GrzyMowski, System, t. I, s. 461; J.
Preussner-Zamorska, Konstrukcja prawa do przed- sięiorstwa i #ej konsekwencje w
świetle nowej regulacji prawnej - glos w dyskusji, Rejent 1992, nr 2/10, s. 30 i n.

Nb. 287-289

ő 17. Majątek i mienie 105
grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich
częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą
stanowić zorganizowaną całość gospo- darczą wraz z prawami i
obowiązkami związanymi z prowadzeniem os darstwa rolnego". Zakres tego pojęcia
obejmuje więc nie tylko nieruchomoś g g#towe o
szczególnym przeznacżeniu (rolnym lub rolno-leśnym) wraz z
przynależnościami, ale ponadto jeszcze różnego rodzaju prawa (także wierzytelności)
oraz zobowi- zania funkcjonalnie związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Np.
może tu chodzić o prawa i obowiązki wynikające z kontraktacji, z ubezpieczerua bud n-
ków, inwentarza albo upraw, z pożyczek zaciągniętych na
modernizację gospodarstwa itp. y W przeciwieństwie do
"przedsiębiorstwa" przepisy ogólne prawa cywilnego 290 nie
zawierają postanowień wyjaśniających sens defniowania pojęcia
"gospodar- # twa rolnego". Użyteczność tego zabiegu
legislacyjnego jest jednak niewątpliwa, zych księgach P d 1 b g za szereg instytucji
prawnych uregulowanych w p nim używa tego pojęcia. Jego niejako wyjęta

da
przed nawias definicja dopełnia więc regulacje prawne
zamieszczone w t ch in- stytucjach. y

Por. np. uregulowaną w art. 526 k.c. odpowiedzialność nabywcy gospodarstwa
rolnego, za- w#te w art. 1058 ip #y pi y do#czące dziedziczenia gospodarstw roln ch lub
pozako- deksową instytućję y
Po ro ych za rentę.

ő 17. Majątek i mienie

Literatura: S. Grzybowski, System, ő 52.

I. Majątek

1. Pojęcie

a) Wyraz "majątek" ożywany jest w dwóch znaczeniach: wężśzym i szerszym. W
wgższym znaczeniu mówi się o "majątku" mając na
względzie ogół akty- wów majątkowych przysługujących określonemu
podmiotowi. Na akt wa te skła- dają się jego majątkowe prawa
podmiotowe, ewentualnie także pew y chronione prawnie a korzystne sytuacje
faktyczne (np. posiadanie),
Natomiast w szerszym znaczeniu używa się tego terminu dla
określenia nie ylko ogółu aktywów, ale i pasywów danego
podmiotu. Pasywami tymi są różno- rodne ciążące na danym
podmiocie obowiązki.
W doktry ee y maj tku Jed y uwa się postulat, aby posługiwać się wyłącznie nakże nie
ma żadnych ogólnych przepisów pra-
wnych, które by kwestię tę generalnie rozstrzygały, Należy więc w drodze wykładni
ustalić, w jakim znaczeniu wyraz ten został w danej instytucji użyty.
b) We wskazanych przez przepisy prawne przypadkach niektóre składniki ogól"ego
majątku danej osoby zostają wydzielone, tworząc jej majątek odrębny. Owe wydzielone
masy majątkowe
podlegają wówczas szczególnemu reżimowi prawnethu, we
wskazanym przez przepisy prawne zakresie.

por. np. ódrębny majątek małżonków (art. 31-51 k.r.o.), majątek spółki cywilnej (art.
863-875 k.c.). spadek aż do chwili jego przyjęcia przez spadkobierców (an. 1030 k.c.).
2. Przydatność

pojęcie majątku, a w tym także majątku odrębnego, okazuje się przydatne 2właszcza w
zakresie następujących instytucji

prawnych: 1) sukcesji uniwersalnej (pod tytułem ogólnym), 2) zarządu, 3)
odpowiedzialności, 4) surogacji. 29# a) Konstrukcja sukcesji uniwersalnej jest z
konieczności logicznej związana 2 majątkiern lub z wydzielonymi masami majątkowymi
(majątkami
odrębnymi). Jeżeli bowiem w następstwie jednego zdarzenia
prawnego ma nastąpić przejście wielu praw majątkowych
odnoszących się do różnych przedmiotów, to trzeba jakoś wskazać zakres tych praw
(lub sytuacji faktycznych). Rolę tę właśnie
pełni pojęcie majątku.
29g Sukcesję uniwersalną całego majątku przewidują przepisy
prawne wylącznie w razie zgaśnięcia podmiotu prawnego. W
odniesieniu do osób fizycznych (człowieka) następuje to w razie jego śmierci i przybiera
postać dziedziczerua. Za swego życia nie może więc człowiek rozporządzić całym
swoim majątkiem.
Podobną zasadę realizują szczególne przepisy dotyczące osób
prawnych kierując się racjonalną przesłanką, że traciłoby sens
istnienie osoby prawnej pozbawionej całkowicie majątku.
Natomiast sukcesja uniwersalna wydzielonych mas majątkowych (np. spadku,
art.1051 k.c.) nie jest wykluczona, jednakże nie zawsze dopuszczalna (np. majątek
wspólny małżonków).
299 b) Uregulowanie zarządu całym majątkiern osób prawnych
stanowi nieodłączny element ich struktury organizacyjnej (por. ő 21), wyznaczonej
przepisami prawnymi lub statutem. W
odniesieniu do osób fizycznych w typowych sytuacjach nie jest to potrzebne.

por. jednak np. zarząd majątkiem dziecka sprawowany przez jego rodziców lub
opiekuna (art. 101,155, 160, 175 k.r.o.).

Natomiast potrzeba taka pojawia się w odniesieniu do
wydzielonych mas majątkowych.

por. np. zarząd majątkiem wspólnym małżonków (art. 36-40
k.r.o.).
300 #) Odpowiedzialność za zobowiązanie z reguły obejmuje cały
majątek danej osoby, w rozumieniu węższym. Niekiedy jednak
ograniczony jest on tylko do pewnych wydzielonych mas
majątkowych.

por. np. art. 103#1034 k.c. dotyczący odpowiedzialności za długi spadkowe lub art. 41
k.r.o. regulujący odpowiedzialność małżonków z ich majątku wspólnego.

ő 17.,Majątek i mienie

d) W przypadkach, gdy ktoś ma jakiś majątek odrębny - poza
majątkiem 301 ogólnym - pojawia się pytanie, do jakiego majątku ma należeć
przedmiot, który uzyskał w zamian za inny przedmiot z majątku odrębnego.
Np. ktoś zamienił konia należącego do majątku odrębnego na
krowę, albo za pieniądze należące do majątku odrębnego nabyl
lokal mieszkalny.
Otóż wedle zasady surogacji prawo nabyte w zamian za jakieś inne prawo
pochodzące z majątku odrębnego wchpdzi w miejsce tego ostatniego. Jeżeli sprawy tej
nie regulują stosowne przepisy prawne, należy przyjąć, że znajduje zastosowanie
zasada
surogacji, a w konsekwencji owo prawo nowo nabyte podlega
reżimowi prawnemu ustanowionemu dla majątku odrębnego. Zakłada się bowiem, że
ustawodawca jest racjonalny, a zatem - przy braku odmiennych wskazań - dąży do
zapewnienia trwałości ustanowionym przez siebie odrębnym masom majątkowym
(majątkom odrębnym).

II. Mienie
W myśl art. 44 k.c. mieniem jest własność i inne prawa
majątkowe. W świetle 302 tego określenia można powiedzieć, że
wyraz "mienie" ma to samo znaczenie, co "prawa majątkowe".
W odróżnieniu od "majątku" wyraz "mienie":
1) zawsze odnosi się tylko do aktywów (praw podmiotowych), a nigdy do obowiązków;
2) może być używany bez relatywizacji do oznaczonej osoby.
Można więc mówić o różnych rodzajach mienia nie mając na
względzie jego przynależności do określonej osoby. Poprawny jest jednak również
zwrot wiążący rnienie z daną osobą lub jakimś jej
typem, w rodzaju: "mienie osoby X". Taką właśnie formułą
posłużył się ustawodawca w art. 44# ő 1 k.c., według którego
"Własność i inne prawa majątkowe, stanowiące rnienie państwowe, przysługują
Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom
prawnym".
Swoista dla ustroju socjalistycznego typologia mienia
wyróżnianego ze względu 303 na to czy ma ono charakter
produkcyjny czy konsumpcyjny, oraz czy przysługuje
socjalistycznym organizacjom, osobom fizycznym albo organizacjom nie mającym cech
socjalistycznych, utraciła już w
Rzeczypospolitej Polskiej wszelką doniosłość. Natomiast - jak wskazuje na to
zacytowany wyżej art. 44 ő 1 k.c. - pewne 304 znaczenie zachowała kategoria mienia
państwowego przysługującego określonemu typowi podmiotów, a mianowicie Skarbowi
Państwa oraz państwowyrn osobom prawnym.
W podobnym sensie - na podstawie ustaw pozakodeksowych - uzasadnione jest
wyróżnienie mienia komunalnego. Kwestie te będą bliżej omówione w roz- dziale
poświęconym osobom prawnym (ő 22).

ő 18. Uwagi ogólne

Literatura: S. Grzvbowski, System, ő 32, 33, 38, 40; A. Klein, Zdolność prawna,
zdolność do czynności prawnych i inne zdolności a klasyfikacja zdarzeń prawnych, SC
t. XIII-XIV, 1969.

I. Konstrukcja prawna

Konstrukcja stosunku cywilnoprawnego i prawa podmiotowego zakłada istnie- 305 nie
podmiotów, które są nosicielami praw i obowiązków. Zgodnie z powszechnie
akceptowanymi wartościami
współczesnej kultury polski system prawny uznaje każdego
człowieka za podmiot praw i obowiązków.
W innej roli człowiek nie może występować, co z góry eliminuje jakiekolwiek
rozstrzygnięcia prawne lub konstrukcje teoretyczne, które traktowałyby go jako
przedmiot stosunku prawnego lub prawa podmiotowego.
Z treści działu I tytułu II księgi I k.c. (art. 8 i nast.)
wynika, że pojęcie "osoba fizyczna" odnosi się do człowieka jako uczestnika stosunków
cywilnoprawnych. Określenia tego nie należy więc używać, gdy występuje on w innych
rolach społecznych.

NPů j#o wyl>orca ciał ustawodawczych lub przy wykonywaniu
innych praw i obowiązków obywatelskich.
Atrybutem każdej osoby fizycznej jest zatem zdolność prawna, wyrażająca 306 się w
tym, że może ona być nosicielem (podmiotem) praw lub obowiązków. Stwi ydzając, że
komuś przysługuje zdolność
prawna nie przesądza się o tym, czy rzecz wiście ma on jakieś
prawa lub obowiązki, ani o tym, czy przez własne działania może je nabyć lub utracić.
Od zdolności prawnej należy bowiem odróżnić zdolność do
czynności prawnej 307 (por. bliżej ő28). Nazwą tą określa się
kwalifkację osoby do dokonywania swois- tych działań
konwencjonalnych, jakimi są czynności prawne. Zdolność do czyn- ności prawnej
uzyskują osoby fizyczne (ludzie) dopiero po
osiągnięciu odpowied- niej dojrzałości umysłowej niezbędnej do
podejmowania decyzji co do kształto- wania wiążących ich
stosunków prawnych, a tracą z kolei w razie zaniku tej cechy (art. 11-22 k.c.). W
przeciwieństwie wigc do zdolności prawnej, zdolność do czynności prawnej nie jest
niodzownym atrybutem osoby fizycznej. Jeżeli nie ma
ona zdolności do czynności prawnych, czynności tych dokonuje w jej imieniu
przedstawiciel ustawowy (rodzic, opiekun).

Roczne dziecko ma zdolność prawną, a w konsekwencji może być
np. właścicielem odziedziczonej nieruchomości. Natomiast samo nie może w drodze
umowy nieruchomości tej nabyć, ponieważ nie ma zdolności do czynności prawnych.

30g Zagadnienie zdolności do czynności prawnej, jako ściśle
związane z czynnościami prawnymi, zostanie łącznie z nimi
przedstawione w rozdz. VIII. Natomiast w ramach niniejszego rozdziału omówimy
jedynie problematykę zdolności prawnej osób ftzycznych.

II. Indywidualizacja i ewidencja osób fizycznych

309 Uczestnictwo człowieka w stosunkach cywilnoprawnych wymaga nie tylko
przyznania mu zdolności prawnej, ale także jego
indywidualizacji, by można było ustalić podmiot z któryrn
związane są prawa i obowiązki. Z tego względu zagadnienie to - obok zdolności
prawnej - wchodzi w zakres problematyki
osobowości prawnej człowieka.

1. Nazwisko i imię

Funkcję indywidualizującą pełni pr Lede wszystkun nazwisko, a także imię czło- wieka.
Z uwagi na doniosłość wspomnianych
oznaczeń indywidualizujących dla po- rządku prawnego, systern prawny wyznacza
generalny obowiązek ustalenia dla każdego
człowieka jego nazwiska i imienia. Obowi#lzek ten nie został wprawdzie wypowie- #i#y
w jakirnś jednym, ogólnym przepisie
prawnym, jednak normę o takiej treści można zrekonstruować na
podstawie szeregu przepisów szczególnych.

Por. art. 25, 59, 88-90, 126 ő 2 k.r.o.; art. 40 pr.a.s.c.; pnepisy ustawy z 15.11.1956 r.
o zmianie imion i nazwisk (tekst jednolity Dz.U. z r. 1%3, Nr 59, poz. 328 zm. Dz.U. z r.
1990, Nr 34, poz. 198); ustawę z 10.04.1974 r. o ewidencji ludności i dowodach
osobistych (tekst jednolity Dz.U. z r.1984, Nr 32, poz.174, zm. Dz.U. z r.1989, Nr 35,
poz.192, Nr 34, poz 198). Identyfikacja osoby fizycznej poprzez ujawnienie jej nazwiska
lub imienia nie jest konieczna we wszystkich fazach istnienia każdego stosunku
prawnego. Do takiej identyfikacji nie dochodzi np. przy zawieraniu i wykonywaniu
masowych umów życia
codziennego. Niekiedy system prawny wymaga jedynie posiadania anonimowego
znaku legityrnacyjnego (np. numerka od garderoby) lub papierów wartościowych albo
zadowala się oznaczeniem
przesłaniającym (pseudonimem, art. 8 pr.aut.). Z kolei w
czynnościach prawnych dokonywanych pisemnie z reguły korueczne jest określerue
podmiotu co najrnniej przez wskazanie jego
nazwiska, i to już w momencie powstawania określonego stosunku prawnego.
Jednakże powszechne znaczenie wspornnianego sposobu
identyfikacji osób fizycznych wyraża się na obszarze prawa
cywilnego w tym, że żaden podmiot nie może doprowadzić do uznania lub przyrnusowej
realizacji przez państwo wiążą-

cego go z innym podmiotem stosunku prawnego bez podania swego imienia i nazwiska.
Wynika to przede wszystkim z odpowiednich przepisów k.p.c. (por. zwłaszcza art. 126 i
325 oraz art. 89, 90, 150).
Funkcja identyfikacyjna nazwiska oraz imienia nie ma znaczenia tylko tech- 312
niczno-porządkowego. Wiąże się z nią bowiem
także ochrona różnych osobistych wartośei człowieka oraz
określona rola w strukturze grupy rodzinnej. Por. przepisy dotyczące ksztahowania się
nazwisk w grupie rodzinnej. Dominuje tu tendencja do realizacji takiego stanu, aby
wszyscy członkowie grupy rodzinnej nosili to samo nazwisko , (por. zwłaszcza art. 25 ő
1 zd. 2 i 1 art. 88 ő 1 k.r.o.).

2. Miejsce zamieszkania

Obok nazwiska także miejsce zamieszkania człowieka służy jego indywidu- 313
alizaeji, sytuując go w przestrzeni. Stanowi przez to jedną z cech charakteryzują- cych
osobę flzyczną (art. 25-28 k.c.).
W rozumieniu wspomnianych przepisów, miejsce zamieszkania określa jedynie 314
miejscowość, a nie adres a więc ulicę, dom
lub lokal, w którym osoba fizyczna zamieszkuje. Takie określenie miejsca zamieszkania
ukształtowało się we wcześ- niejszych
okresach rozwoju prawa, charakteryzujących się dużym
partykularyzmem prawnym i służyło w głównej mierze do wskazania prawa miejscowo
właściwego. Dzisiaj funkcja ta ma jeszcze
praktyczną przydatność w zakresie stosunków mię- dzynarodowych
(por. art. 17 ust. 3, art. 18, 26, 27, 31 ő 2 pr.pryw.m.).
Ponadto określenie miejscowości jako miejsca zamieszkania jest użyteczne dla
ustalenia właściwości miejscowej sądu (np. an. 27, 508, 569 k.p.c.) oraz innych
organów powołanych do dokonywania doniosłych dla stosunków cywilnoprawnych
czyn- ności (por. np. art. 2 k.r.o.).
Poza tym jednak polski system prawny posługuje się terminem "miejsce
zamieszkania" także w węższym znaczeniu, a mianowicie dla okreslenia bliższego
adresu zamieszkania (por. np. art. 454 k.c., art. 126 ő 2 k.p.c.). Dopiero wykładnia
przepisu prawnego może dać odpowiedź na pytanie, o jaki sens wspomnianego ternunu
chodzi. Również zbliżonym tylko pojęciem jest "stałe
zamieszkanie" w określonym lokalu (por. art. 691 k.c., por. też orz. SN z 13.02.1976 r.,
OSN 1977, poz. 5).

Reguły określające miejsce zamieszkania człowieka różnią się w
zależności od tego, jakich osób fizycznych dotyczą.
a) Miejse zamieszkania osoby pełnoletniej i nie pozbawionej zdolności do 315
czynności prawnej (por. art. 25 w zw. z att. 26, 27 i 10-13 k.c.) należy określić według
tego, gdzie "przebywa z zamiarem stałego pobytu" (art. 25 k.c.). Na tej podstawie
panujący pogląd wyróżnia dwa elementy łącznie konstytuujące
pojęcie miejsca zamieszkania:
1) obiektywny, jakim jest faktyczne przebywanie w określonym miejscu, 2)
subiektywny, polegający na zamiarze stałego tam pobytu. Takie dualistyczne

wyjaśnienie sensu wspomnianego przepisu nie da sięjednak pogodzić z trafnym i
aprobowanym lakże przez doktrynę stanowiskiem judykatury, że sama deklaracja
człowieka co do jego zamiarów nie ma doniosłości prawnej,

112 Rozdział VI. Osoby fizyczne

jeżeli nie znajduje wyrazu w jego faktycznych zachowaniach
wskazujących na to, gdzie ustanowił on ośrodek swojej
działalności życiowej.

Por. orz. Sądu Wojewódzkiego w Zielonej Górze z 21.02.1975 r., OSP 1976, poz. 9 z
glosą J. Jodłowskiego.

Określenie miejsca zamieszkania jest bowiem kwestią dotyczącą także interesów
innych osób i dlatego rozstrzygnięcie jej
powinno zależeć od pewnych dostępnych dla obserwatora
zewnętrznego okoliczności. Zwrot "zamiar stałego pobytu"
należy więc również rozumieć w sensie zobiektywizowanym, to
znaczy jako taki sposób przebywania w danym miejscu, jaki dla typowego obserwatora
stanowi podstawę do ustalenia, że miejsce to jest ośrodkiem działalności życiowej danej
osoby fizycznej. Uwagi te prowadzą do wniosku, że decyzja osoby flzycznej
dotycząca obrania przez nią miejsca zamieszkania nie jest
czynnością prawną, ponieważ uzyskuje ona doniosłość prawną, gdy
doprowadzi do uksztahowania określonego wyżej układu stosunków faktycznych, który
nie musi wyrażać żadnej woli wywołania
skutków prawnych.
316 Ze względów porządkowych art. 28 k.c. stanowi, że można mieć tyllco jedno
miejsce zamieszkania. Jeżeli więc osoba fizyczna ma kilka miejsc pobytu (np.
mieszkanie w mieście, domek
wypoczynkowy w miejscowości podmiejskiej, mieszkania w dwóch miastach, w których
wykonuje zawód), wtedy o określeniu rniejsca zamieszkania decyduje okoliczność,
gdzie w przeważającej
mierze koncentruje się jej działalność życiowa. Gdy osoba
fizyczna nie ma miejsca zamieszkania lub gdy nie da się go ustalić, system prawny
przewiduje szczególne instytucje, dzięki którym w przypadkach takich nie zostaje
zamknięta droga do
wykonywania i dochodzenia praw i obowiązków cywilnych.

Por. np. instytucję złożenia do depozytu sądowego (art. 467 pkt 1 k.c.), co do
wlaściwości miejscowej sądu por. art. 28, 45 k.p.c., co do doręczenia pism
procesowych, por. art. 143-147 k.p.c., co do wszczęcia egzekucji, por. art. 802 k.p.c.

Z ogólnej reguły ań. 25 k.c. wynika, że także małżonkowie mogą
mieć odrębne rniejsca zamieszkania.
317 b) Miejsce zamieszkania osób, których interesy w stosunkach cywilnoprawnych
reprezentują rodzice lub opiekunowie (art. 26, 27 k.c.), określa się wedle miejsca

zamieszkania wspomnianych przedstawicieli ustawowych (jest to tzw. pochodne lub
ustawowe miejsce zamieszkania).
Dla ustalenia rniejsca zamieszkania podopiecznego lub dziecka będącego pod władzą
rodzicielską nie jest więc istotne, gdzie
osoby te faktycznie przebywają. Kryterium to powołane zostało tylko pomocniczo w art.
26 ő 2 k.c. dla rozstrzygnięcia
kwestii, jak określić miejsce zamieszkania dziecka, gdy władza rodzicielska przysługuje
na równi obojgu rodzicom rnającym
osobne miejsca zamieszkania. W sytuacji tego rodzaju "miejsce zamieszkania dziecka
jest u tego z rodziców, u którego dziecko stale przebywa", a "Jeżeli dziecko nie
przebywa stale u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd
opiekuńczy". ő 18. Uwagi ogólne

3. Stan cywilny

Osobę fizyczną indywidualizują również - stanowiąc przez to
jedną z jej dalszych cech charakterystycznych - stosunki
rodzinne. Szczególną pod tym względem doniosłość ma pochodzenie człowieka od
określonych rodziców oraz pozostawanie w związku małżeńskim. Pozycję osoby
fizycznej określoną tymi właśnie
kryteriami nazywa się niekied# stanem cywilnym. Jednakże termin ten nie jest
jednoznacznie używany w polskim systemie prawnym. W niektórych przepisach pojawia
się on dla oznaczenia jedynie faktu, że człowiek pozostaje w związku małżeńskim (por.
np.
art. 62 pr.a.s.c.; art. 1 pkt 2, 38 pkt 3 ustawy z 10.04.1974 r. o ewidencji ludności i
dowodach osobistych, Dz.U. Nr 14, poz. 85). Na ogół jednak ustawa odnosi go do
szeregu także innych cech osobistych czło- wieka, które rejestruje się w księgach stanu
cywilnego (por. art. 1 pr.a.s.c.). Księgi stanu cywilnego są prowadzone przez urzędy
stanu cywilnego. Reje- struje się w nich fakty urodzenia, małżeństwa i zgony, z
podaniem miejsca i daty ich zajścia. Ponadto wpisuje się płeć, pochodzenie od
rodziców, imię i nazwisko dziecka oraz jego przysposobienie, jeżeli miało ono miejsce.
Rejestracji podlegają także wszelkie zmiany
dotyczące wspomnianych okoliczności.
Ewidencja tych faktów ma dużą doniosłość społeczną i dlatego
pr.a.s.c. nakłada na określone osoby bliskie oraz na wskazane w tych przepisach
organy państwowe obowiązek zgłaszania
informacji dotyczących wspomnianych okoliczności do urzę- dów
stanu cywilnego. Prowadzone przez te urzędy akta stanu cywilnego stanowią wyłączny
dowód zdarzeń w nich stwierdzonych. Niezgodność treści aktów stanu cywilnego z
prawdą może być udowodniona w
zasadzie tylko w trybie szczegól- nego postępowania cywilnego (art. 4 pr.a.s.c.). Dla
wykazania faktów podlegają- cych
rejestracji osoby zainteresowane mogą żądać wydania im odpisu
zupełnego albo skróconego aktów stanu cywilnego (art. 79
pr.a.s.c.).

Obok tych dokumentów ważną rolę odgrywa także dowód osobisty,
który jest dokumentem stwierdzającym tożsamość osoby fizycznej
(por. ustawę z 10.04.1974 o ewidencji ludności i dowodach
osobistych, Dz.U. z 1984 r., Nr 32, poz. 174). Podkreślić jednak należy, że nawet przy
dokonywaniu niektórych czynności for-
malnych dopuszczalne są także inne sposoby ustalania tożsamości człowieka. Por. np.
art. 85 ő 2 pr.not., według którego
notariusz powinien stwierdzić tożsamość osoby: "na podstawie
prawem przewidzianych dokumentów, a w braku takich dokumentów - w sposób
wyłączający wszelką wątpliwość co do okres7enia tożsamości
osoby biorącej udział w czynności notarialnej".
Ewidencja ludności obejmuje rejestrację danych nie tylko o urodzeniach, mał- 322
żeństwach, zgonach, imionach i nazwiskach obywateli, ale także o miejscach ich pobytu
- zarówno stałego jak i czasowego. Zameldowanie na pobyt stały nie jest jednak
równoznaczne z ustaleniem miejsca zamieszkania osoby fizycznej w rozu- mieniu k.c. i
dlatego nie wiąże sądu (orz. SN z 10.02.1955, OSN 1958, poz. 7).

ő 19. Zdolność prawna osób fizycznych

Literatura: S. Grzybowski, System, ő 37; M. Safjan, Prawo wobec ingerencji w naturę
ludzkiej prokreacji, Warszawa 1990.

I. Początek

1. Uwagi ogólne

Pierwotna regulacja kodeksu cywilnego dotycząca początku
zdolności prawnej (a zatem i początku osoby fizycznej) została w istotnej mierze
zmodyfikowana ustawą z 7.01.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i
warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz. 78, por. art. 6).
Poniższy wykład ma na względzie aktualny tekst prawny i pomija kwestie, jakie
pojawiały się na tle dawnego stanu prawnego.
Obecna regulacja prawna opiera się na filozoficzno-etycznym założeniu, wspartym
wiedzą medyczną, że istota ludzka powstaje z chwilą poczęcia, to znaczy w momencie
zapłodnienia komórki
jajowej. Istotę ludzką odróżnia przy tym od innych istot żywych jej swoisty (ludzki)
genotyp. Człowiekiem jest więc każda istota, której rodzicami są ludzie: kobieta i
mężczyzna, co zresztą
znajduje także wyraz w art. 62-86 k.r.o. W konsekwencji dla uznania człowie- czeństwa
bez znaczenia pozostaje okoliczność, czy istota mająca genotyp ludzki jest normalna
czy ciężko
upośledzona, zdolna do dalszego życia czy skazana na śmierć po urodzeniu.
Od chwili poczęcia rozpoczyna się rozwój człowieka, w toku

którego istotnym - nie tylko z punktu widzenia biologicznego, ale przede wszystkim
społecznego - zdarzeniem jest fakt jego
urodzenia się. Oddziela on okres życia prenatalnego człowieka (płodu ludzkiego,
dziecka nieurodzonego nazywanego też
"nascaturu- sem", co dosłownie znaczy "mający się urodzić") od fazy, gdy jako dziecko
już urodzone może być uczestnikiem
interakcji społecznych.
Wychodząc ze wspomnianych założeń filozoftczno-etycznych,
biologicznych i socjologicznych ustawodawca polski przyjął
następujące dwie zasady przy regu- lacji początku zdolności
prawnej osoby fizycznej (art. 8 ő 2 k.c.): 1) że przysługuje ona człowiekowi od chwili
poczęcia;
2) że przysługuje ona w różnej postaci - zależnie od tego, czy urodził się żywy.
Należy zatem najpierw rozważyć status prawny dziecka
nieurodzonego (nasci- turusa), a następnie przedstawić
problematykę urodzenia dziecka wraz z wynika- jącymi stąd
konsekwencjami dla jego zdolności prawnej.

2. Nasciturus

Jak wspomniano dziecko nienarodzone (nasciturus) ma zdolność prawną już od chwili
poczęcia (art. 8 ő 2 k.c.). Jednakże
zdolność ta przysługuje mu - w porównaniu ze zdolnością jal#ą
nabywa po urodzeniu - w ograniczonej postaci. Dla bliższego przedstawienia tej kwestu
należy wyróżnić sferę stosunków niemajątkowej oraz majątkowej natury.
a) W zakresie stosunków niemająt#owych art. g ő 2 k.c. nie
wskazuje na jakieś modyfikacje zdolności prawnej nasciturusa. Przysługuje mu więc
ona już w okresie prenatalnym bezwarunkowo (aktualnie) w związku z czym może on
bezpośrednio nabywać w tym czasie niemajątkowe prawa podmiotowe. Mimo iż
wspomniany
przepis o tym nie stanowi, to jednak jest sprawą oczywist, że zakres praw, jakie
przypaść mogą nasciturusowi jest ograniczony. Dziecko nie urodzone nie może bowiem
mieć takich praw, które ze względu na swoje przeznaczenie służyć mogą jedynie
człowiekowi już narodzonemu. Np. prawo osobiste (art. 23 k.c.) do imienia i nazwiska,
wolności, nietykalności mieszkarua. ale już np. w zakresie ustalenia pochodzenia
dziecka kwestia jest bardziej skomplikowana. W każdym razie art. 75 k.r.o. wyrainie
dopuścił uznanie dziecka jeszcze nie urodzonego. Trudno byłoby również dopuścić
możliwość przejmowania przez nasciturusa obowiązków
typu osobistego w okresie prenatalnym, co zresztą nie mieści się w ogólnej koncepcji
całej regulacji jego sytuacji prawnej,
jednoznacznie nastawionej na ochronę jego interesów.
Niewątpliwie największą doniosłość ma prawo osobiste
nasciturusa do ochro- 3 ny życia i zdrowia (art. 23 k.c.). Daje temu szczególny wyraz
ustawodawca w art. 1 cyt. ustawy z

7.01.1993, według którego: "1. Każda istota ludzka ma od chwili poczęcia przyrodzone
prawo do życia", a "2. Życie i zdrowie
dziecka od chwili jego poczęcia pozostają pod ochroną prawa". Myśl tę rozwija nowy
art. 23b ő 1 k.k. stanowiąc, iż "Dziecko
poczęte nie może być przedmiotem działań innych niż te, które
służą ochronie życia i zdrowia jego lub jego matki (...)".
Ochrona tych dóbr może być realizowana na obszarze prawa
cywilnego także w postaci roszczeń profilaktycznych, które
pozwalają zapobiec działaniom zagra- żającym tym dobrom (art. 24 k.c.). Na tym
głównie polega zresztą sens ich ochrony środkami cywilnoprawnymi.
W szczególności więc roszczenia takie mogą prowadzić do wydania zakazu
dokonywania zabiegów medycznych niebezpiecznych dla
zdrowia i życia nasciturusa lub do niedopuszczalnych
eksperymentów genetycznych.
Jednakże ochrona ta nie jest bezwzględna. Ograniczają ją
przepisy karne wpro- wadzone art. 7 cyt. ustawy. W określonych tam przypadkach
dopuszczają badania prenatalne oraz uchylają karalność przerywania ciąży.
Ograniczenia te są miaro- dajne
także dla prawa cywilnego, pozbawiają bowiem wspomniane działania cechy
bezprawności. W każdym jednak razie wymagają zgody matki - bez względu na jej wiek
lub dojrzałość umysłową.
b) W sferze stosunków majątkowych nowy przepis art. 8 ő 2 k.c. przyznaje
nasciturusowi zdolność prawną obejmującą nie tylko
prawa podmiotowe, ale i obowiązki. Nasciturus nabywa ją jednak "pod warunkiem, że
dziecko urodzi się żywe". Można więc
powiedzieć, że nasciturus ma we wspomnianym zakresie spraw
warunkową zdolność prawną. Pamiętać jednak należy, że wyraz
"waru- nek" został tu użyty w swoistym znaczeniu - jako tzw. warunek prawny (conditio
iuris) - oznaczający określoną przez ustawę okoliczność przyszłą i niepewną, od
spełnienia której
zależy występowanie skutku prawnego.
Chodzi tu niewątpliwie o typ warunku zawiesTającego,
polegającego na tym, że jeżeli owo zdarzenie pr Lyszłe i
niepewne, jakim jest urodzenie żywego dziecka, się spełni, to skutek prawny, a
mianowicie uzyskanie zdolności prawnej,
następuje już od momentu poczęcia dziecka. Natomiast jeżeli
przyjdzie ono na świat mańwe - uznać należy, że nigdy zdolności
prawnej w sferze stosunków majątkowych nie miało.
Przed nową regulacją reprezentowany był pogląd, że
nasciturusowi przysługuje zdolność prawna pod warunkiem
rozwiązującym. Znaczy to, iż ma ją zawsze od chwili poczęcia, a gdy urodzi się martwy,
to traktuje się go jakby nigdy jej nie miał#. Biorąc pod uwagę, że zdolność prawna jest
przesłanką
nabycia praw i obo- wiązków, należy dojść do wniosku, że w razie nieziszczenia się
wspomnianego warunku, a więc gdy dziecko urodzi się martwe, żadnych praw ani

obowiązków nie może nabyć. Natomiast gdy urodzi się żywe, nabywa prawa i obowiązki
w następstwie
zdarzeń, jakie miały miejsce w okresie prenatalnym.
Szczególnymi tego przykładami, wyraźnie w k.c. uregulowanymi są: I) nabycie spadku
po osobie, która zmarła w momencie, kiedy spadkobierca jeszcze się nie urodził (art.
927 w związku z art. 924 i 925 k.c.);
2) naprawienie szkody dziecku doznanej przez nie przed
urodzeniem (art. 446I k.c.). Jednakże zasada wyrażona w art. 8 ő 2 k.c. ma wymiar
ogólny i odnosi się do wszelkich innych
sytuacji, z jakimi ogólne reguły prawa cywilnego łączą nabycie
praw lub obowiązków przez osobę fizyczną. Dopuszczalne jest więc np. nabycie
darowizny dokonanej na rzecz dziecka jeszcze nie urodzonego lub uzyskanie sumy
ubezpieczeniowej z racji śmierci ojca, która nastąpiła przed narodzeniem się dziecka
już
poczętego.

333 c) Jeżeli jest to potrzebne dla ochrony przyszłych (a tym bardziej aktualnych już w
okresie prenatalnym) praw dziecka poczętego, ustanawia się kuratora (tzw. curator
ventris).
Kuratela ta ustaje z chwilą urodzenia się dziecka (art. 182
k.r.o.), ponieważ wtedy - z mocy ustawy - rodzice uzyskują władzę rodzicielską, która
zobowiązuje ich do dbania o interesy dziecka.
Jednakże w świetle nowej regulacji prawnej aktualności
nabierają przytaczane jeszcze pod rządem dawnej regulacji
prawnej argumenty J. Sauka na rzecz przyznania władzy
rodzicielskiej nad dzieckiem poczętym, ale jeszcze nie
urodzonym2. d) W świetle bardzo życzliwego dla nasciturusa polskiego systemu
prawnego w praktyce traci na bezpośredniej doruosłości paremia rzymska, w mys7
której dziecko

# Por. zwłaszcza B. Walaszek, Nasciturus w prawie cywilnym, PiP 1956, nr 7, s. 126;
A. Stelmachowski, Wstęp do teoru prawa
cywilnego, Warszawa 1984, s. 245. Z J. Sauk, Granice obowiązków i praw wobec dzieci
i społeczeństwa, Toruń 1%7, s. 20.
nienarodzone traktować należy jako już urodzone, ilekrnć chodzi o jego korzyść
(nasciturus pro iam nato habetur quotiens de
commodis eius agitur). Ewentualnie może ona służyć jako dynektywa interpn#tacyjna
ptzy wy#a#i przepisów prawnych. 3. Urodzenie sig dziecka

a) Gdy dziecko urodzi się żywe, uzyskuje petną zdolność prawną (art, 8 ő 1 334 k.c.).
Zdarzenie to jednak nie tylko poszerza już istniejącą zdolność prawną nasciturusa, ale
zarazem w
zakresie stosunków majątkowych przekształca ją z mocą wsteczną w zdolność
bezwarunkową. Prawa i obowiązki uzyskane w okresie
prenatalnym definitywnie już należą do dziecka i mogą być
przez jego przedstawicieli ustawowych (rodziców, opiekunów) realizowane.

Prawo nie określa bliżej, co należy rozumieć przez urodzenie żywego człowieka.
Pomocn w tym względzie moie być wiedza
medyczna. Na ogół przyjmuje się, że oddzielenie dziecka od
matki i podjęcie przez nie samodzielnych funkcji życiowych (w szczególności
oddychania), wska- zuje moment urodzenia się
człowieka. Natomiast w świetle prawa polskiego nie ma doniosłości okolicznoś E, czy
dziecko jest normalne lub czy z jakichkolwiek względów nie est zdolne do dalszego
życia. J
Gdy dziecko przyjdzie na świat nieżywe nie tylko nie uzyskuje pełnej zdolności 335
prawnej, a1e wobec niespełnienia się
warunku zawieszającego uznaje #ię, że nigdy nie miało zdolności prawnej w okresie
prenatalnym. Nie mogło więc nabyć żadnych
praw w następstwie zdarzeń, które w tym czasie się ziściły.
Np. jeżeli w tym czasie zmarł jego ojciec, to nigdy po nim nie dziedziczyło, nie
uzyskało darowizny dokonanej wówczas dla
niego, nie ma uprawnień odszkodowawczych z racji doznane o w tym okresie
uszkodzenia ciała (płodu). Wszystkie te uprawnienia nie przechodzą w konsekweng i na
inne osoby w drodze
dziedziczenia i nie mogą być realizowane przez rodziców dziecka. które urodziło się
nieżywe.
Natomiast bezwarunkowo uzyskane uprawnienia w okresie
prenatalnym gasną w chwili śmierci ptodu ludzkiego.
b) Niekiedy ustalenie, czy dziecko przyszło na świat żywe, a potem umarło, 336 czy
też od razu urodziło się nieżywe, może mieć doniosłość na obszarze prawa cywilnego.
W szczególności
okoliczność ta może wpłynąć na różny tok dziedzi- czenia (por.
art. 93I-933 k.c.), dotykając tym samym interesów innych osób. Zarazem nie zawsze da
się, zwłaszcza po upływie dłuższego czasu, fakt ten ustalić. Z tych względów art. 9 k.c.
ustanawia
domniemanie prawne zwykłe (dopuszczające przeciwdowód), że
dziecko urodziło się żywe.
Obalenie tego domniemania nastąpi np. gdy na podstawie sekcji zwłok ustali się, że
dziecko nigdy nie oddychało.

II. Zakres

Zgodnie z demokratycznymi zasadami ustroju Rzeczypospolitej Polskiej nie 337 tylko
każdemu człowiekowi przysługuje zdolność prawna, lecz ponadto także
przysługuje mu ona w takim samym zakresie. Wszyscy więc ludzie w równej mierze
mogą być podmiotami cywilnych praw i obowiązków
dostępnych wedle obowiązującego systemu prawnego dla osób
fizycznych.
Przypadki ograniczania zdolności prawnej określonych kategoru osób fizycznych są w
prawie polskim nader tzadkie. Przewiduje je np. kodeks kamy, który wśród kar do-
datkowych wymienia między innymi pozbawienie raw rodzicielskich i o iekuńcz ch. P P

y W niektórych sytuacjach pojawiają się wątpliwości, czy system prawny wy- łącza tylko
zdolność do nabycia określonego typu praw lub obowiązków przez pewne osoby, czy
też nie dopuszcza, by osoby te występowaly w charakterze podmiotów wspomnianych
praw lub obowiązków, co dopiero uznać należy za ograniczenie zdolności
prawnej.

Np. zgodnie z art. 11 ő 1 k.r.o. nie może zawrzeć małżeństwa
osoba ubezwłasnowolniona całkowicie. Przepis ten nie ogranicza jednak zdolności
prawnej obywateli w zakresie praw lub obowiązków wynikających z małżeństwa. W
konsekwenc.ji ubezwłasnowolnienie
małżonka w czasie trwania małżeństwa nie powoduje utraty przez
niego praw i obowiązków małżeńskich. Ponadto ujawnienie
okoliczności, iż małżeństwo zawarła osoba będąc
ubezwłasnowolniona, wy- wrze tylko wtedy wpływ na jej prawa i obowiązki małżeńskie,
gdy kompetentna osoba powoła się na tę
okoliczność przed sądem, który na tej podstawie wyda orzeczenie o nieważności mał-
żeństwa (art. 11 ő 2, art. 17-22 k.r.o.).

III. Ustanie

I. Śmierć

338 Zdolność prawna człowieka ustaje zawsze z chwilą jego
śmierci, która wyznacza tym samym kres osoby fizycznej. W
następstwie tego gasną lub przechodzą na inne osoby
pr2ysługujące człowiekowi w chwili jego śmierci prawa lub
obowiązki. Zmarły nie może również nabywać w swoim imieniu
żadnych nowych praw lub obowiązków. Z tych w-zględów np. uchw. Pełnego Składu
Izby Cywilnej SN z 30.09.1975 r. (OSN 1976, poz. 150) stwierdziła, że "kurator
ustanowiony w sprawie o ustalenie ojcostwa w związku ze śmiercią domniemanego
ojca (art. 84 ő 2 k.r.o.) nie jest jego kuratorem, nie strzeże jego praw, lecz jest powołany
w miejsce zmarłego i ma samodzielną rolę w
procesie". Jednakże dokonane za życia czynności prawne na ogół są nadal skuteczne,
a niekiedy nawet dopiero z chwilą śmierci człowieka uzyskują skuteczność prawną (np.
testament).
339 Śmierć człowieka powoduje także zasadniczą zmianę w sytuacji prawnej jego ciała.
Za życia człowieka stanowi ono substrat jego osobowości, a integralność fizyczna
chroniona jest prawem osobistym przysługującym tej samej osobie fizycznej (ań. 23
k.c.). Naruszenie integralności fizycznej człowieka, poza
sytuacjami wyraźnie w prawie określonymi, wymaga zawsze jego zgody. Natomiast
zwloki ludzkie stają się rzeczą, chociaż

podlegają swoistemu reżimowi prawnemu. Zanim zostaną pogrzebane lub spalone,
mogą być poddane sekcji lub - co ma wzrastające znaczenie praktyczne - można od
nich oddzielić dla dokonania przeszczepu nawet
czalb d d y Pyrg#y (np. serce, wątrobę), Okoliczności, w jakich dopusz gruntu różne. O
losie z dok 1 by żyjącej (ex vivo) oraz zmarłego (ex mortuo) są ; ższych, lecz w ogranic
n #ch w
zasadzie decyduje wola zmarłego lub jegc najbli
esie.
Ze wzglgdu na doniosłe konsekwencje prawne, jakie wywołuje śmierć człowieka a
zwłaszcza z uwagi na potrzebę ochrony
życia i zdrowia ludzkiego w związku z dokonywanymi
przeszczepami, szczególnego znaczenia nabiera roblem jasnego określenia faktu i
chwili śmierći. Prawo uchyla sig od udzielenp od o wiedzi na te pytania, pozostawiając
je medycynie. Jednakże z punktu widz ńia biologicznego śmierć nie jest zdarzeniem
dokonującym się w jakimś określonym momencie, lecz pewnym
procesem, w toku którego stopniowo zamiera różne tkanki#
narządy człowieka z tym, że dzięki zabiegom resuscytacyjnym
funkcje niektó ch z nich mogą być niekiedy nawet przez dłuższy jeszcze czas
odtrzymywane. Ustalenie kryteriów, na podstawie których można by wskazać, w akie
fazie procesu umierania
następuje śmierć człowieka, przerasta więc kompe ncj samej
medycyny i wymaga uwzględnienia także aspektów moralnych. Po awia si w związku z
tym pytanie, czy ten tak bardzo złożony problem nie powinien być na użytek praktyczny
jakoś jednoznacznie
rozstrzygnigty w przepisach prawnych. Zanim to ednak nastąpi należy poprzestać na
zaakceptowaniu raczej dominującego obecnie w nauce poglądu, że o śmierci człowieka
decyduje całkowite i
nieodwra- calne wygaśnięcie jego funkcji mózgowych.
Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu. Sporządza go urząd stanu c wil- nego po
przedstawieniu mu karty zgonu wystawionej przez lekarza art. 66 pkt 1 pr.a.s.c.) - co
jest przypadkiem typowym - oraz na podstawie pis #mnego zgło- szenia wlaściwego
organu prowadzącego dochodzenie co do okoliczności z onu (art. 66 pkt 2 pr.a.s.c.).
Pominięto tu szczególne przypadki rejestracji zgonu, zwłaszcza na statkach morskich,
powie- trznych lub kr pach w #jennych, na wojskowych statkach powietrznych oraz
po)egłych żołruerzy (art. 74, 76
Ponadto urząd stanu cywilnego sporządza akt zgonu na podstawie dwóch 342
rodzajów orzeczeń sądowych: o stwierdzeniu zgonu i o uznaniu za zmarłego (art. 10
ust. 3 i 69 pr.a.s.c.).

2. Stwierdzenie zgonu

Postanowienie orzekające stwierdzenie zgonu wydaje sąd, gdy akt zgonu nie 343
został sporządzony i gdy w wyniku postępowania
dowodowego dojdzie do prze- k a d, e śmi danej h by jest
niewątpliwa (art. 535 k.p.c.). W postanowieniu ę śmierci
zmarłego przyjmując - w braku dostate-

cznych danych - chwilę najbardziej prawdopodobną (art. 538 k.p.c. w zw. z art. 67 ust. I
pkt 2 pr.a.s.c.).
Ustalenie ruewątpliwej śmierci niekoniecznie musi opierać się na zeznaniach
naocznych świadków, którzy zwłoki widzieli.
Wystarczy, gdy cały zespół towa- Nb. 340-343
rzyszących okoliczności wskazuje na niewątpliwą śmierć człowieka
(np. zasypante górników, których zwlok nie odnaleziono). Jeżeli akt zgonu został
sporządzony, ale księgi stanu cywilnego uległy zniszczeniu lub gdy uzyskanie odpisu
aktu zgonu sporządzonego za granicą jest niernożliwe albo połączone z poważnymi
trudno-
ściami, wówczas treść tego aktu odtwarza kierownik USC (art. 34, 35 pr.a.s.c.).

3. Uznanie za zmartego

Postanowienie orzekające uznanie za zmarłego wydaje sąd, gdy człowiek zaginął.
Chodzi tu o sytuacje, gdy mimo upływu
określonego w ustawie term#nu (art. 29 k.c.) i przeprowadzenia odpowiedniego
postępowania wyjaśniającego (art. 530, 531, 533 k.p.c.) rue da się ustalić, czy dana
osoba żyje, czy zmarła.
Instytucja ta zmierza do uregulowania stosunków prawnych
zaginionego i zakończenia tym samym stanu niepewności, który jest niekorzystny dla
interesów indywidualnych i społecznych, gdy przeciąga się nadmiemie. System prawny
lączy z z zaginięciern
człowieka takie same skutki prawne, jak z jego śmiercią (art. 31 k.c.). Postano- wienie o
uznaniu za zmarłego wiąże wszystkie
osoby dopóty, dopóki nie zostanie uchylone w rezultacie odrębnego postępowania, w
którym sąd ustali, że osoba zaginiona żyje albo że zmarła w ittnej chwili, niż oznaczono
to w postanowieniu o uznaniu za zmarłego (art. 539 - 543 k.p.c.).
W nauce prawa cywilnego dominuje pogląd, że postanowienie o uznaniu za zmarłego
- w przeciwieństwie do postanowienia o
stwierdzeniu zgonu - ma charakter konstytutywny, ponieważ dopiero decyzja sądu
wywołuje skutki prawne. Jednakże skutki prawne
następują nie od chwili wydania orzeczenia o uznaniu za zmarłego (ex nunc), lecz od
momentu ziszczenia się zdarzeń w orzeczeniach tych ustalonych (ex tunc).
Zaginiony może być uznany za zmarłego po upływie 10 lat od
końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących
informacji jeszcze żył. Ten zasad- niczy tetmin ulega ze wzgędu na wiek zaginionego
wydłużeniu albo skróceniu. Gdyby bowiem
zaginiony w chwili uznania ukończył 70 lat, to wystarczy upływ 5 lat. Natomiast w
żadnym razie nie wolno nikogo uznać za zmarłego przed końcem roku kalendarzowego,
w którym ukończyłby on 23 lata (ań. 29 k.c.). W postanowieniu sąd oznacza chwilę
przypuszczalnej ("domniemanej") śmierci, którą stosownie do okoliczności uznał za
najbardziej prawdopodobną, a w braku takich danych - pierwszy dzień terminu, z
którego uplywem uznanie za zmarłego stało się
możliwe. Jeżeli w orzeczeniu ustalono tylko dzień "domniemanej" śmierci, należy
przyjąć, że zaginiony zmarł o godz. 24 (art. 31

k.c.).

Np. jeżeli 1.07.1970 r. wyszedł z domu 30-letni człowiek i
wszelki słuch odtąd po nim zaginął, to 10-letni ternun biegnie od 31.12.1970 r., po
upływie którego, to znaczy najwcześniej
1.01.1981 r., może on być umany za zmarłego; gdyby zaginiony miał 65 lat, to termin
ten uległby skróceniu do 5 lat, a gdyby miał 62 lata, termin ten wynosiłby 8 lat; gdyby
zaginął noworodek,
wspomniamy termin uległby przedłużeruu do 23 lat. We wszystkich wymienionych
sytuacjach należałoby pnyjąć, że zaginiony zmarł
31.12.1970 r. o godz. 24.

ő 20. Ochrona dóbr osobistych 121

Jeżeli zaginięcie człowieka nastąpilo w związku z bliiej
określonymi w ustawie zdarzeniami, któte zwiększają
prawdopodobieństwojego śmierci (np. katastrofa statku, inne
bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia, wojna), wtedy terminy oczekiwania ulegają
istotnemu skróceniu (pot: art. 30 i art. XVlll ptzep.wprow, k.c.). Gdy kilka osób zagingło
podczas
grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, to w braku innych
ustaleń należy ptzyjąć, że zmarły one równocześnie (art. 32
k.c.). Przepisy o uznaniu za zmarłego należy również stosować do osób zaginionych
przed wejściem w życie k.c. (art. XXXlll ő 1, XXXIV przep.wprow. k.c.),jednakże ze
znacznymi modyfikacjami przewidzianymi w szczególności dla osób zaginio- nych w
związku z wojną 1939-1945 r. (por. art. XXXII i XXXIII ő 2 przep.wprow. k.c.).
Problematyka ta obecnie ma już jednak znikomą doniosłość praktyczną.

ő 20. Ochrona dóbr osobistych

Literatura: S. Grzybowski, System, ő 35; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych,
Warszawa 1979; B. Kordasiewicz, Jednostka wobec środków masowego przekazu,
Ossolineum 1991; B. Gawlik, Ochro- na dóbr osobisych. Sens i nonsens tzw. praw
podmiotowych osobistych, ZNUJ, DCC LXXI, War- szawa-Kraków 1985; Z. Radti,ari,ski,
Koncepcja praw podmiotowych osobistych, RPEiS 1988, z. 2.
I. Pojgcie i rodzaje

1. Pojęcie

Atrybutem wszystkich osób fizycznych są ich dobra osobiste. Przepisy prawa
cywilnego nie zawierają syntetycznego określenia tego pojęcia, poprzestając tylko # na
przykładowym ich wyliczeniu (art. 23 k.c.).
Można wszakże przyjąć, że chodzi tu o uznane przez system

prawny wartości (tj. wysoko cenione stany rzeczy) obejmujące fizyczną i psychiczną
integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w spoteczeństwie,
stano- wiącą przesłankę
samorealizacji osoby ludzkiej.
Są to dobra nieodłącznie związane z człowiekiem, bez względu na stopień jego
wrażliwości psychicznej, o charakterce
niemajątkowym; nie dają się więc wyrazić w jakichkolwiek
kategoriach ekonomicznych, aczkolwiek pośrednio mogą wpływać na sytuację
ekonomiczną rzłowieka (np. opinia dobrego pracownika na jego zarobki). Pierwotnie
dontinował pogląd, że dobra te
wyrażają indywidualne odczucia człowieka (S. Grzybowski). Taki subiektywny punkt
widzenia nie stanowi jednak dogodnej podstawy dla ich zrozurnienia. Obecnie
przeważa pogląd, że należy w tym celu posługiwać się kryterium obiektywnym,
odwołując się do
przyjętych w społeczeristwie ocen#.
i A. Szpunar, op.cit., s.106 107; J. St. Pigtowski Ewolucja ochrony dóbr osobistych, w:
Tendencje rozwoju prawa cywilnego, Ossolineum 1983, s. 20 i n.; S. Rudnicki, Ochrona
dóbr osobistych na podstawie art. 3 i 24 k.c. w orzecznictwie Sądu Najwyższego w
latach 1985-1991, PS 1992, nr 1, s. 34.

2. Rodzaje

351 Bliższe wyznaczenie zakresu dóbr osobistych dokonuje się
przez wskazanie poszczególnych ich typów. Niepełny ich wykaz zawiera art. 23 k.c.,
wskazując na: zdrowie, wolność, cześć,
swobodę sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek,
tajemnicę korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość
naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską. Sens tych terminów w istotnej
mierze ustalają nie tylko powszechne reguły znaczeniowe języka, ale i całe zespoły
szczególnych reguł
prawnych dotyczących ochrony wspomnianych wartości (np. prawo autorskie, prasowe,
przepisy dotyczące nazwiska i imienia itp.). Są one także dookreślane przez judykaturę
sądową opierającą się
m.in. na funkcjonujących ocenach społecznych. Wszystko to jednak nie upoważnia do
kwalifikowania art. 23 k.c. do
kategorii klauzul generalnych#.
352 Ważną podstawą do uznawania dalszych dóbr osobistych stanowią przepisy
konstytucyjne o prawach i wolnościach obywatelskich2, jak i konwencje
międzynarodowe formułujące określone wartości do zrealizowania.
353 Ponadto judykatura i doktryna w drodze twórczej wykładni, korzystającej także z
kształtujących się w spoteczeństwie
poglądów, nieustannie powiększa katalog tych dóbr. Tendencja ta stanowi nie tyllco
wyraz wzrastającego uznania dla osoby
ludzkiej, ale jest zarazem odpowiedzią na rnnożące się
zagrożenia wywołane rozwojem techniki.

Np. utrwaloną pozycję jako chronionych dóbr osobistych - poza katalogiem art. 23
k.c.zyskały sobie: kult po zmarłej osobie bliskiej, stan cywilny człowieka (w tym jego
pteć), sfera
prywatności, nazwy zespołów ludzkich nie zorganizowanych w
postaci osoby prawnej3.

II. Konstrukcja prawna

354 a) Dominujący pogląd trafnie przyjmuje, że najskuteczniejszą ochronę dóbr
osobistych zapewnia konstrukcja praw podmiotowych.
Natomiast krytycznie odniósł się do niej B. Gawlik proponując koncepcję "instytu-
cjonalnej ochrony dóbr osobistych"4, z którą polemizowałem5. W zbliżonym do B. Gaw-

1 Tak B. Kordasiewicz, op. cit., s. 160 i n.
2 Por. Z. Kędzia, Konstytucyjne prawa i wolności obywatelskie a prawa osobiste w
rozumieniu cywilistycznym, (w:) Dobra osobiste i ich ochrona w polskim prawie
cywilnym, Ossolineum 1986, s.103 i n.
3 Obszemą judykaturę w tym względzie relacjonują Z. Bidziriski, J. Serda,
Cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych w praktyce
sądowej, (w:) Dobra osobiste i ich ochrona w polskim prawie cywilnym, Ossolineum
1986, s. 7 i n.; S. Rudnicki, op.cit., s.31 i n.; por. też orz. SN z 14.12.1992 r., OSN 1992,
poz. 136. 4 B. Gawlik, op. cit., s.123 i n.
5 Z. Radwariski, op. cit., s. 1 i n.; por. także A. Szpunar, Zgoda uprawnionego w
zakresie ochrony dóbr osobistych, RPEiS 1990, z. 1, s. 43.

ő 20. Ochrona dóbr osobistych 123

lika kierunku wypowiadał się B. Kordasiewicz#, co spotkalo się z negatywną oceną A.
Szpu- nara2.
b) Panujące zapatrywanie przyjmuje zarazem koncepcję wielości praw osobis- tych,
wychodząc z założenia, że dla poszczególnych typów dóbr osobistych należy
konstruować odpowiadające im typy
praw podmiotowych. Proponowana jest jed- nak także konstrukcja jednego osobistego
prawa podmiotowego. Na jej obronę powołuje się argument że pozostaje ona w zgodzie
z ogólną zasadą, w myśl
której katalog bezwzględnych praw podmiotowych jest zamknięty i wyznaczony jedynie
ustawą3. Jest to jednak argument mało
przekonywający. Wspierana przez niego konstrukcja nie rozwiązuje problemu, lecz
przesuwa go na inną płaszczyznę; za- miast
wielości praw pojawia się bowiem różnorodność treści jednego
prawa. Na- tomiast panująca koncepcja nie tylko odpowiada treści art. 23 k.c., ale
ponadto jest znacznie operatywniejsza. Na tej podstawie łatwiej można konstruować
treść praw osobistych
uwzględniając zespoły norm funkcjonujące poza art. 23 i 24 k.c., a odnoszące się do
poszczególnych dóbr osobistych (np. prawo
autorskie, prasowe, o ochronie zdrowia).

c) Podmiotowe prawa osobiste należą do typu praw bezwzględnych, skiero- wane są
wobec wszystkich (erga omnes). Nikt więc nie może naruszać lub tylko zagrażać
dobrom osobistym podmiotu
uprawnionego (art. 24 ő 1 zd. 1 k.c.). d) Odpowiednio do ich przedmiotu (dóbr
osobistych) są to zarazem prawa nieů majątkowe oraz niezbywalne i niedziedziczne.
Gasną więc wraz ze śmiercią pod- miotu uprawnionego. Niektóre dobra osobiste
związane z osobą zmarłego - np. jego dobra sława, osobiste prawa autorskie - nie
pozostają jednak bez ochrony. Mogą ją realizować osoby bliskie zmarłemu lub
organizacje służące ochronie określonych wartości
(np. związki literatów) - jako swoje własne prawa podmiotowe.
III. Przesłanki ochrony

1. Bezprawność

a) Niewątpliwe jest, że art. 24 k.c. chroni przed bezprawnym naruszeniem lub
zagrożeniem dóbr osobistych. Natomiast nie
wymaga, aby to naruszenie było zawinione. Jest to zresztą cecha znamionująca
wszystkie konstrukcje ochronne oparte na prawach podmiotowych bezwzględnych - w
przeciwieństwie do ochro- ny
deliktowej (art. 415 k.c.).
W myśl art. 24 k.c. bezprawność czynu naruszającego dobro
osobiste domnie- mywa się. Wypowiedzi dotyczące bezprawności mogą odnosić się
jednak tylko do treści podmiotowych praw osobistych. Rozróżnić więc należy między
naru# B. Kordasiewicz, op. cit., s. 154 i n.
2 A. Szpunar, recenzja pracy B. Kordasiewicza, PiP 1991, z. 12, s. 100. 3 A. Kopff,
Koncepcja praw do intymności i do
prywatności życia osobistego, SC z. XX (1972), s. 7: por. też A. Cisek, Dobra osobiste i
ich niema#ątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, Wrocław I9R9, s. 60.
szeniem dóbr osobistych a naruszeniem praw osobistych. Dopiero naruszenie prawa
osobistego uzasadnia zastosowanie środków
ochronnych. Natomiast naruszenie dobra osobistego stanowi jedynie przesłankę
domniemania, że prawo podmiotowe zostało naruszone.
Np. pozbawienie kogoś wolności stanowi naruszenie dobra
osobistego, lecz nie zawsze sto- sownego prawa osobistego. Domniemanie
bezprawności ma charakter ogólny. Każde więc
naruszenie dobra osobistego bez wykazania podstawy naruszenia (np. zasadności
zatrzymania przez policję) należy zakwalifikować jako naruszenie prawa osobistego.
Domniemanie bezprawności
rozkłada w korzystny dla pokrzywdzonego sposób ryzyko niewy- jaśnienia tej
okoliczności.

2. Uehylenie bezprawności
360 Kwestia w jakich okolicznościach czyjeś działania naruszające lub zagrażające
cudzym dobrom nie mają cechy bezprawności, jest w literaturze sporna. Wydaje się, że

na tle polskiego systemu prawnego można je ująć w następujące trzy typy. 361 a)
Zgoda
uprawnionego. Uznanie, że zgoda uprawnionego uchyla bezprawność naruszenia
dobra osobistego, znajduje uzasadnienie w
konstrukcji prawa podmiotowego, które zakłada swobodę
korzystania z niego.
Reprezentowany jest także pogląd, że zgoda nie uchyla
bezprawności, lecz wyłącza namszenie dobra osobistego (S.
Grzybowski), co spotkało się z trafną I#yt.yką A. Ciska (Dobra osobiste, s. 93 i n.).

Użyteczność tej koncepcji potwierdza przy tym masowa praktyka życia codziennego.
Por. np. zgody na operację, na udział w pewnych #ach sportowych (boks),
rozpowszechruanie wizerunku, informacji o życiu
prywatnym itp.
362 Zgoda nie może być skutecznie udzielona tylko wtedy, gdy jest to sprzeczne z
normami prawnymi bezwzględnie obowiązującymi lub zasadami współżycia
społecznego (art. 58 k.c.)

Np. zgoda na wyjęcie żyjącemu człowiekowi serca celem dokonania przeszczepu. 363
Ze względu na nieodłączność dóbr osobistych od
ich podmiotu zgoda ta nie przybiera charakteru rozporządzenia powodującego trwałe
przeniesienie lub wygaśnięcie prawa
osobistego; odnosi się ona do sfery wykonania prawa. Dotyczy więc jedynie
konkretnego działania osoby ingerującej w cudzą
sferę dóbr osobistych i ma charakter odwołalny - do czasu podjęcia ingerencji. Np.
mimo uprzednio udzielonej zgody na operację chory może tuż przed jej podjęciem
cofnąE na nią swoją zgodę.
364 Te cechy jak również supozycja, że do jej udzielenia
wystarczy rozeznanie, a nie jest korueczna zdolność do
czynności prawnych, oraz że skutki prawne (uchylenie
bezprawności) następują tu niezależnie od woli wyrażającego
zgodę, skłaniają
panujący pogląd do zakwalifikowania zgody nie do czynności
rawnych, lecz do klasy działań do nich tylko podobnycht.
b) Dzia#anie oparte na przepisie prawnym lub realizujące prawo pa)miotowe. 365 NP.
uPrawnienie wynajmującego do kontrolowania stanu najętego mieszkania albo o
łaszanie listów goriczych z fotografią osoby poszukiwanej.
c) Nadużycie osobistego prawa podmiotowego w sposób sprzeczny z zasa- 366 dami
współżycia społecznego (art. 5 k.o;),
Np. powdanie się na nietykalnośE mieszkania, gdy ktoś chciat skorz staE z telefonu
celem wezwania pogotowia. Y

ogd#dNó #ajc y e oner się, aby na tle prawa polskiego
uzasadniony był 367 g ac#ę z powołaniem się na działanie w
obronie uzasa-

dnionego interesu społecznego. Wszelkie koncepcje dopuszcza ce uchylenie bez-
prawności naruszenia na podstawie "ważenia"
kolidujących inter sów s ołecznych nie znajdują uzasadnienia
normatywnego, a prowadzą do istotne oposłabienia ochrony dóbr osobistych3.

IV Środki ochrony
W razie bezprawnego naruszenia lub zagrożenia dobra osobiste o u rawnio- 36g nemu
służą następujące środki ochronne: 1)
powództwo o ustalenie; ) powództwo o zaniechanie; 3) powództwo o usunięcie skutków
naruszenia.

1. Ustalenie

Orzeczenie ustalające, że określone dobro przysługuje powodowi lub że zostało 369
zagro yne lub naruszone, niekiedy wystarczy, aby zapobiec dalszym naruszeniom lub
ab uchylić niebezpieczeństwo dokonania naruszeń.
Powództwo to opiera się na ogólnym pnepisie art. 189 k.p.c. Mimo ocz tkowego oporu
judykatury, zostało powszechnie
zaak#p#wane4.

2. Zaniechanie

O żądaniu zaniechania działań zagrażających dobrom osobist m
lub e uż 370 y# # h szcź e to e d a## 24 ő l. W myśl
utrwalonych poglądów#nauki j opuszczalne tylko wtedy gdy
istnieje uzasadniona
obawa dalszych narusźń. W przypadkach, gdy jeszcze dobro osobiste nie zostało #
Por. bliżej A. Szpunar, Zgoda uprawnionego, s. 46.
2
op. citTas A Sz unar, Ochrona, s. 161, do czego krytYczr,ie ustosunkował się S.
Grzybowski, 3 Por. Z. Radwański, op. cit., s. 11 i n.
4 Por. B. Kordasiewicz, op. cit., s. 134 i n.
naruszone, a jest tylko zagrożone, żądanie zaprzestania działań przygotowawczych
stanowi - obok powództwa o ustalenie - jedyny środek jego ochrony.
Np. zaniechanie druku lub kolportażu publikacji, które godzą w cześć człowieka albo
sferę jego prywatności, zanieczyszczania
środowiska zagrażającego zdrowiu człowieka lub wytwarzania hałasu naruszającego
spokój mieszkańców#; usunięcia fotografii z
określonego miejsca (orz. SN z 12.07.1968 r., OSN 1970, poz. 18).

3. Usunigcie skutków naruszenia

Roszczenie to może oczywiście znaleźć zastosowanie jedynie w przypadkach, gdy
nastąpiłojuż naruszenie - ewentualnie obok roszczenia o zaniechanie. Przykładowo art.
24 ő 1 k.c.

wskazuje, że dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia
skutków naruszenia może polegać na złożeniu oświadczenia
odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie.

W szczególności przez ogłoszenie w prasie sprostowań lub
przeproszeń (odwołań)2. Może tu chodzić także o inne działania -
np. przeniesienie zwłok3.

4. Charakter roszczeń ochronnych

a) W myśl ań. 24 ő 3 k.c. żadne przepisy regulujące na
obszarze prawa cywilnego - a także poza nim - w swoisty sposób ochronę wszystkich
lub szczególnych typów dóbr osobistych nie eliminują opisanego wyżej systemu ich
ochrony. Nie stosuje się tu więc reguły: lex specialis derogat legi generali.
W związku z tym można np. stosować środki ochronne z art. 24 k.c. wraz z
zadośćuczynieniem pieruężnym przewidzianym w art. 445 i 448 k.c., jak i w
pozakodeksowych przepisach regulujących poza tym niemajątkowe środki ochronne
(por. np. prawo autorskie i wynalazcze, art. 24 ő 3 k.c. in fine, lub prawo prasowe)4. 373
Odrębnym zupełnie zagadnieniem jest ochrona interesów
majątkowych, jakie naruszone zostały łącznie z dobrami
osobistymi. Kwestię tę regulują właściwe przepisy prawa
zobowiązań, określające zasady odpowiedzialności za wyrządzoną
szkodę (ań. 24 ő 2, 361-363, 415 i nast. k.c.).
374 b) Środki ochrony dóbr osobistych mogą być skierowane nie
tylko wobec osób fizycznych, ale i prawnych. Trzeba przy tym zauważyć, że działanie
osoby fizycznej w ramach jaluejś
organizacji - w szczególności w roli organu osoby prawnej - nie uchyla jej
odpowiedzialności5.
1 Por. bliżej Z. Bidziriski, J. Serd#z, Cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych w
praktyce sądowej, w: Dobra osobiste i ich
ochrona w polskim prawie cywilnym, Ossolineum 1986, s. 83 i n.; B. Kordasiewicz, op.
cit., s. 130 i nast.
2 Por. B. Kordasiewicz, op. cit., s. 119 i n.
3 Z. Bidziriski, J. Serda, op cit., s. 90 i n.
4 B. Kordasiewicz, op. cit., s. 8 i n.; S. Rudnicki, op. cit., s. 36. 5 Por. zwłaszcza orz.
SN z 28.11.1980 r. (OSN 1981, poz. 170) oraz orz. SN z 11.10.1983 r. (OSP 1985, poz.
3) z glosą J. Panowicz-Lipskiej; por. też A. Cisek, op. cit., s. 135 i n.; B. Kor- dasiewicz,
op. cit., s. 193 i n.

Rozdział VII. Osoby prawne

ő 21. Konstrukcja osób prawnych

Literatura: S. Grzybox,ski, System, ő 33-34, 41-42, 44; A. Klein, Ewoluc a inst uc i oso-
bowości prawnej, (w:) Tendencje rozwoju prawa cywilnego, pod red. E. Łętowskiej, Ó#
oGneum 1983 y Wne#o WarT w -.Ló# Pr83nych - zarys podejścia semiotycznego, (w:)
Studia z praw

I. Pojęcie

1. Założenia ogólne

Podmiotem stosunków cywilnoprawnych są - poza osobami
fizycznymitakże osoby prawne (art. 33-43 k,c.). Każda więc osoba prawna na - wzór
osób fizycznych - wyposażona jest w
zdolność prawną; może mieć własne prawa i obowiązki, Nabywa je
albo zbywa także we własnym imieniu. Ma zatem odrębny od
innych osób prawnych i fizycznych majątek. Podobnie jak i osoby fizyczne również
osoby prawne odpowiadają swoim majątkiem za
niewykonanie zobowiązań, Jednakże tylko człowiek jako istota
rozumna, może działać w obrocie cywilnoprawnym. System prawny przyznając ludziom
zdolność prawną, jedynie nadaje człowiekowi
kwalifikację prawną osoby fizycznej, a nie tworzy jego bytu
naturalnego. Natomiast dla społecznego istnienia osoby prawnej i możliwości jej
funkcjonowania taki prosty zabieg nie
wystarczy. Niezbędnym okazuje się tu skonstruowanie organizacji która nie tyllso
zespalałaby aktywność grupy ludzi dla osiąg-
nięcia określonych celów. Ponadto musi ona w swoich regułach
strukturaln ch wskazywać, jakie działania jakich ludzi i w jakich okolicznościach liczą
siyw układach społecznych nie jako
działania tych osób, lecz działania dane organizacji. Jeżeli więc idąc za tradycją teoru
prawa cywilnego stawia się pytang o tzw. substrat osoby prawnej to należałoby krótko
powiedzieć, że jest nią zawsze organizacja ludzka, bez której żadna osoba prawna nie
mogłaby funkcjonować. Na przedstawionym tu założeniu
teoretycznym trafnie opiera się polski rawodawca, dając w art. 33 ő 2 k.c. wyraz
stanowisku że jednoska organizacyjna" jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do
pojęcia "osoba prawna",
to znaczy, że każda osoba prawna jest zarazem jednostką
organizacyjną. Jednakże nie każda bydno kkorgani Pyjy to owanb Źrawną - nawet
choćby do pełnienia tej funkcji a awsze bowiem pojawienie się konstruowanych
przez system prawny podmiotów wymaga ustanowienia stosownych norm prawnych.
Ponadto państwo pragnie zachować kontrolę nad tymi procesarni stosując w tym celu
odpowiednie typy regulacji
prawnej. Ma przy tym na względzie ich pragmatyczną przydatność
do obrotu prawnego.

2. Normatywny typ regulacji

a) Można więc najpierw wyróżnić typ regulacji, który posługuje
się techniką ogólnego formułowania cech osób prawmych (np. system przyjęty we
Wspólnocie Państw Niepodległych). Metoda ta ma tę
zaletę, że jest elastyczna i wskutek tego pozwala uznać za
osobę prawną każdą organizację o wskazanych w ustawie cechach i to bez szczególnej
w tym względzie decyzji ustawodawcy. Stwarza ona jednakże zarazem duży margines
niepewności i właściwie
dopiero po rozstrzygnięciu sądu osta- tecznie wiadomo, czy
konkretna organizacja jest wyposażona w osobowość prawną.

b) Natomiast drugi typ regulacji, tzw. normatywny, preferuje
jednoznaczność i pewność kwaliftkacji nad elastycznością. Metodę
tę - nie bez wahań i oporów - ostatecznie przyjęli polscy
kodyfikatorzy w an. 33 k.c. Sens jej wyraża się w tym, że system prawny nie określa
ogólnych cech, jakim odpowiadać muszą
jednostki organizacyjne, by miały przymiot osób prawnych, lecz wskazuje z nazwy typy
lub indywidualne organizacje które wyposaża w osobowość prawną.
W świetle tej panującej wykladni np. dla ustalenia czy
Uniwersytet Jagielloński ma osobowość prawną nie trzeba prowadzić analizy struktury
organizacyjnej tej instytucji. Wystarczy spojrzeć do ustawy o szkolnictwie wyższym z
12.09.1990 r. (Dz.U. Nr 65, poz. 385), której art. 8 stanowi, że "uczelnia ma
osobowość prawną" ("uczelniami" zwane są w tej ustawie szkoly
wyższe - art. 2 ust. 1). Natomiast art. 860 i n. k.c. regulujące umowę spółki nie
zawierają analogicznego postanowienia, co
znaczy, że organizacja tego typu nie jest wyposażona w osobowość prawną. Pneciwko
takiej interpretacji art. 33 k.c występuje A. Kleini, wskazując, że w myśl tego przepisu
przyznanie osobowości prawnej nie wymaga "nazwania danego rodzaju jednostek orga-
nizacyjnych osobą prawną w jakimś przepisie. Przyznanie
osobowości może także oznaczać uregulowanie odpowiedniego
podmiotowego stosunku prawnego" (s. 107). Jednakże wykładnia taka w rzeczywistości
oznacza przyjęcie typu regulacji świadomie od- rzuconego przez polskich
kodyfikatorów, z czym konsekwentnie łączyła się rezygnacja z jakiejkolwiek definicji
pojęcia osoby prawnej w kodeksie cywilnym - jako zbędnej. Zważyć przy tym
trzeba, że za tym niewątpliwie formalistycznym rozstzygnięciem layją się poważne racje
merytoryczne, polegające na wspieraniu tą drogą szybkości i pewności obrotu
rynkowego.

3. Funkcja

Aczkolwiek instytucja osoby prawnej ma starożytną genezę, to decydującym
czynnikiem jej rozwoju stały się potrzeby
gospodarcze ustroju kapitalistycznego. Prototypem osób prawnych były wówczas
wielkie spółki handlowe, stanowiące dogodną formę
koncentracji kapitału. Wyposażenie ich w osobowość prawną rue tylko ułatwiło tym
organizacjom działalność w obrocie

gospodarczym, ale ponadto
# Podobnie, A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984, s.
232-242, 250 i n.
uzasadniło także ograniczenie ryzyka udziałowców (w zasadzie do wartości
wcześniejszych udziałów).
tyc D ańst p Nie jes# zdp dk #ą one w życiu gospodarczym wysoko rozwinię- 3g# os
odarki ry wnież w Polsce po wprowadzeniu zasad g P nkowej wspomniana instytucja
znajduje powszechne
zastosowanie. W ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej pełniła ona bowiem o
aniczon rolę - niemal wyłącznie w orbicie tzw.
własności społecznej. Służyła t # bardzi do kontroli i ewid# #lln go im gos ##.o
ganizowania inicjatywy załóg przed sy biorstw dla p wania. Nie pozwalał bowiem na t#,
s stem centralnego planowania i zarządzania.

l. Uwagi wstgpne

II. Ogólna regulacja osób prawnych

Przepisy ogólne k.c. nie zawierają jakiegoś standardowe o
schematu re ulacyjnego, który odnosiłby się do wszystkich osób prawnych. Podstawowy
wgtym względzie art. 35 k.c. stanowi że "Powstanie, ustrój yustanie osób rawnych
określają właściwe
przepisy' P
owych ustaw, które bądź t#desłinie to prowadzi do różnego
rodzaju pozako- deks , s#łdzielnie, szkoły w gsze P ne rodzaje osób prawnych (np.
spółki handlow dla indywidualnie ozn y '
Przedsiębiorstwa państwowe) bądź to wydawan aczonych osób
prawnych (np. Narodowego Banku
Polskiego, Polskich Kolei Państwowych).
Wspomniany a,-t, 35 k.c. stanowi dalej, że "w wypadkach i w zakresie w pacj P i posób
# łania osob #odeksowych - Z. R.)
przewidzianych, organiy p awnej reguluje także jej statut". Otóż analiza
owych pozakodeksowych norm prawnych prowadzi do wniosku, że statut stano- wią
typowy i przeważnie obowiązkowy element
uzupełniający ustawow ry ulac osób prawnych. W żadnym jednak
razie treść ich nie może być niezgodna z g tawą. Noweła z r. ł
990 zniosła ograniczenie zdolności prawne osób prawnych, które 3 przewidywały
pierwotne przepisy kodeksu w postaci tz # specjalne zdolności osób prawnych. Jest
jednak rzeczą oczywistą, że osob
rawne nie#mo być podmiotami praw lub obowiązków, które z natury swej y1 P szą się
wyłąc g e do człowieka (np. prawa i obowiązki
rodzinne lub spadkowe).

2. Kodeksowe regulacje

Poza generalnym odesłaniem do przepisów pozakodeksowych sam kodeks re u luje
pewne fragmenty instytucji osób prawnych.
Dotyczy to następujących sprg : 1) rejestrów, 2) nazwy, 3)
siedziby, 4) wykonywania zdolności do czynności prawnych, 5) dóbr osobistych.
a) Zbliżoną funkcję ewidencyjną oraz informacyjną, jaką dla
osób fizycznych pełnią akta stanu cywi)nego realizują rejestry prowadzone dla osób
prawnych.
Instytucja rejestrów nie jest jednak uregulowana żadnym zespołem ogólnych prze-
pisów. Nie obowiązuje również generalny nakaz
prowadzenia rejestrów dla wszy- stkich osób prawnych aczkolwiek tylko w odniesieniu
do nielicznych nie został on przewidziany (np. kościelnych osób prawnych, gmin, szkół
wyższych). W myśl
art. 37 ő 2 k.c. rodzaje rejestrów oraz ich organizację i sposób pro- wadzenia regulują
odrębne przepisy (np. rejestr handlowy, spółdzielni, przedsię- biorstw państwowych,
stowarzyszeń).
Otóż w przypadkach, gdy prowadzenie rejestru zostało dla danego rodzaju osób
prawnych przewidziane a zarazem szczególne przepisy nie stanowią inaczej, w myśl
art. 37 ő 1 k.c. jednostka
organizacyjna uzyskuje osobowość prawną dopiero z chwilą jej
wpisu do właściwego rejestru. Poza tym oczywiście spełnione muszą być wszelkie inne
przesłanki powstania osoby prawnej, co właśnie kontro- luje organ rejestracyjny (z
reguły jest nim sąd).
b) Osobę prawną indywidualizuje w obrocie cywilnoprawnym jej nazwa, która pełni
analogiczną funkcję do imienia i nazwiska
osóby fizycznej. Nazwę ustala akt erekcyjny osoby prawnej
(ustawa, rozporządzenie, umowa, statut). c) Z kolei
odpowiednikiem miejsca zamieszkania osoby fizycznej jest siedziba osoby prawnej -
również ustalana w akcie erekcyjnym osoby
prawnej. Jeżeli jednak akt nie oznacza siedziby osoby prawnej, wtedy w myśl art. 41
k.c. siedzibą tą jest miejscowość, w której ma swą siedzibę jej organ zarządzający. d)
Jak już o tym
powyżej wspomniano, działać - w szczególności dokonywać czynności prawnych -
mogą tylko ludzie. Natomiast system prawny może usta- nowić konwencję, na mocy
której działania określonych ludzi,
podjęte w określo- nych warunkach, liczą się w stosunkach
prawnych jako działania osoby prawnej. Tak właśnie postąpił
ustawodawca polski stanowiąc w art. 38 k.c., że "Osoba prawna działa przez swoje
organy w sposób przewidziany w ustawie i
opartym na nim statucie".
W odróżnieniu od przedstawiciela organ nie występuje jako
odrębna osoba; nie jest więc tak, że skutki działania jednej
osoby odnoszą się do sfery prawnej innej osoby. Gdy działa organ osoby prawnej,
uważa się, że działa tylko jeden podmiot, a
mianowicie osoba prawna (tzw. teoria organu).

Jeżeli ktoś bezpodstawnie występując w roli organu osoby
prawnej zawiera umowę, to umowa taka nie wywoh#je skutków
prawnych. Gdyby jednak druga strona nie wiedziała o tym że
zawiera umowę z rzekomym tylko organem, to wówczas ustawa chroni jej dobrą wiarę.
Osoba ftzyczna bezpodstawnie przyjmu- jąca rolę organu obowiązana jest bowiem nie
tylko do zwrotu tego, co
otrzymała od drugiej strony, ale ponadto także do naprawienia wyrządzonej swoim
działaniem szkody (ań. 39 k.c.).
Bezpodstawne występowanie w roli organu osoby prawnej może polegać na: 1)
przypisywaniu sobie tej funkcji przez kogoś, kto w ogóle organem nie jest (art. 39 ő 1 i 2
k.c.), albo 2) prze- kroczeniu przez organ przysługujących mu kompetencji (art. 39 ő 1
k.c.). 392 Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych
do tego organów, sąd ustanawia dla niej
kuratora (art. 42 ő 1 k.c.), który przede
wszystkim powinien postarać się o powołanie organu, a w razie otrzeby o likwi- dację
osoby prawnej (att, 42 ő 2 k.c
względzie interesy wierz ci 1 ')' #zepis ten ma przede wszystkim na ci gospodarczejyma
n o by sPrawnej, która nie prowadzi już aktywnej działalnoś
zobowiązania. ma tek i może nim odpowiadać za swo e
e) Osoby prawne korzystają także z ochrony swych dóbr osobist ch, do których stosuje
się odpowiednio przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych (art. 43 k.c.).
Zastosowanie konstrukcji dóbr osobistych do osób rawn ch ułatwia obiektywne pojęcie
tych dóbr, co uchyla konieczność odwołani Psię d u emn ch przeżyć psychicznych,
jakich z natury rzeczy nie mo d
Mo gą oznawać osoby prawne.
gą one natomiast mieć immanentnie związane z ich istnieniem i uznawane
przezpsystem prawny takie dobra, jak np. nazwę (firmę) dobrą sławę tajemnicę kores
ondenc i, nienaruszalność zajmowanych przez osobę prawną lokali.
Wśród całego zbioru osób prawnych można wyróżnić pewne ich
rodza e wedle niejednolitych kryteriów. Nie chodzi zatem o jego podział w sensie
logicznym, lecz raczej o jego typologiczne porządkowanie.

I. Państwowe

l. Uwagi ogólne

Państwowe osoby prawne dadzą się wyróżnić ze względu na ich
strukturalne i majątkowe powiązania z państwem. Ogólnie
wspomina o nich art. 34 k.c., wymieniając z nazwy jedynie Skarb Państwa, któremu
poświęcono w kodeksie szereg przepisów
szczególnych. Z tego względu, jak również z uwagi na swoist
charakter tej osoby prawnej zostanie ona bliżej omówiona poniżej w punkcie 2y
Jednakże poza Skarbem Państwa nasz system prawny konstruu e również innego
rodzaju państwowe osoby prawne. Wśród nich niewątpliwie a wi ksz doniosłość mają
przedsiębiorstwa państwowe.

Inne to np.: banki paristwowe, szkoły wyższe, jednostki
badawczo-rozwo owe, Polska Aka- demia Nauk itp.
Jako odrgbne osoby p ją
fundusz założ cielski #'#e ma one swó własn ma tek, ednakże ich pierwotn majątekyo
zlikwpdow#e wy#ielonego majątku
państwowego. Państwo na- bywa
jej p#<#>#osi ski j p#stwowe osobie rawne oraz - jeżeli
działalność mają pewienzwpływ P # ##o # e p#st#ů Organy państwowe (tzw.
założycielskie) państwowych osób prawnych (przeważnie
poptzez
udział w powoływaniu ich organów) oraz prawo ich kontroli.
Tylko z uwagi na taki pośredni wplyw państwa na działalność
państwowych osób prawnych oraz na wskazane związki majątkowe
można uznać za uzasadnione posłużenie się przez art. 44# ő 1 k.c. szerszą kategorią
pojęciową, a mianowicie "mieniem państwowym". Natomiast w żadnym razie przepisu
tego nie należy rozumieć jako reminiscencji socjalistycznej koncepcji tzw. jedno- litego
funduszu własności państwowej. Każdęj państwowej osobie prawnej
przysługują wyłączne prawa własności - różne od własności Skarbu
Państwa, który ma określone w przepisach szczególnych
uprawnienia majątkowe wobec państwowych osób prawnych (art. 44# ő 2 k.c.).

2. Skarb Państwa

a) Skarb Państwa jest jedyną osobą prawną, która przymiot ten uzyskała bezpośrednio
na podstawie przepisów k.c. (art. 33). Okazało się to konieczne, ponieważ - jak
dotychczas - nie ma w naszyrn systemie prawnym szczególnej ustawy poświęconej tej
osobie prawnej.
Prace nad przygotowaniem takiej ustawy są już daleko
zaaw'ansowane.
b) Z tego również względu kodyfikatorzy nie poprzestali tylko na uznaniu, iż Skarb
Państwa jest osobą prawną, ale ponadto
zamieścili w kodeksie szereg przepisów regulujących tę
instytucję prawną. Na takie wyróżnienie zasługuje ona również z uwagi na zupełnie
swoisty jej charakter prawny oraz doniosłość społeczną.
c) Skarb Państwa jest to bowiem samo państwo
występujące w roli podmiotu cywilnoprawnego i to w odniesieniu do mienia nie
należącego do innych państwowych osób prawnych (art. 34 k.c.).

Np. gdy wojewoda kupuje meble jako wyposażenie swego urzędu lub samochód
stużbowy albo gdy zawrze umowę o reperację dachu
budynku państwowego, w którym mieści się urząd wojewódzki,
wówczas jako podmiot tych umów oraz właściciel budynku występuje Skarb Państwa,
ponieważ urząd wojewódzki nie ma osobowości
prawnej.
d) Skarb Państwa nie ma jakichś odrębnych organów. Dokonuje czynności prawnych
poprzez kompetentne państwowe organy,

powołane do realizaeji władczych funkcji państwa. Stosownie do tego przed sądami za
Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki
organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ
jednostki nadrzędnej (ań. 67 ő 2 k.p.c.). Ową jednostkę
organizacyjną, z którą wiąże się dochodzone roszczenie określa
się mianem statio fisci i należy ją w pozwie wskazać.
Np. "Skarb Państwa - Ministerstwo Edukacji Narodowej w
Warszawie".
e) Z uwagi na to, że substratem Skarbu Państwa jest samo państwo występujące w roli
podmiotu cywilnoprawnego, w Rzeczypospolitej Polskiej istnieje tylko jeden Skarb
Państwa. Nie powstaje on ani nie gaśnie wskutek jakichś szczególnych zdarzeń
prawnych i nie prowadzi się dla niego żadnego rejestru. Jako odrębna osoba prawna
Skarb Państwa sam odpowiada za swoje zobowiązania. W szczególności więc nie
ponoszą
odpowiedzialności za jego zobowiązania przedsiębiorstwa
państwowe i inne państwowe osoby prawne. Z kolei Skarb Państwa nie ponosi
odpowiedzialności za państwowe osoby prawne, chyba że przepisy szczególne
stanowią inaczej (ań. 40 ő I
k.c.).

Np. w myśl an. 49 pkt. 1) ustawy z 3I.01.1989 r. - prawo
bankowe (tekst jednolity: Dz.U. 1992, Nr 72, poz. 359) Skarb Państwa odpowiada za
wkłady oszczędnościowe romadzone w bankach państwowych.
Szczególnym tego rodzaju przepisem jest także art. 40 ő 2 k.c. Według niego w razie
nieodptatnego przejęcia określonego
składnika mienia od państwowej osoMy prawnej na rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni
odpowiada solidamie z osobą prawną za
zobowiązania powstale w okresie, gdy składnik ten stanowił
własność danej osoby prawnej - do wysokości wartości tego
sktadnika. Chodzi tu o ochronę interesów wierzycieli państwowej osoby prawnej, które
nie powinny ulec zagrożeniu w następstwie nieodpłatnego nszczuplenia mienia ich
dłużnika dokonane o na
rzecz Skarbu Paristwa.

II. Komunalne

a) Komunalne osoby prawne nie zostały wprawdzie wyróżnione w k.c., ale wy raźnie
wskazuje na nie ustawa konstytucyjna z r. 1992, stanowiąc w art. 70 ust. 2,
że,"lednostki samorządu
terytorialnego posiadają osobowość prawną jako istniejące z mocy prawa wspólnoty
mieszkańców danego terytorium" oraz w art. 70 ust. 4, że "Podstawową jednostką
samorządu terytorialnego jest gmina. Pozostałe rodzaje jednostek samorządu
terytorialnego określa ustawa". Zasady te rozwija ustawa z 8.03.I990 r. o samotządzie
terytorialnym (Dz.U. Nr 16, poz. 95) w art. 2, 43-50. b) Wśród komunalnych osób
prawnych szczególną

pozycję zajmuje gmina, ponieważ występuje ona równocześnie w
dwóch rolach: władzy publicznej i podmiotu w stosunkach
cywilnoprawnych (jako osoba prawna). Pod tym względem nasuwa się analogia z
państwem, które także działa w takiej podwójnej roli - z tym, że gdy występuje jako
osoba prawna określa się je mianem Skarbu Państwa. Jako osoba prawna gmina ma
swój własny i odrębny majątek, którym wyłącznie odpowiada za swoje zobowiązania.
c) Natomiast inne komunalne osoby prawne - w szczególności przedsiebior- stwa
komunalne - są powiązane z gminą pod względem funkcjonalnym, orga nizacyjnym i
majątkowym. Występując jedynie w roli podmiotów cywilnoprawnych, są pod pewnymi
względami
podporządkowane gminom. Mają jednak swój własny, odrębny majątek, którym
odpowiadają za swoje zobowiązaniaz.

III. Gospodarcze

Jako kolejną cechę wyróżniającą typy osób prawnych można
przyjąć realizo wane przez nie funkcje.
a) Z tego punktu widzenia na wyodrębnienie zasługują osoby
prawne mające : charakter podmiotów gospodarczych, z uwagi na to, iż profesjonalnie
trudnią się tego rodzaju działalnością.
Bliżej ten rodzaj podmiotów określony jest we właści- # # Por. T. Dybowski, Mienie
komunalne, Samorząd Terytorialny 1991, nr 1-2, s. 6. # Te C g
1#99 A. #6 s k#,2Gmina ako osoba prawna za adnienia
konstrukcyjne), Samorządowych przepisach prawnych. Podlegają one pewnym,
swoistym
regulacjom prawnym nie tylko na obszarze rnaterialnego prawa cywilnego, ale także
prawa procesowego i
administracyjno-gospodarczego. Klasycznymi tego rodzaju osobami prawnymi są:
spółki handlowe, banki, przedsiębiorstwa państwowe i komunalne.
b) Na przeciwległym biegunie usytuować można osoby prawne, których celem nie jest
działalność gospodarcza,
nastawiona na osiąganie zysku. Mienie jakim one dysponują służy tu do realizacji
różnorodnych celów społecznych. Do tego typu osób prawnych można zaliczyć np.
partie polityczne,
stowarzyszenia, szkoły wyższe, Polską Akademię Nauk, fundacje, kościelne osoby
prawne. Struktura tych organizacji jest
zasadniczo odmienna od organizacji nastawionych na działalność zarobkową.
Organizacje niezarobkowe mogą jednak ubocznie
prowadzić działal ność zarobkową, podlegając wówczas regułom
właściwym dla podrniotów gospodarczych.

IV 'Typu korporacyjnego i fundacyjnego

Można wreszcie rozpatrywać osoby prawne z punktu widzenia uczestnictwa ludzi w ich
strukturach organizacyjnych. Na tym w istocie kryterium opiera się klasyczne
rozróżnienie osób
prawnych na korporacyjne i fundacyjne.

1. 'Typ korporacyjny

Osoby prawne typu korporacyjnego znamionuje ta cecha, że w ich strukturze
organizacyjnej funkcjonują członkowie, którzy poprzez wniesione udziały lub pła cone
składki tworzą majątek osoby prawnej, a poprzez swoje uprawnienia orga nizacyjne
decydują o jej działalności.
Może tu chodzić o realizację zarówno celów gospodarczych, jak i niegospo darczych.
Do tego typu osób prawnych należą np.
partie polityczne, stowarzyszenia, spółdzielnie i spółki
handlowe.

2. 'Typ fundacyjny

Natomiast w strukturach organizacyjnych typu fundacyjnego nie ma instytucji członków.
Pojawia się tutaj instytucja
założyciela (fundatora), który wyposaża osobę prawną w jej
pierwotny majątek, określa jej strukturę organizacyjną i cele działania.
Wbrew tradycyjnym poglądom trudno przyjąć, aby "substratem" tych osób prawnych
był ich majątek lub destynariusze (adresaci) podejmowanych przez nie działań. Oba
wspomniane elementy
pojawiają się także w korporacyjnych osobach prawnych.

W dzisiejszych stosunkach społecznych nie tylko fundacje, ale i przedsiębiorstwa
państwowe i komunalne, szkoły wyższe,
jednostki badawczo-rozwojowe oraz
Polska Akademia Nauk, stanowią najbardziej reprezentatywne
rodzaje osób pra wnych typu fundacyjnego.

ő 23. Zagadnienie innych podmiotów prawa cywilnego
Literatura: S. Grz##bowski, System, ő 34; K. Piasecki, (w:) Kodeks cywilny z
komentarzem, pod red. J. Winiarza, t. I,
komentarz do art. 39, Warszawa 1989; A. Wolter, Zarys części ogólnej (zaktualizował i
uzupełnił J. Ignatowicz), rozdz.#VIII ő 3, Warszawa 1984.

I. Konstrukcja

W nauce polskiego prawa cywilnego reprezentowany jest pogląd (A. Wolter), że poza
osobami fizycznymi i prawnymi da się

wyróżnić jeszcze trzeci rodzaj podmiotów prawa cywilnego, którym przysługuje w
ograniczonym zakresie zdolność prawna. Z tego
względu nazywane są one niekiedy "ułomnymi osobami prawnymi". Sąd Naj- wyższy
nawiązując do wcześniejszej judykatury (K. Piasecki) w uchwale Pełnego Składu Izby
Cywilnej z 14.12.1990 r. (OSN 1991, poz. 36) podzielił ten pogląd rozważając kwestię,
czy partie
polityczne przed wydaniem ustawy przyznającej im osobowość prawną rniały
podmiotowość i zdolność prawną.
W myśl tego zapatrywania podmiotowość i zdolność prawną
(ograniczoną) mogą więc mieć organizacje, którym żaden przepis
osobowości prawnej nie przy- znał i które z tego względu osobami prawnymi nie są.
Wystarczy, że działają one legalnie i że
przepisy prawne przyznają im pewne atrybuty osób prawnych. W szczególności chodzi
tu o art. 64 ő 2 k.p.c., w myśl którego
zdolność sądową (tzn. zdolność występowania w procesie jako
strona) mają nie tylko osoby fizyczne i prawne, ale "także
organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie
obowiązujących przepisów, choćby nie posiadały osobowości
prawnej". Zwolennicy tej koncepcji respektują więc ścisłą
wykładnię art. 33 k.c. i pod tym względem różnią się od
reprezentantów stanowiska, że poprzez liberalną wy- kładnię tego przepisu zakresem
pojgcia "osoby prawnej" można objąć także orga- nizacje, których żaden przepis
prawny nie nazwał "osobą prawną" (por. ő 21.1). Natomiast oba te nurty łączy
przekonanie, że
potrzeby społeczne i gospodarcze nakazują uznać niekiedy
podmiotowość i zdolność prawną organizacji formalnie nie
obdarzonych osobowością prawną.
Wcześniejsze orz. SN z 14.12.1948 r. (OSN 1949, poz. 57)
analizując sytuację partii polity- cznych wskazywało, że chcąc
realizować swoje cele "musi mieć i ma swój majątek, swoją
siedzibę (lokal) i swoich pracowników, musi więc zawierać umowy kupna-sprzedaży,
najmu, dzierżawy, o pracę, o dzieło itp. Jest nie do pomyślenia, by organizacja
polityczna mogła zawierać umowy i wchodzić w stosunki prawne z innymi, a w razie
niewykonania lub naruszenia umowy nie mogła być pozwana przed sądem".
Myśl tę podejmuje SN w cyt. wyżej uchw. Pełnego Składu Izby
Cywilnej z 14.12.1990 r. podkreślając, że "Rozwiązanie takie, bez względu na to, czy
jest prawidłowe pod względem legislacyjnym, nie mogło pozostać bez wplywu na
praktykę stosowania prawa,
zwlaszcza że leżało
w interesie społecznym i gospodarczym, jako umożliwiające
niektór#-m jednostkom organizacyj- nym nie posiadającym
osobowości prawnej "normalne" z punktu widzenia prawa
uczestniczenie w obrocie cywilnoprawnym i zapewniające
kontrahentom tych jednostek ochronę przewidzianą w prawie
cywilnym".

II. Krytyka
#la Jednakże koncepcja trzeciego rodzaju podmiotów prawa
cywilnego mających własną zdolność prawną, spotkała się również
z ostrą krytyką w nauce polskiejł. Trafnie wskazuje ona, że
polski system prawny nie dopuszcza innych podmiotów - poza osobami fizycznymi i
prawnymi. Brak jest przy tym dostatecznych podstaw teoretycznych dla odróżnienia
owego trzeciego rodzaju podmiotów od osób prawnych. Łączy je bowiem z osobami
prawnymi ta istotna dla nich cecha, jaką jest zdolność prawna2. Powtórzyć trzeba, że
wyłącznie prawo rozstrzyga o tym, jakim
tworom społecznym przyznaje tę cechę.
416 Jeżeli więc w obrocie działają jakieś organizacje nie
wyposażone w osobowość prawną (np. komitety rodzicielskie,
spółki prawa cywilnego, spółki jawne), to należy przyjąć, że
zdolność prawna przysługuje nie tym organizacjom, lecz ich
członkom lub macierzystym osobom prawnym (np. Skarbowi Państwa, grninom).
Natorniast organizacje te - poprzez swoje organy - mogą działać jako przedstawiciele
osób fizycznych lub
prawnych, których mieniem - z reguły wydzielonym w postaci majątku odrębnego -
zarządzają. Takie instytucje jak np. zdolność sądowa przyznana im w art. 67 ő 2 k.p.c.
tylko ułatwia im
pełnienie tej roli, nie stanowiąc na tle obowiązującego prawa (de lege lata) dostatecznej
podstawy do uznania ich odrębnej osobowości i związanej z nią zdolności prawnej. Nie
jest
zresztą wykluczone w przypadkach tego rodzaju stosowanie
analogicznie pewnych atrybutów osób prawnych; np. do komitetów rodzicielskich
zasady, że odpowiadają one za zobowiązania zaciągnięte przez komitet tylko składkami
wpłaconymi komitetowi.
# Por. zwłaszcza: S. Gr##bowski System s. 290 i n.; J. Sk4pski, Glosa do cyt. uchw.
Pełnego Składu Izby Cywilnej SN z I4.12.1990 r., PS 1991, nr 4, s. 80 i n. z A.
Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984, s. 242, w innym
wprawdzie kontekście, trafnie #ednak podkreślił, że "zdolność prawna
wiedzie zawsze do osobo- wości prawnej".

Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia
cywilrioprawne

ő 24. Zdarzenia cywilnoprawne

Literatura: S. Grzybowski, System ő 25.

I. Pojęcie i skutki

1. Pojęcie

a) Rozpatrując problematykę prawa cywilnego w ogólnym schemacie stosunku
społecznego wyznaczonego normami prawnymi, mówiliśmy najpierw o t ch właś- nie
normach które re ulu
w cywilnop nych # mNastępnie rozważaliśmy problematykę
treściP tosunkóy j ującą zagadnienia praw podmiotowych
i ich rzedmiot. Z kolei przedstawiliśmy drugi element stosunku cywilnoprawnego, to
znaczy jego podmioty. Teraz należy
zastanowić si nad trzecun e o elementem, jakim jest zdarzenie cywilnoprawne.
b) Zalicza się do nich tylko takie fakty które mają doniosłość na obszarze stosunków
sywilnoprawnych. O tym z kolei decyduje treść obowi u cych norm prawnych.
Zdarzeniami cywilnoprawnymi nazywa się bowiem ty akie fakty (okoliczności), z którymi
hipotezy norm wiążą określone w dyspozycjach tych norm
konsekwencje cywilnoprawne.
Zakres zdarzeń prawnych nie jest więc stały, lecz ulega ciągłym tranfsormacjom
stosownie do zmian systemu prawnego.
Np. dopiero w następstwie wprowadzenia ubezpieczeń od ognia s ałenie si domu
wskutek uderzenia pioruna stało się zdarzeniem cywilnoprawnym, a nie ozostało
jedyr,ie dotkliw m dla sytuacji ekonomicznej właściciela wydarzeniem.

2. Skutki

Skutki (konsekwencje) zdarzeń cywinoprawnych morze awiać si w następujący
sposób: gą P j ę
1) W powstaniu stosunku cywilnoprawnego, przy czym każdy
stosunek cywilnoprawny powstaje w rezultacie zdarzenia
prawnego.
2) W zmianie jego podmiotu (lub podmiotów) z tym, że nie we wszystkich stosunkach
prawnych zmiana taka jest dopuszczalna (por. np. prawa niezbywalne). 3) W zmianie
treści stosunku cywilnoprawnego. Jeżeli jednak zmiana ta jest tak doniosła, że
powoduje przekształcenie określonego w ustawie typu danego
stosunku cywilnoprawnego, to wówczas należy przyjąć, że w miejsce dawnego
stosunku cywilnoprawnego powstaje nowy.
4) W zgaśnięciu stosunku cywilnoprawnego, przy czym jedynie prawo włas- ności
może utrzymywać się dosłownie wieczyście.
Poza tym przepisy prawne przewidują różnorodne inne
konsekwencje prawne, które jednak są funkcjonalnie
przyporządkowane wspomnianym wyżej skutkom prawnym i dlatego są brane pod
uwagę w procesie stosowania prawa z uwagi na
konieczność rozstrzygnięcia kwestii bezpośrednio dotyczących
samego stosunku cywilnoprawnego.

Np. nabycie zdolności prawnej, zdolności do czynności prawnych, zamieszkania
człowieka itp.

II. Typy zdarzeń cywilnoprawnych

l. Podstawa wyróżnienia

Analiza obowiązującego systemu prawnego wskazuje, że wiąże on konsekwen- cje
cywilnoprawne z najrozmaitszego rodzaju faktami. Są to w szczególności nie tylko
różne zachowania ludzkie związane niekiedy z określonymi stanami psychi- cznymi
("dobra wiara", "wina" itp.) lub prawnymi (np. cecha "bycia uprawnionyrn"), ale ponadto
także zdarzenia, których w ogóle nie można zakwalifikować do czynów ludzkich lub ich
wytworów (np. urodzenie i śmierć
człowieka, szkoda spowodowana działaniem sił przyrody lub
funkcjonowaniem mechanizmów wpra- wianych w ruch siłami
przyrody). Fakty te oczywiście można systematyzować według
różnych kryteriów tworząc poprawne z punktu widzenia logicznego, a więc rozłączne i
zupełne podziały całego zakresu zdarzeń
cywilnoprawnych. Cho- dzi jednak o to, aby podziały te były
równocześnie przydatne dla praktyki pra- wniczej. Postulat ten będzie spełniony wtedy,
gdy do wydzielonych klas zdarzeń prawnych będzie można odnieść dostateczną ilość
doniosłych z punktu
widzenia prawa cywilnego reguł ogólnych. Dokonanie takiego
podziału napotyka jednak zasadnicze trudności, które stoją u
źródeł kontrowersyjnych propozycji zgłaszanych w tej mierze w
teorii polskiego prawa cywilnego.
Nawiązując do nowszych osiągnięć w zakresie ogólnej teoru prawa można by
zaproponować podział zdarzeń prawnych na: czynności
konwencjonalnet i inne zdarzenia. Podstawę tego podziału
stanowiłby sposób określenia przez normę
prawną zdarzenia prawnego. Jeżeli norma prawna zdarzenie to
dopiero konstruuje, wyznaczając przesłankijego dokonania przez odpowiednie działania
ludzkie, wtedy chodziłoby o czynności
konwencjonalne.
Np. zawarcie umowy, sporządzenie testamentu, wydanie orzeczenia sądowego lub
decyzji administracyjnej.
Natomiast tylko wyróżnione przez normę fakty, które istnieją i mają swój sens
niezależnie od obowiązującego systemu
prawnego, należałyby do klasy innych zdarzeń prawnych.
Np. pobicie kogoś, zniszczenie cudzej rzeczy itp. delikty, albo mający swój sens z
mocy pozaprawnych reguł społecznych np. akt przebaczenia.
Pojęcie czynności konwencjonalnych okaże się użyteczne dla
dalszych rozważań nad zdarzeniami prawnymi; jednakże
systematyka całego zbioru zdarzeń prawnych oparta tylko na dychotomicznym ich
podziale (czynności konwencjonalne i inne zdarzenia) prowadzi do mało przydatnego
ich zróżnicowania,

ponieważ do wyróżnionych w ten sposób członów niewiele by można
odnieść reguł ogólnych.

2. 'I#pologia

Wydaje się, że na tle obowiązującego systemu prawnego nie da się dokonać
użytecznego dla praktyki podziału zdarzeń
prawnych. Natorniast można przepro- wadzić ich typologię, a więc systematykę, która
nie prowadzi do rozłącznego i zupełnego
podziału całego zbioru zdarzeń prawnych, lecz wyróżnia pewne ich typy ze względu na
normatywnie ustanowioną ich ogólną regulację prawną. Z tego punktu widzenia za
najbardziej przydatne
należałoby uznać wyróżnienie następujących ogólnych typów zdarzeń
prawnych:
1) czynności prawne;
2) działania prawne zbliżone do czynności prawnych i dlatego wyrnagające łącznego
rozważenia z czynnościami prawnymi (np.
oświadczenia wiedzy lub przejawy uczuć);
3) orzeczenia sądowe oraz decyzje administracyjne;
4) niewykonywanie uprawnień w oln'eślonym czasie, (por. rozdz. XIII). Inne typy
zdarzeń prawnych takie jak np. czyny
niedozwolone, bezpodstawne wzbogacenie, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia,
porzucenie lub przerobie- nie rzeczy, zostaną omówione w szczególnych działach
prawa cywilnego, ponieważ tam właśnie zostały uregulowane.

ő 25. Pojęcie i postacie czynności prawnych

Literatura: S. Grzybowski: System ő 55, 56; W Czachórski,
Czynności prawne przyczynowe i oderwane w polskim prawie
cywilnym, Warszawa 1952; E. Drozd, Przeniesienie własności
nieruchomości, Warszawa-Kraków 1974; A. Jgdrzejewska, Koncepcja oświadczenia
woli w prawie cywilnym, Warszawa 1992; J.
Gwiazdomor.ski, PróMa knrekty pojęcia czynności prawnej, ZNUJ,
Prace z zakresu prawa cywilnego i praw na dobrach
niematerialnych, Kraków l973: A. K/ein, Elementy zobowiązaniowego stosunku
prawnego, Wrocław 1%4; M. Piekarski, Przepisy ogólne o czynnościach prawnych, WP
1%5, nr 3; Z. Radwariski, Teoria umów, Warszawa 1977; A. Stel- machox#ski, Wstgp
do teorii prawa
cywilnego, Warszawa 1984; A. Szpunar, Uwagi o pojęciu czynności prawnej, PiP 1974,
z. 12; A. Wol#er, Problematyka ogólna
czynności prawnych w k.c., PiP 1964, z. 11.

I. Pojęcie

l. Określenie ogólne
Czynność prawna jest to skonstruowana przez system prawny czynność
konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, której
treść określa - co najmniej w podstawowym zakresie -
konsekwencje prawne tego zdarzenia prawnego (art. 56 k.c.). Instytucja ta została
skonstruowana przez system prawny, aby podmioty prawa cywilnego mogły same
kształtować wiążące je
stosunki cywilnoprawne na mocy swych decyzji. Są to jednak zarazem akty o
doniosłości spotecznej, które dotyczą sytuacji prawnej także innych podmiotów
"uwikłanych" w stosunki prawne. Wpłynęło to na ukształtowanie tej instytucji przez
ustawodawcę polskiego nie tylko przy uwzględnieniu decyzji (aktów woli) działających
podmiotów prawa cywilnego, ale
także interesów innych osób. Dlatego charakteryzowanie czynności prawnych
wyłącznie przy użyciu terminów zaczerpniętych z
psychologii introspe kcyjnej - zwłaszcza terminu "wola" - służyć może jedynie do
określenia podstawowej funkcji tej
instytucji, natomiast nie przyczynia się do pogłębienia jej analizy naukowej. Metoda taka
w szczególności prowadzi do
nieuwzględnienia owych aspektów społecznych, które ustawodawca polski bierze pod
uwagę przy konstruowaniu czynności prawnej, a co w konsekwencji każe często uznać
za czynność prawną danej
osoby takie jej zachowania, które nie są adekwatnym wyrazem treści jej przeżyć
psychicznych.

Tradycja identyfikowania czynności prawnych z aktami woli ma swe ń'ódło w
liberalnoindywidualistycznych założeniach szkoły pendektystów niemieckich, która w
pierwszej potowie XIX w. opracowała ogólną koncepcję czynności prawnych (Savigny i
jego
następcy). Reprezentanci tego kierunku rozróżniali wprawdzie
a) wewnętrzny akt woli człowieka ukierunkowany na wywołanie
skutków prawnych i
b) jego zewnętrzny wyraz, określany mianem "oświadczenia woli". Jednakże
zasadnicze znaczenie miała dla nich wolna "wola wewnętrzna"; w razie niezgodności
między
treścią owego przeżycia wewnętrznego a jego zewnętrznym wyrazem, zawsze można
było uznać czynność prawną za nieważną i to w
oparciu o instytucję wad oświadczeń woli. Koncepcję tę przyjęło się określać mianem
"teorii woli".
Jej konsekwencje społeczne nie odpowiadały jednak wymaganiom rozwijającego się
masowego obrotu prawnego. Z tych względów spotkała się ona u schyłku ubiegłego
wieku z ostrą krytyką
reprezentantów tzw. teoru oświadczenia. Według tej koncepcji

decydujący walor miala treść złożonego oświadczenia - tak jak było ono przez
typowego człowieka rozum#ane. W pewnym sensie kompromisowe stanowisko w tej
kontrowersji zajęli w bieżącym
wieku reprezentanci tzw. teoru zaufania, którzy zalecali, aby w razie niezgodności
między "wolą wewnętrzną" ajej przejawem ("oświadczeniem woli") decydujące
znaczenie rz is wać temu ostatniemu elementowi tylko wtedy, gdy wymaga tego w
zgląd na zaufanie odbiorcy oświadczenia woli.
Obecnie w nauce polskiej dominującą pozycję zdobył sobie nun obiektywizujący (por.
zwłaszcza J. Gwiazdomorski, A.
Jędrzejewska, Z. Radwański. W chodzi on z założenia, że podstawy dla roztrzygnięcia
zs kwestii, czy zachowanie ludzkie
ma charakter czynności prawnej trzeba szukać w regułach
znaczeniow ch formu- jących się przede wszystkim w kulturze
danego społeczeństwa. One wi y określa sen z zna dan P a h 1 #ą przy spełrtieniu się
innych przesłanek określony #h ust anie
człowieka za czynność prawną.

2. Oświadczenie woli

# Jedynym koniecznym elementem każdej czynności prawnej, a zarazem wyłącznie
charakteryzującym czynności prawne jest ośrviadczenie woli (art, 60 k.c.). Ono właśnie
ge ti płynącejy potoc pe nej, określającą jej konsekwencje pra- wne. Wbrew go
znaczenia tego terminu nie odnosi się
on do wypowiedzi sprawozdawczych, informujących o treści przeżyć psychicznych
człowieka. Sens oświadczenia woli ustala się na
podstawie reguł znaczeniow ch zastosowanych do zachowania się człowieka. Jeżeli w
ten sposób ustalone ya- czenie wskazuje na to. że dokonuje on (ustanawia) jakąś
zmian w stosunkach
cywilnoprawnych, to wówczas uznać należy, że złożone zostało
oświadczenie woli w jurydycznym tego słowa znaczeniu.
Oświadczenie woli stanowi rdzeń pojęcia "czynność prawna", a1e nie est z nim
tożsame. Często bowiem normy prawne wiążą
konsekwencje prawne ie z jednym, lecz dopiero z wieloma
oświadczeniami woli (np. umow lub w ma a spełnienia się innych - poza oświadczeniem
woli
rzeczy wpisu do ksi - okoliczności (np. wydania
nych do tego, aby p Ws ł #ych, decyzji organu administracyjnego) konieczy o eślone w
treści oświadczenia woli konsekwencje prawne. Pojęcie czynności prawnej służy w
takich przypadkach do oznaczenia całości zdarzenia prawnego, w skład którego
wchodzi co na mniej jedno oświad- czenie woli. j

3. Oświadczenia innego rodzaju
Oświadczenie woli należy odróżnić od oświadczeń wiedzy lub
przejawów uczuć, które nie są rozumiane jako przejaw decyzji kształtowania stosunku
cywilnoprawnego. Mają one charakter
zdarzeń prawnych z tego względu, że w ściśy określonych przez

normy prawne okolicznościach należy z nimi wiązać wskazane w
dyspozycjach tych norm konsekwencje prawne bez względu na to, cz w aś niony w
oparciu o miarodajne reguły interpretacyjne sens tych wypowiedzi wzkazuje na
jakąkolwiek decyzję wywołania skutków prawnych.
( Np. zawiadomienia o wadach fizycznych rzeczy (art. 563 k.c.) lub o rzelewie wierz
telności art. 512 k.c.) wywołują określone we wspomnianych przepisach konsekwenc e
rawne bez wzglę- du na to, czy dziala cy po J P
ją dmiot zdawał sobie z nich sprawę lub czy treść jego
oświadczenia
przejawiała taką decyzję; wystarczy najzupełniej, gdy
zawiadomienie zawiera wskazane w jego treści informacje o pewnych stanach rzeczy.
Również np. z przebaczeniem - jako aktem wyrażającym określonego rodzaju uczucie -
łączy system prawny określone w art. 899 ő 1, art. 930 ő 1, art. 1010 ő 1 k.c.
skutki prawne, bez względu na to czy treść tego aktu wskazuje na decyzję wywolania
jakichkolwiek konsekwencji prawnych.

Wspomniane zdarzenia prawne są zbliżone do czynności prawnych, ponieważ również
zawierają pewien sens i przeznaczone są
zarazem do zakomunikowania ich innym ludziorn, przez co ta postać działalności
intelektualnej człowieka nabiera
doniosłości społecznej. Ze względu na te podobieństwa
dopuszczalne jest analogiczne stosowanie do wspomnianych zdarzeń prawnych
niektórych instytucji bezpośrednió
dotyczących czynności prawnych.
Natomiast nie wydaje się, aby istniała dostateczna podstawa do wyróżniania kategorii
czynów połączonych z przejawami woli.

Do tej kategorii zdarzeń prawnych zalicza się np. czynność
polegającą na wyznaczeniu przedstawicielowi ustawowemu
odpowiedniego terminu do potwierdzenia umowy zawartej z osobą ograniczoną w
zdolności prawnej (an. 18 ő 3 zd. 2 k.c.).
Są to w istocie czynności prawne, zawierające oświadczenia
woli, które określają konsekwencje prawne tych zdarzeń prawnych.

II. Postacie czynności prawnych

Przez postacie czynności prawnych rozumie się ich rodzaje wyróżnione według innych
kryteriów niż treść tych czynności.

1. Jednostronne, umowy i uchwały

Z uwagi na uczestniczące w czynności prawnej strony wyróżnia się następujące
postacie czynności prawnych:

a) Czynności prawne jednostronne, charakteryzują się tym, że dochodzą do skutku
przez złożenie oświadczenia woli jednej
strony (np. wypowiedzenie stosunku najmu, sporządzenie testamentu).

b) Umowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej
stron. Mają one największą doniosłość spośród
wszystkich postaci czynności prawnych.

c) Uchwały - podobnie jak umowy obejmują oświadczenia woli więcej niż jednego
podmiotu. W odróżnieniu jednak od umów do
prawnej skuteczności uchwały nie jest konieczne, aby
oświadczenia woli wszystkich podmiotów były zgodne. Wystarczy, gdy treść uchwały
uzyska aprobatę odpowiedniej większości osób, stanowiącej zarazem niezbędne
quorum zgromadzenia. Odpowiednie przepisy prawne lub statuty korporacji bliżej
określają
konieczne przesłanki do tego, aby zapadła ważna uchwała (np. organów spółdzielni).

2. Zgoda osoby trzeciej

Mając na względzie ochronę interesów samych uczestników
czynności prawnej (por. art. 17 k.c.) albo innych osób (por. art. 103 ő 1, 104, 248 ő 2,
507, 519 ő 2, 525 k.c.), ustawa
wymaga niekiedy zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej. Przez osobę
trzecią należy więc rozumieć podmiot prawa cywilnego, który nie jest uczestnikiem
czynności prawnej. Zgoda osoby trzeciej ma charakter oświadczenia woli i to
wyrnagającego zfożenia go zainteresowanemu adresatowi. W odróżnieniu od umów
oraz uchwał pełni ona jedynie funkcję wtórną, chociaż niezbędną
dla skuteczności czynności prawnej, której dotyczy. Wyraża się to w tym, że osobie
trzeciej przypada jedynie funkcja kontrolna, podczas gdy uczestnicy czynności prawnej
podejmują decyzję co do jej dokonania oraz jej treści. Zgodnie z ogólną regułą art. 63 ő
1 k.c. potrzebna do dokonania czynności prawnej zgoda osoby trzeciej może być
wyrażona nie tylko przed i podczas skladania oświadczenia w oli przez uczestników
czynności prawnej, ale także w okresie późniejszym. W ostatnio wspomnianym
przypadku zgodę taką ustawa nazywa potwierdzeniem (art. 18 ő 1, att. 103 ő 1
k.c.).

3. Indywidualnie adresowane

Są czynności prawne, które dla swej skuteczności wymagają
złożenia oświad- czenia woli innej osobie (art. 61 k.c.) oraz takie, które wywołują skutki
prawne bez złożenia ich innej
osobie.
a) Każda czynność prawna jest działaniem o doniosłości
społecznej, która oczywiście nie może zostać zrealizowana, jeżeli oświadczenie woli
jakiegoś pod- miotu nie dojdzie do wiadomości innej osoby. Ze stwierdzenia tego nie

wynika jednak konieczność złożenia a więc szczególnego uprzystępnienia
oświadczenia woli
zainteresowanej osobie. System prawny konstruuje różnego rodzaju czynności prawne,
które powodują związane z nimi skutki prawne, nawet wtedy, gdy treść ich nie została
innym osobom w szczególny sposób uprzystępniona. Należą do nich:
1) czynności prawne nie wymagające zakomunikowania ich nikomu (np. te- stament
własnoręczny, art. 949 k.c.);
2) czynności prawne które uzyskują skuteczność przez publiczne ich oglo- szenie, a
więc nie są one komunikowane indywidualnemu określonemu adresatowi, lecz kieruje
się je ad incertas personas (np. przyrzeczenie zamieszczone w ogło- szeniu
publicznym, art. 919 k.c.);
3) czynności prawne, które wywołują skutek, gdy zostaną
zakornunikowane określonym w ustawie organom państwowym lub
świadkom (por. art. 951-953, l0l8 ő 3 k.c.) bez potrzeby
kierowania ich do osób zainteresowanych wynikają- cymi z nich skutkami prawnymi.
Na ogół jednak system prawny wymaga - i taką należy w razie
wątpliwości zastosować regułę interpretacyjną - aby
oświadczenia woli były składane pod-
cywilnoprawne miotom, których dotyczą. Odnosi się to również do jednostronnych
czynności prawnych (np. wypowiedzenia,
odstąpienia od umowy itp.).
441 b) Złożenie oświadczenia woli innej osobie zostaje dokonane, gdy doszło do
adresata w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią (art. 61 k.c.). Na
składającym oświadczenie woli ciąży więc troska o stworzenie takiej sytuacji, by od
sarnego tylko adresata zależało, czy zechce zapoznać się z treścią
zakomunikowanego mu ośrviadczenia woli. Jeżeli sytuacja tego rodzaju powstanie,
należy przyjąć, że w tym momencie
oświadczenie woli zostało złożone.
W świetle prawa polskiego nie jest więc konieczne, aby adresat efektywnie zapoznał
się z treścią oświadczenia i obojętne jest, kiedy to nastąpi. Również sam fakt i data
wysłania oświadczenia woli (np. listu lub telegramu) jak i data jego uzewnętrznienia (np.
data napisania listu, podjęcia uchwały) nie mają z
rozpatrywanego tu punktu widzenia doniosłości prawnej. Także samo doręczenie
oświadczenia woli, chociaż dokonane w miejscu pobytu adresata, nie zawsze oznacza,
iż doszło ono do niego w taki sposób, że mógł on w danym momencie zapoznać się z
jego
treścią.
Np. przyjąć trzeba, że z treścią listu wrzuconego do skrzynki na listy 30 czerwca o
godz. 23.00 adresat mógł zapoznać się
dopiero 1 lipca najwcześniej w godzinach porannych.
Ustalenie momentu złożenia oświadczenia woli ma doniosłość
prawną z następujących względów:
1 ) Składający oświadczenie woli jest od tego momentu związany swoim
oświadczeniem woli i odwołanie takiego oświadczenia bez zgody adresata jest
skuteczne tylko wtedy, gdy doszło
jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej (art. 61 zd. 2 k.c.).

Np. jeżeli najemca wypowiedział listownie najem lokalu, a po wyslaniu listu się
rozmyślił, to może ustnie lub telegraficznie odwołać wypowiedzenie - do chwili dojścia
listu do adresata. Późniejsze odwołanie będzie skuteczne tylko wtedy, gdy w
ynajmujący wyrazi na to zgodę. W przeciwnym razie wypowiedzenie wywola związane z
nim konsekwencje prawne, polegające na
zgaśnięciu stosunku najmu.
2) Moment ten jest miarodajny dla rozstrzygnięcia, czy czynność prawna została
dokonana we właściwym terminie, który wyznaczony jest prawem lub treścią wiążącego
już strony stosunku prawnego (por. np. art. 673 ő 2 k.c.).
3) Moment ten jest także
miarodajny dla uznania ważności i interpretacji czynności
prawnej. Od tej reguły art. 62 k.c. wprowadza jednak wyjątek. Jeżeli mianowicie nic
innego nie wynika z treści oświadczenia woli, z ustawy lub z okoliczności, należy
przyjąć, iż
oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, nie traci mocy wskutek tego, że
zanim do tej osoby doszło, składający je zmarł lub utracił zdolność do czynności
prawnej. Przyjąć należy,
że dotyczy to oświadczeń woli już przez składającego wysłanych
do adresata.

4. Realne i konsensualne

a) Do dokonania czynności prawnych realnych konieczne jest - poza oświadczeniem
woli - działanie powodujące zmianę
faktycznego władztwa nad rzeczą
lub innymi przedmiotami materialnymi (por. np. art. 180, 181, 307 ő 1, 518 ő 1 pkt 1,
710 k.c.). Są to akty dostrzegalne dla
otoczenia i dlatego ustawodawca ucieka się do konstruowania czynności prawnych
realnych głównie w sytuacjach, gdy sens samego oświadczenia mógłby być niepewny,
a także dla zagwarantowania
jawności czynności prawnych. Tę ostatnią funkcję pełnią również
wpisy do reje- strów publicznych - w szczególności do ksiąg
wieczystych, które w wyniku rozwoju techniki prawniczej,
zastąpiły dawniej wymagane akty wydania rzeczy. To podobieństwo funkcji może
skłaniać#do posługiwania się terminem "czynność
prawna realna" także na oznaczenie takich czynności prawnych, dla których poza
oświadczeniem woli - koniecznym elementem ich
skuteczności jest wpis do rejestru publicznego. Wydaje się
jednak, że taka propozycja terminologiczna zaciemnia ostrość
określanego tu pojęcia i jest mało przydatna. Wpisy do rejestrów podlegają bowiem
swoistym zupełnie regułom prawnym, które nie są miarodajne dla oceny ważności
czynności prawnych realnych.
W nauce prawa cywilnego zasadność wyróżnienia czynności
prawnych realnych jest jednak również kwestionowana.

b) Wbrew rozpowszechnionemu twierdzeniu czynność prawna
konsensualna nie zawsze dochodzi do skutku solo consensu, tzn. przez samo tylko
złożenie o5wiadczenia woli. Niekiedy ustawa wymaga ponadto spełnienia się także
innych okoliczności (np.
wpisu do ksiąg wieczystych, zgody organu władzy) - wyjąwszy
oczywiście zmiany faktycznego władztwa nad rzeczą. Tradycyjne akcentowanie
konsensu w czynnościach prawnych konsensualnych i przeciwstawiania im na tej
podstawie czynności prawnych realnych bierze się stąd, że według pierwotnego prawa
rzymskiego kontrakty realne prawdopodobnie w ogóle nie zawierały ele- mentu
"oświadczenia woli".
Należy pod#-eślić, że jeżeli przepisy prawne nie uzależniają
dojścia do skutku umowy od wydania rzeczy, a jedynie przewidują obowiązek jej
wydania w rezul- tacie zawartej umowy (np. art. 535 ő 1 k.c.), to wówczas czynność
prawna ma charakter konsensualny.

5. Między żyjącymi i na wypadek śmierci

Podstawą tego podziału jest wzgląd na to, kiedy mają nastąpić
skutki czynności prawnej.
a) Cechą charakterystyczną czynności zawieranych na wypadek śmierci (mortis
causa) jest to, iż wywołują one skutki prawne dopiero z chwilą śmierci osoby
dokonywującej tej czynności (np. testament, art. 941 i n. k.c.). Do czasu jej śmierci
testament nie wywotuje żadnych skutków prawnych, a sporządzenie go w niczym nie
wiąże testatora. Może on więc w każdej chwili odwotaE lub
zmieniE testament, a wszelkie zobowiązania ograniczające tę
swobodę działania są nieważne (por. art. 943 k.c.).
t Por. zwłaszcza M. Sośniak Recemja z "Systemu prawa
cywilnego", t. III, cz. 1, "Ossoli- neum" 1981, PiP 1983, z. 7, s. 108.
b) Natomiast inne czynności prawne określa się mianem
czynności między żyjącymi (inter- vivos). Tym mało
komunikatywnym zwrotem obejmuje się wszystkie czynności
prawne, które wywołują jakieś konsekwencje prawne już z chwilą ich dokonania.

6. Zobowiązujące i rozporządzające

Podział ten opiera się na różnym charakterze konsekwencji
prawnych wywoływanych przez czynności prawne.
447 a) Czynności prawne zobowiązujące polegają na zobowiązaniu
sięjednej strony (dłużnika) do ś#viadczenia, tzn. do
określonego działania lub zaniechania na rzecz innej strony (wierzyciela, por. art. 353
k.c.).
W zależności od tego, czy z czynności prawnych wynikają
zobowiązania tylko dla jednej albo dla obu stron rozróżnia się czynności prawne
jednostronnie albo dwustronnie zobowiązujące.

Podziału tego nie należy rnylić z podziałem na czynności jedno- lub dwustronne
(umowy), który ma na względzie liczbę
uczestniczących w dokonaniu czynności prawnej stron. Rzecz jednak oczywista, że
tylko przy czynnościach prawnych dwustronnych może pojawić się problem, czy mają
one charakter jedno- czy
dwustronnie zobowiązujący.
W ramach czynności prawnych dwustronnie obowiązujących
wyróżnia się czynności prawne odpłatne, które charakteryzują
się tym, że na ich podstawie obie strony mają uzyskać pewną
korzyść majątkową. Inne czynności prawne zobowiązujące są
nieodpłatne. Podział ten ma doniosłe znaczenie dla całego systemu prawa cywilnego.
Ustawodawca polski kierował się bowiem ogólnym założeniem, że czynności prawne
nieodpłatne, przyznające
korzyść tylko jednej stronie, zasługują na słabszą ochronę w
porównaniu z czynnościami odpłatnymi (por. w szczególności
art. 59, 83 ő 2, 84 ő 1, 407, 528, 530, 531, 896, 993 i n.,
ań.1039 i n. k.c.).
b) Czynności prawne rozporządzające - zwane także
rozporządzeniami polegają na przeniesieniu, obciążeniu,
ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmio towego.
Zagadnieniem o skomplikowanej problematyce teoretycznej, a zarazem o dużej
doniosłości praktycznej, jest kwestia, w jakim stosunku pozostają czynności zobo
wiązujące do rozporządzeń.
Nie pojawia się ono w czynnościach prawnych, które kreują
zobowiązanie do spełnienia innego, niż rozporządzenie świadczenia (np. wykonanie
jakiejś usługi). "Czysto" zobowiązujący
charakter takich czynności prawnych nie podlega wątpliwości. Z kolei także z mocy
konieczności logicznej wyłącznie
rozporządzający charakter mają czynności rozporządzające, które
zostały dokonane w wykonaniu zobowiązania powstałego z innego niż czynność
prawna zdarzenia (np. z czynu niedozwolonego,
niesłusznego wzbogacenia, aktu administracyjnego).
W sytuacjach tego typu brak bowiem w ogóle jakiejś innej
czynności prawnej, której można by przypisać skutki
rozporządzenia.
c) Wspomniana kwestia występuje natomiast w zakresie czynności prawnych, których
treść zobowiązuje do dokonania
rozporządzenia. Te czynności prawne obejmują nader różnorodne typy umów o
podstawowej dla obrotu gospodarczego doniosłości (np. sprzedaż, dostawa,
kontraktacja, pożyczka, najem - jeśli chodzi o zapłatę czynszu itp.). W odniesieniu do
wspomnianych czynności prawnych system prawny może uznać, iż powodują one
wyłącznie powstanie zobowiązania, a dla wywołania skutków
rozporządzających trzeba dokonać odrębnej czynności
rozporządz#jącej. Ten model rozwiązania w sposób najbardziej
konsekwentny znalazł wyraz w prawie niemieckim. Natomiast sy- stem prawa
francuskiego wykształcił model czynności prawnej o podwójnym skutku, polegający na

tym, że czynność zobowiązująca do rozporządzenia -bez potrzeby dokonania odrębnej
czynności
rozporządzającej - sama powoduje także skutki rozporządzające.
Ostatnio wspomniany model został przyjęty w polskim systemie prawnym i jest w nim
modelem preferowanym. Znajduje on
normatywny wyraz w wypowiedzianej w k.c. zasadzie, że z braku odmiennych
przepisów szczególnych oraz jeżeli strony inaczej nie postanowiły, czynność prawna
zobowiązująca do rozporządzenia wywołuje także skutek rozporządzający (por. art. 155
ő l, 234,
237, 245, 510, 1052 k.c.).
Już jednak z samego sformułowania tej zasady wynika, że polski system prawny
uwzględnia, aczkolwiek wyjątkowo sytuacje, gdy czynność prawna kreująca
zobowiązanie do rozporządzenia
wywołuje wyłącznie skutki zobowiązujące. Dla osiągnięcia skutków
rozporządzających trzeba wówczas dokonać odrębnej czynności
wyłącznie rozporządzającej.
Czynności prawne o podwójnym skutku, a więc
zobowiązująco-rozporządzającym odgrywają podstawową rolę w
polskim prawie cywilnym. Ich konstrukcja prawna budzi jednak wątpliwości w teoru
prawa cywilnego. Należy - jak się zdaje -
przyjąć, że są to czynności prawne, których treść wyraża decyzję
o powstaniu zobowiązania do rozporządzenia. Natomiast z mocy normy względnie
obowiązującej skutek rozporządzający następuje
bez potrzeby dokonania czynności rozporządzającej.

Zgodnie z art. 535 k.c. umowa sprzedaży zostaje zawarta, gdy sprzedawca
zobowiązuje się przenieść na kupującego własność
rzeczy i wydać mu ją, a kupujący zobowiązuje sig rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy
cenę. Treść tej umowy wyraża więc decyzję
(wolę) stron jedynie zobowiązania się do dokonania czynności
rozporządzającej, jaką jest przeniesier:ie własności rzeczy.
Jednakże w mysl względnie obowiązującej normy art. 155 ő 1 k.c. "Iimowa sprzedaży
(...) lub inna umowa zobowiązująca do
przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej
przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że
strony inaczej postanowiły. Jeżeli więc A
oświadczy tylko, że zobowiązuje się przenieść na B wlasność
samochodu X za określoną cenę, to aby nabyć własność tego
samochodu nie musi zawrzeć drugiej umowy typu rozporządzającego (tj. umowy
bezpośrednio przenoszącej własność samochodu). Ten
rozporządzający skutek następuje bowiem z mocy samej ustawy, a mianowicie na
podstawie cytowanego art. 155 ő 1 k.c.

7. Przysparzające

Ktoś kto dokonuje czynności prawnej przysparząjącej realizuje korzystną dla kogoś
innego zrnianę majątkową, polegającą na
tym, że owa osoba nabywa prawo podmiotowe albo zostaje
zwolniona z obowiązku lub z ciężarów ograniczających jej prawo podmiotowe.
W swojej dominującej masie czynności prawne zobowiązujące,
rozporządzające i zobowiązująco-rozporządzające, są
równocześnie czynnościami przysparzającymi, gdyż dokonują
przesunięć majątkowych na rzecz innych osób. Są jednak i takie czynności
rozporządzające, które skutku tego nie wywołują i tym
samym nie należą do przysporzeń.

Np. gdy ktoś porzuca rzecz ruchomą, staje się ona rzeczą
niczyją. Czynność prawna rozporządzająca nie przysparza w tym przypadku nikomu
prawa podmiotowego w przeciwieństwie np. do umowy o przeniesienie własności
rzeczy.
Należy podkreślić, że przy kwalifkacji czynności prawnej jako zobowiązującej,
rozporządzającej, zobowiązująco-rozporządzającej
albo przysparzającej nie bierze się pod uwagę okoliczności, czy w rezultacie dokonania
tych czynności osoba uzyskała jakiś
ekwiwalent ekonomiczny czy nie.

Np. sprzedaż rzeczy będzie zawsze dla kupującego czynnością
przysparzającą, chociażby zobowiązał się do zapłaty ceny znacznie wyższej od
wartości rzeczy.

8. Upowatniające

Czynności prawne upoważniające również nie mieszczą się w
kategoru czyn ności prawnych przysparzających. Prototypern tych czynności jest
pełnomocnictwo. Dotychczas nie została opracowana ogólna koncepcja czynności
prawnych upoważniających. Można w każdym razie powiedzieć, że wyznaczają one
innym
podrniotom kompetencję do dokonania czynności konwencjonalnych ze skutkiem dla
osoby udzielającej upoważnienia.

Upoważnienia nie mogą więc odnosić się do czynności tylko
psychofizycznych, z którymi nie jest związany jakiś swoisty sens określony regułami
społecznymi. Wypić wino można więc
tylko zamiest innej osoby, natomiast wznieść toast w imieniu kogoś innego.

9. Kauzalne i abstrakcyjne

a) Czynności prawne kauzalne (przyczynowe) i abstrakcyjne (oderwane) odnoszą się
wyłącznie do czynności prawnych
przysparzających.

Z tego punktu widzenia bezsensowne byłoby zatem pytanie, czy np. pełnomocnictwo
lub zawarcie małżeństwa jest czynnością
prawną. kauzalną albo abstrakcyjną. Można wyobrazić sobie
system prawny, który by podstawę prawną przysporzeń majątkowych upatrywał
wyłącznie w oświadczeniu woli wyrażającym przyrzeczenie świadczenia (np. X
zobowiązuje się do zapłaty sumy S na rzecz Y) albo samo
rozporządzenie (np. X przenosi własność rzeczy R na Y) i do
nich o raniczał ocenę konsekwencji wspomnianych czynności
prawnych.
Jednakże współczesne systemy prawne nie zajmują takiego
stanowiska i w mniejszym lub większym stopniu żądają, aby
realizowane przez przysporzenia przesunięcia majątkowe
znajdowały pewniejsze uzasadnienie prawne. W ten bowiem tylko sposób można,
chociażby w ogólnych zarysach, rozpoznać społeczny sens przesunięć majątkowych i
poddawać je kontroli oraz
reglamentacji prawnej. Tak właśnie rozumianą podstawg prawn# czynności
rozporządzającej można określić mianem causa. W
teorii polskiego prawa cywilnego przeważa wprawdzie koncepcja subiektywna, która w
kategoriach psychologicznych (wyobrażonego celu jako motywu sprawczego) stara się
wyjaśnić pojęcie causae, jednakże nie wydaje się, aby była ona dostatecznie przydatna
- w każdym przypadku. W sz ególności trudno z tego punktu
widzenia przeprowadzić granicę między obo- ję ymi dla prawa
motywami czyjegoś działania a relewantną prawnie causa, którą zresztą niekoniecznie
musi być czynność prawna, ale także i
innego rodzaju zda- rzenie prawne (np. czyn niedozwolony). b) Czynności prawne
przysparzające, które system prawny
konstruuje w ten sposób, że ważność ich uzależnia od istnienia prawidłowej causae
nazywam czynnościami kauzalnymi
(przyczynowymi), natomiast czynności abstrakcyjne w tym sensie "odrywają się" od
swej causae, że wywołują skutki przysparzające - chociażby nawet nie istniała
prawidłowa causa stanowiąca
podstawę prawną ich dokonania. Fakt ten nie jest wprawdzie
pozbawiony doniosłości prawnej, aIe konsekwencje jego reguluje inna instytucja
prawna, jaką jest bezpodstawne wzbo- gacenie (art. 405 i n. k.c.). Tak więc ten, kto bez
dostatecznego
uzasadnienia prawnego uzyskał korzyść majątkową, jest zobowiązany do jej zwrotu w
naturze albo, jeżeli jest to niemożliwe, do
zwrotu wartości uzyskanej korzyści ale tylko o tyle, o ile
pozostała ona jeszcze w majątku osoby bezpodstawnie wzbogaconej. Jest to więc
znacznie słabsza ochrona od tej, jaka zwykle jest następstwem uznania czynności
rozporządzającej za nieważną.
W polskim systemie prawnym, który tak dużą doniosłość przykłada do oceny
społeczno-gospodarczych aspektów zdarzeń prawnych, za regułę przyjmuje się
kauzalność czynności prawnych.
Causa tych czyrmości prawnych niekoniecznie musi być wyrażona w ich treści,
aczkolwiek w szczególnych przypadkach ustawa stawia takie wymagania (por. np.

art.158 k.c.) Na ogół wystarczy jednak, by dało się ustalić, że istnieje prawidłowa causa
stanowiąca
podstawę przysporzenia.
c) Konstrukcja abstrakcy#nych czynnosci prawnych dopuszczalna #est jedynie w
wyjątkowych przypadkach określanych ustawą (por. np. zobowiązania zaciągnięte w
postaci weksla lub czeku).
Praktyczna użyteczność podziału czynności prawnych na kauzalne i abstrakcyjne z
całą wyrazistością przejawia się w
przypadkach, gdy przysporzenia dokonuje się przez odrębną
czynność prawną. Chodzi bowiem wówczas o ustalenie, czy ważność
jej zależy od innej podstawy prawnej. Natomiast jeżeli
przysporzenie
jest efektem czynności prawnej jednolitej, której treść wyraża zarazern podstawę
prawną przysporzenia - jak to ma miejsce w dominującej masie umów obligacyjnych o
podwójnym skutku - rozważania nad causa przysporzenia właściwie tracą praktyczną
doniosłość i dadzą się zastąpić analizą tych czynności prawnych.
d) Tradycyjnie wyróżnia się następujące trzy typy causae:
1) causa obligandi vel acquirendi - przysporzenie znajduje tu podstawę prawną w
nabyciu prawa lub innej korzyści przez
dokonującego czynności prawnej; 2) causa solvendi - podstawa prawna przysporzenia
wyraża się tu w zwolnieniu z
istniejącego zobowiązania, które obciążało osobę dokonującą
wspomnianej czynności;
3) causa donandi - przysporzenie następuje nieodpłatnie.

Np. sprzedawca dokonuje przyspor Lenia w postaci przeniesienia własności r Leczy
na kupującego obligandi causa, ponieważ
podstawą prawną, i tym samym przesłanką ważności tego
przysporzenia, jest zobowiąza#ie się kupującego do zaptaty ceny. Z kolei kupujący,
który po pewnym czasie ptaci cenę za nabytą
rzecz, dokonuje czynności przysparzającej so/vendi causa,
zwalniając się z długu zaciągniętego przy zawarciu umowy
sprzedaży. Także np. pożyczkobionca spłacając pożyczkę doko- nuje przysporzenia
solve#di causa. Przykładem donandi causa jest przysporzenie w postaci darowizny.

ő 26. Forma oświadczenia woli

Literatura: Z Radwański, (w:) System, ő 64: E. Drozd,
Problematyka fomiy czynności prawnych na tle art. 77 k.c., SP z. 38, 1973; tenże:
Forma czynności prawnych zastr Leżonych wolą
stron, ZNUJ CCCXLUI, Waiszawa-Kraków 1973; tenże: Forma aktu notarialnego, (w:)
Księga Pamiątkowa I Kon- gresu Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo
Stowar Lyszenia Notariuszy Rzeczypopo- litej Polskiej 1993; J. Gwiazdomorski, Nowe
pn.episy o formie czynności prdwnych, (w:) Księga pamiątkowa ku czci K. Stetki,
Wrocław 1967; M. Piekarski, Zawarcie umowy. Forma

czynności prawnych, NP 1965, nr 4; M. Tyczka, Ograniczenia
dowodów ze świadków i z przesłuchania stron przeciwko
dokumentowi, (w:) Księga pamiątkowa ku czci K. Stetki, Wrocław 1967; A. Szpunar,
Uwagi o formie przewidzianej dla celów
dowodow-ych, RPEiS 1988, z. 4.

I. Swoboda formy

Ludzie porozumiewają się ze sobą, to znaczy przekazują pewne myśli za pomocą
znaków. Istotna dla czynności prawnych funkcja, polegająca na regulacji stosunku
cywilnoprawnego, może być
spełniona tylko wtedy, gdy oświadczenie woli będzie miało
postać znaku. Natomiast kwestią drugorzędną z rozpatrywanego tu punktu widzenia
(różnie w przeszłości regulowaną) jest
zagadnienie, jakiego rodzaju powinny to być znaki.
Polskie prawo cywilne przyjęło panujący we współczesnych
systemach prawnych wzorzec uregulowania, który uznaje, że jeśli ustawa nie stanowi
inaczej, dopuszczalne jest posłużenie się jakimkolwiek znakiem. Wzorzec ten -
określony także mianem "zasady swobody formy" - znalazł wyraz w art. 60 k.c., który
stanowi, że "Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby
dokonywającej czynności prawnej rnoże być wyrażona przez ka2de
zachowanie się tej osoby, która ujawnia jej wolę w sposób
dostateczny (oświadczenie woli)". Z reguły więc każdy spowodowany przez kogoś
dostrzegalny układ rzeczy lub zjawisko, jeżeli w
świetle przyjętych reguł znaczeniowych przejawia decyzję
wywołania określonych konsekwencji cywilnoprawnych, jest
jednakowo traktowa- rrą czynnością prawną.
Np. czynnoś E prawna kupna gazety będz#e miała ten sam
charakter i dojdzie do skutku zarówno wtedy, gdy odpowiednie oświadczenie woli złożą
strony w formie aktu notarialnego, jak i ustnie lub zgota bez wypowiedzenia słowa, a
przez wyrażenie swych decyzji w ten sposób, że kupujący położy w okienku kiosku
odpowiednią sumę pieniężną i weźmie gazetę, a sprzedawca będzie
się temu bierrue przypatrywał.

Rozważania te prowadzą do wniosku że zbędne jest podtrzymywanie tradycyjnego
rozróżnienia na oświadczenia woli wyraźne i dorozumiane, albowiem z podziałem tym,
opańym zresztą na płynnych kryteriach, prawo polskie nie wiąże żadnych swoistych
konsekwencji. Natomiast ustawodawca trafnie zwraca uwagę na to, że oświadczenie
woli może mieć postać zarówno językową, którym
przyjęte reguły znaczeniowe przypisują określony sens jak i
znaków, które dopiero w określonym kontekście sytuacyjnym
nabierają jakiegoś znaczenia i zdolne są pełnić funkcję
przekaźnika jakichś decyzji (np. bierne zachowanie się w pewnych sytu- acjach lub
podarcie weksla przez wierzyciela w obecności dłużnika proszącego o umorzenie długu
wekslowego)1.

II. Formy szczególne

Jak zapowiada to już art. 60 k.c. ustawa przewiduje różne formy szczególne dla
dokonania czynności prawnych. Zostały one
ustanowione dla zrealizowania różnych funkcji, np. takich jak: pewność co do tego, że
czynność prawna została dokonana; ochrona działającego podmiotu przed
nieprzemyślanymi jego własnymi
decyzjami - oparta na założeniu, że zachowanie określonej formy wymaga zwykle
dodatkowego wysiłku i czasu; jawność czynności
prawnych w stosunku do osób trzecich i ochrona ich interesów; zabezpieczenie interesu
społecznego przez uła- twienie kontroli nad czynnościami prawnymi; uzyskanie
fachowej porady; zabez- pieczenie dowodów. Jednakże nie wszystkie te funkcje w
jednakowym stopniu wyjaśniają sens ustanowienia każdej z form szczególnych
czynności prawnych. Między tymi formami istnieją bowiem znaczne różnice.
Do najważniejszych, ogólnie uregulowanych w polskim prawie cywilnym ro- dzajów
form szczególnych należą następujące cztery
ich typy, wyróżniane ze względu na sposób sporządzania: I) zwykła forma pisemna 2)
poświadczenie daty, 3) poświadczenie podpisu, 4) akt notarialny.

# Z. Radwariski Wykładnia oświadczeń woli składanych
indywidualnym adresatom, "Ossoli- neum" 1992, s. 164 i n.

1. Zwykła forma pisemna

Do zachowania tej formy wystarczy złożenie własnoręcznego
podpisu na dokumencie i obejmującym treść oświadczenia woli (ań. 78 zd. 1 k.c.).
Kodeks rue precyzuje, za pomocą jakich materiałów należy dokument sporządzić.
Powinny to być jednak
materiały zdolne do utrwalenia treści oświadezenia woli, gdyż
inaczej forma pisemna nie mogłaby pełnić ważnej dla niej
funkcji dowodowej. Nie jest natomiast istotne, czy dokument sporządzi składający
oświadczenie woli, czy inna osoba, oraz czy będzie to pismo własnoręczne czy
maszynowe. Ustawa nie
określa również, co należy rozumieć przez podpis, oraz nie
wskazuje, gdzie należy go na dokumencie złożyć. Ponieważ ma on identyfikować osobę
składającą oświadczenie woli, zatem
powinien być nie tylko znakiem trwałym, ale i ręcznym,
wskazującym w zasadzie nazwisko i imig składającego
oświadczenie, aczkolwiek w okolicmościach, gdy identyfikacji osoby składającej podpis
można dokonać w inny sposób,
dopuszczalne jest podpisanie się samym nazwiskiem i to nawet w skróconej postaci. Z
reguły podpis powinien być umieszczony pod treścią oświadczenia woli. W ten bowiem
sposób można określić,
co jest objęte oświadczeniem woli.

Jednakże dodany nowelą z 1990 r. art. 921 ő 2 k.c. postanowił, że podpis na
papierach wartościowych może być odbity sposobem
mechanicznym. Nie wydaje się, aby z przepisu tego można było a contrario wnosić. że
inne dokumenty bezwzględnie zawsze muszą być podpisywane własno#ęcznie. Raczej
przepis ten traktować należy jako formalne uznanie od dawna ukształto- wanego
zwyczaju; nie zamyka on więc drogi do innego interpretowania wyrażenia
"podpis", gdy w okreslonych sytuacjach wskazuje na to wykladnia funkcjonalna. Takie
właśnie stanowisko zajęła judykatura
przyjmując liberalną interpretację słowa "podpis" przy
testamentach własnoręcznych, por. orz. SN z 5.06.1992 r. (OSN 1992, poz. 147).

Współcześnie pojawia się pytanie, czy wydruk komputerowy - nie opatrzony
własnoręcznym podpisem - ma walor dokumentu. Raczej dominuje negatywna
odpowiedź na tę kontrowersyjną
kwestię. Natomiast nie ulega wątpliwości, że wydruk komputerowy (podobnie jak
telefax) stanowi podstawę do uprawdopodob-
nienia, że oświadczenie woli zostało złożone. Ma to doniosłość
przy formie przewidzianej dla celów dowodowych (por. niżej ust. III, 1)1.
Dyskusja nad charakterem prawnym wydruku komputerowego nie jest zakończona.
Można sądzić, że w przypadkach, gdy zastosowane będą niezawodne kody
identyfikujące osoby przekazujące
oświadczenie woli za pomocą komputera, to wydruk nie opatrzony własnoręcznym
podpisem będzie mógł być uznany za oświadczenie
woli złożone na piśmie.
464 Jeżeli forma pisemna przewidziana została dla umowy, to nie jest konieczne
złożenie podpisu przez strony na tym samym
dokumencie. Mogą one wymienić dokumenty, z których każdy
obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i

i Por. A. Jgdrzejewska, Pisemna forma oświadczenia woli a "automatyzacja" obrotu
prawnego, PiP 1993, z. 1, s. 69 in.; K. Knopek, Wydruk komputerowy jako dowód w
procesie cywilnym, PiP 1993, z. 2, s. 54 i n.

jest przez nią podpisany (art, 7g zd. 2 k.c.). Procedura ta ułatwia zachowanie formy
pisemnej.
Zwykła forma pisemna dostępna jest oczywiście tylko dla osób, które mogą czytać i
pisać. Jeżeli z jakichkolwiek powodów
jakieś osoby nie mają tych umie- jętności (np. dlatego, że są
inwalidami lub analfabetami), ustawa przewiduje dla nich formy zastgpcze (art. 79, 80
k.c.).
A więc osoba nie mogąca pisać, lecz mogąca czytać - w
szczególności półanalfabeta- może złożyć oświadczenie woli w
fomtie pisemnej bądź w ten sposób, że uczyni na dokumencie
tuszowy odcisk palca, a obok tego odcisku inna osoba wypisze jej imię i nazwisko
umieszczając swój podpis, bądź też w ten sposób,

że zamiast składającego oświadczenie podpisze się inna o##. a jej podpis będzie
poświadczony przez notariusza lub właściwy organ gminny (art. 1 ustawy z 17.05.1990
r. o podziale kompetencji w ustawach szczególnych pomiędzy organy gnuny a organy
administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw, (Dz. U. nr 34, poz. 198) z
zaznaczeniem, że został złożony na życzenie
nie mogącego pisać, lecz mogącego czytać. Natomiast osoba nie
mogąca czytać - w szczególności petny analfabeta - jeżeli ma
złożyć o5wiadczenie woli na piśmie, musi posłużyć się formą aktu
notarialnego.
Niezachowanie formy zastępczej uważa się za niezachowanie
zwykłej formy pisemnej.

2. Poświadczenie daty

Urzędowych poświadczeń daty (tzw. data pewna) dokonuje na
dokumencie notariusz (art. 99 pr. not.). Jednakże ten sam walor ma umieszczenie na
nim przez organ państwowy jakiejkolwiek wzmianki (art. 81 ő 2 pkt 2) k.c.), która
opatrzona została datą (np. kasacja znaczków stemplowych nalepionych na
dokumencie obe- mującym czynność prawną).

Sądzić można, że na tle cyt. wyżej ustawy z 17.05.1990 r. art. 81 ő 2 pkt 2) k.c. 2wrot
"organ państwowy" odnosi się obecnie do organów rządowych i gminy oraz innych
organów samorządu
terytorialnego (por. ustawa z 8.03.1990 r. o samonądzie
terytorialnym, Dz. U. nr 16, poz. 95). Urz,ędowe poświadczenie daty ma na celu
autorytatywne stwierdzenie, w jakim momencie czynność prawna została dokonana.
Stwierdzenie to jest skuteczne także w odniesieniu do osób nie uczestniczących w
czynności
prawnej (art. 81 ő 1 k.c.). Tę swoistą funkcję tzw. daty pewnej - pełnią nie tylko
dokumenty opatrzone po5wiadczeniem lub urzędową wzmianką, lecz ponadto także
następujące dwa zdarzenia:
I) stwierdzenie dokonania danej czynności w jakimkolwiek innym dokumen- cie
urzędowym (art. 81 ő 2 pkt 1 k.c.);
2) śmierć podpisanego na dokumencie uczestnika czynności
prawnej (art. 81 ő 3 k.c.).
W obu tych sytuacjach należy przyjąć, że czynność prawna
dokonana została najpóźniej w dniu ziszczenia się wspomnianych zdarzeń i dlatego od
tego dnia czynność prawna ma walor czynności prawnej dokonanej z datą pewną.

3. Poświadczenie podpisu

467 Forma pisemna z urzgdowym poświadczeniem podpisu polega na tym, że
notariusz lub powołany do tego organ zamieszcza na dokumencie klauzulę
stwierdzającą własnoręczność podpisu
złożonego przez wskazaną w tej klauzuli osobę (art. 96 pkt. 1 pr. not.).

W myśl art. 101 pr. not. Minister Sprawiedliwości może
upoważnić organy samorządu tery- torialnego i banki mające
siedzibę w miejscowościach, w których nie ma kancelarii
notarialnej, do sporządzenia niektórych poświadczeń dokonywa#ych przez notariusza,
co uczynił w rozp. z 12.04.1991 r. (Dz. U. nr 33, poz. 148).
Zastosowanie tej formy eliminuje ryzyko, że osoba, na którą wskazuje podpis,
zaprzeczy, że go złożyła, i że dokonała objętej
treścią dokumentu czynności pra- wnej. Należy bowiem pamiętać, że analiza
grafologiczna podpisu - często skła- danego tylko w
skróconej postaci - nie zawsze stanowi dostatecznie pewny środek prowadzący do
ustalenia jego autentyczności.

4. Akt notarialny

468 Forma aktu notarialnego polega na tym, że notariusz spisuje treść podanych mu do
wiadomości oświadczeń stron
współuczestnicząc w redagowaniu dokumentu, a następnie
odczytuje go stronom i wraz z nirni podpisuje (art. 92-94 pr. not.). Oryginały aktów
notarialnych pozostają w biurze
notarialnyrn, a strony uzyskują jedynie ich wypisy, które są dosłownym powtórzeniem
oryginałów. Wypisy podpisuje tylko
notariusz i opatruje pieczęcią urzędową. W obrocie cywilnoprawnym mają one walor
dokumentów oryginalnych (att. 95, 109-112 pr. not.).

5. Uwagi końcowe

Kolejność w jakiej zostały omówione poszczególne formy
oświadczeń woli, nie jest przypadkowa. Każda bowiem z form
omówionych na dalszym miejscu zawiera równocześnie elementy swoiste dla form
przedstawionych na wyższym miejscu i wskutek tego może je zastąpić.

Zawsze więc tam gdzie, przewidziana jest zwykła forma pisemna, można poshłżyć się
także formą pisemną z datą pewną, formą
uwierzytelnionego podpisu lub formą aktu notarialnego. Z kolei zamiast formy
dokumentu z datą pewną można sporządzić dokument z poświadczonym podpisem,
ponieważ notariusz stwierdzający
wiarygodność podpisu musi zarazem podać datę dokonanej przez

siebie czynności (art. 97 pr. not.). Natomiast akt notarialny nie tylko musi być opatrzony
datą, ale ponadto podpisany przez
uczestników w obecności notariusza, który obowią- zany jest
ustalić ich tożsamość (art. 92 pr. not.) - spełnia zatem
wymagania przewidziane zarówno dla formy pisemnej zwykłej, jak i daty pewnej oraz
dla po5wiadczenia podpisu.
470 Formy wymienione wyżej w ust. 2, 3 i 4 nałeżą do szerszej
kategoru form pisemnych kwalifikowanych, które wyróżnione są na tej zasadzie, iż do
ich dokonania konieczne są jeszcze inne elementy niż własnoręczny podpis na
dokumencie.
ő 26. Forma oświadczenia woli
155
Polski system prawny konstruuje także inne niż wymienione wyżej form sz yególne. Są
one jedn# przewidziane tylko dla pewnych typów czynności pr y wn ch i dlatego
omówienie ich należy do
wykładów dotyczących szczególnych działów prawa cywilnego.
Por. np. art. 949, 951-954, 1018 k.c., por. też art. 1 pkt 1 prawa wekslowe o i an. 1 kt 1
prawa czekowego. g p

III. Niedochowanie formy

1. Skutki
Niedochowanie przewidzianej formy czynności prawnej powoduje różne konů
sekwencje prawne. Z tego punktu widzenia można
podzielić formy czynności prawnych na trzy podstawowe rodzaje. a) Forma czynności
prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności (ad solemnitatem). Jak sama nazwa na
to wskazuje,
niezachowanie formy powodu e bezwzględną nieważność czynności
prawnej która w konsekwencji nie wywotuje P utków prawnych (art. 73, 76 k.c.).
Wyjątkowo tylko, w przypadkach wyraźnie rzewidzianych przez ustawę, wykonanie
takiej nieformalnie
dokonane cz nności prawnej nadaje jej walor prawny (por. art. 890 k.c.).
b) Forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania
określonych skutków prawnych (ad eventum). Niezachowanie
wspomnianej formy nie powoduje nieważności czynności prawnej, a jedynie pociąga za
sobą niewystąpienie niektórych wskazanych w ustawie konsekwencji prawnych, które
by wystąpiły, gdyby za-
strzeżona forma została zachowana (art. 73 ő 2 zd. 2, 74 ő 1 zd. 2 k.c.). Np. jeżeli
strony zawarły nieformalną umowę
przedwstępną, w której zobowiązały się do zawarcia w
przyszłości innej umowy, dla której zastrzeżona jest forma
notarialna, a nast nie jedna ze stron uchyla się od zawarcia umowy przyrzeczonej, to
wówczas druga strona p że zażądać
naprawienia powstałej stąd szkody (art. 390 ő 1 k.c.). Jeżeli

jednak umowa przedwstępna została zawarta w formie aktu
notarialnego, to strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej, nie
musi więc poprzestać jedynie na żądaniu odszkodowania. c) Forma czynności prawnej
zastrzeżona dla celów dowodowych (ad proba- tionem). Konsekwencje niezachowania
tej formy bezpośrednio przejawiają się wyłącznie w płaszczyźnie
procesowej. Polegają one bowiem na ograniczeniu ko- rzystania - w razie sporu - z
dowodu z przesłuchania stron i ze świadków dla wykazania, że czynność prawna o
określonej treści została
dokonana (ań. 74 ő 1 k.c.). Wspomniane środki dowodowe są
dopuszczalne jedynie w następujących wyjątkowych przypadkach
(art. 74 ő 2 k.c.):
1 ) jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę - co wobec
istniejącego między nimi kontliktu interesów na ogół się nie
zdarza;
2) jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie
uprawdopodobniony za pomocą pisma (może to być np. pismo
dłużnika, w którym prosi on o prolongatę zapłaty lub kwestionuje jedynie wysokość
swego długu);

3) jeżeli sąd uzna to za konieczne ze względu na szczególne
okoliczności sprawy. Postanowienie to otwiera szerokie możliwości niestosowania
ujemnych konsekwencji w razie niedochowania formy ad probationem. Zarazem
umacnia ono wątpliwości, co do sensu jej wprowadzenia do prawa polskiego.

2. Zastrzetenie formy

Wymóg dochowania formy szczególnej dla czynności prawnej może być zastrzeżony
nie tylko w samej ustawie (art. 73 k.c.), ale i w umowie (art. 76 k.c.). Obie te sytuacje
wymagają odrębnego rozważenia.
a) Przepisy prawne olueślające formę czynności prawnych są
elementem normy konstruującej ten rodzaj czynności
konwencjonalnych i jako takie mają charakter bezwzględnie obowiązujący (stosowalny).
Konstrukcja ta wyłącza możliwość
zastosowania art. 5 k.c. w celu złagodzenia konsekwencji prawnych związanych z
niezachowaniem przewidzianej przez ustawę formy czynności prawnej. Z punktu
widzenia praktycznego doniosłe znaczeme ma umiejętność właściwego rozumienia
sensu przepisów dotyczących formy czynności prawnej. W tym względzie należy
kierować się następującymi regułami:
I) Wszystkie - poza zwykłą formą pisemną - formy szczególne, a więc formy
kwalifikowane mogą być zastrzeżone wyłącznie albo pod rygorem nieważności, albo dla
wywołania określonych
skutków prawnych (ad eventum). Jeżeli treść odpowiedniego
przepisu wyraźnie nie wskazuje na skutek ad eventum, należy pr Lyjąć że forma
kwalifikowana została zastrzeżona pod rygorem
nieważności (art. 73 ő 2 k.c.).

Np. art. 75 ő1 k.c.stanowi, żs "Zbycie lub wydzierżawienie
przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w
formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi". Ponieważ chodzi tu o formę
pisemną kwalifikowaną
(podpis uwierzytelniony) - przeto rozwaiać można jedynie
altematywę: czy jest to fonna ad solemnitatem, czy ad eventum. Biorąc jednak pod
uwagę, że zacytowany przepis nic nie stanowi o szczególnych skutkach zachowania
albo niezachowania tej formy, a jedynie wyraża powinność jej zachowania, zatem forma
ta przewidziana została pod rygorem nieważności. Podobnie ma się
riecz z generalnie ustanowionym w art. 158 k.c. wymagauuem zachowania formy aktu
notarialnego do przeniesienia własności nieruchomości (por. w związku z tym art. 75 ő
4, który formę tę
zastrr;ega w przypadku, gdy w skład zbywanego pizsdsiębiorstwa wchodzi
nieruchomość). Z tych samych względów należy przyjąć,
że art. 329 ő 1 k.c. zastrzega formę pisemną z datą pewną pod
rygorem nieważności, natomiast art. 678 ő 2 k.c. tę samą formę, lecz ze skutkiem ad
eventum, ponieważ w przepisie tym wyrafnie wskazane zostały szczególne
konsekwencje związane z zachowaniem tej kwalifikowanej formy pisemnej.
2) Zwykła forma pisemna może być przewidziana nie tylko pod rygorem nieważności i
dla wywołania określonych skutków
prawnych, ale i dla celów dowodowych. Jeżeli w treści
konkretnego przepisu wyraźnie nie został zastrzeżony rygor
nieważności albo szczególny skutek prawny związany z tą formą -
należy przyjąć, że zwykła forma pisemna przewidziana została
jedynie dla celów dowodowych (art. 73 ő I i art. 74 ő 1
k.c.).

Np- w art. 75 k.c. przewidziana została forma pisemna dla celów dowodowych,
poniew# nie określono żadnej konsekwencji
niezachowania tej formy; w art. 95 ő 2 k.c. pod rygoren
niewauności, bo rygor ten wyraźnie został w przepisie tym
wskazany; w art. 660 k.c. dla wywołania określonych w tym
przepisie skutków szczególnych (ad eventum). Przepisy prawa cywilnego przewidują
formę szczególną albo dla bezpośrednio
wyróżnionych rodzajów czynności prawnych, albo w sposób pośredni - przez odesłanie
do fotmy dotyczącej innego rodzaju czynności prawnej, z którą dana czynność prawna
pozostaje w związku. W
ostatnio wym#enionych sytuacjach można by mówić o formie
pochodnej czynności prawnej (por. np. art. 63 ő 2, 99, 390 ő 2 k.c.).
Przy umowach wymóg zachowania formy szczególnej w zasadzie dotyczy oświadczeń
woli składanych przez wszystkich uczestników umowy. Jednakże ustawa przewiduje w
tym względzie wyjątki, wyraźnie w przepisach prawnych wskazane (por. np. art. 245 ő 2
zd. 2, 890 k.c.).
W polskim systemie prawnym podstawową doniosłość ma forma
pisernna zwykła zastrzeżona dla celów dowodowych. Wskazuje na to nie tyle wielość
przepisów szczegółowych, które dla

określonych typów czynności prawnych formę tę przewidują, co
przede wszystkim dwie reguły o ogólnym zakresie zastosowania, na które z tego
względu należy zwrócić uwagę.
I) W myśl art. 75 ő I k.c. wszystkie czynności prawne
obejmujące rozporzą- dzenie prawem, którego wartość przenosi
dwadzieścia milionów zł, jak również czynności prawne, z których
wynika zobowiązanie do świadczenia wańości prze- noszącej tę
kwotę, należy zawierać we wspomruanej formie. Przy świadczeniach okresowych (np.
miesięczny czynsz najmu) wartość tę oznacza się biorąc pod uwagę sumę świadczeń,
jednakże przypadającą za okres
nie dłuższy niż jeden rok (art. 75 ő 2 k.c.).
2) W myśl art. 77 k.c. "Jeżeli umowa została zawarta na piśmie, jej uzupeł- nienie,
zmiana albo rozwiązanie za zgodą obu stron jak również odstąpienie od niej powinno
być stwierdzone pismem". Sens tego przepisu jest kontrowersyjny. W szczególności
pojawia się pytanie, czy dotyczy on umów zawartych w jakiej- kolwiek formie pisemnej
oraz bez względu na to, czy faktycznie dochowana fonna była przewidziana przez
ustawę. Wydaje się, że brak jest podstaw normatywnych, aby kwestionować
zastosowanie art. 77 k.c. także do umów sporządzonych w kwalifkowanej formie
pisemnej, na co wskazuje wykładnia językowa tego prze- pisu. Jeżeli jednak ustawa
przewiduje dla zawarcia określonego rodzaju umowy formę pisemną kwalifikowaną, to
także jej zmiana lub uzupełnienie
wymaga zachowania tej samej fonrty kwalifikowanej, jaka konieczna jest dla jej
zawarcia, gdyż chodzi tu o modyfikacjg umowy
pierwotnej. W tym więc przypadku zasto- sowanie ogólnej reguły art. 77 k.c. zostaje
uchylone przez reguły szczególne,
określające formę pisemną kwalifikowaną dla zawarcia pewnych
rodzajów umów. Natomiast rozwiązanie lub odstąpienie (także
wypowiedzenie) takich umów bę- dzie mogło być dokonane stosownie do art. 77 k.c., a
więc nawet w zwykłej formie pisemnej.
b) Forma szczególna może być zastrzeżona także w umowie stron (art. 76 k.c.).
Niekoniecznie musi to być odrębna umowa o
zachowaniu formy (pactum de forma). Częściej zastrzeżenia takie stanowią element
jakiejś innej umowy po- przedzającej dokonanie czynności prawnej, dla której
zastrzeżono formę szczególną (np.
umowy przedwstępnej). Jeżeli zastrzeżona przez strony fotnta
szczególna nie zostanie dochowana, to w myśl art. 76 zd.1 k.c. - czynność prawna nie
dochodzi do skutku z tym, że strony mogą
ola'eślać inne konsekwencje prawne. Gdy brak jest podstaw do ustalenia, jakie
konsekwencje prawne strony uzgodniły, wówczas szczególna reguła interpretacyjna art.
76 zd. 2 k.c. każe
przyjąć, że zwykłą formę pisemną zastrzeżono tylko dla celów
dowodowych (ad probationem).
Trzeba jednak mieć na względzie, że zarówno umowa zastrzegająca formę, jak i
umowa uchylająca to zasttzeżenie, mogą być zawarte nieformalnie. Jeżeli więc po
zastrzeżeniu formy strony następnie zawierają umowę bez zachowania zastrzeżonej dla
niej formy, to należy rozważyć czy nie uchyliły one w sposób dorozumiany

ustanowionego przez siebie wymogu fotmy szczególnej. Umowa
wcześniejsza zawsze bowiem może ulec rozwiązaniu przez umowę
późniejszą. Natomiast nie dotyczy to jednostronnych oświadczeń
woli, dla których zasttzeżono w umowie formę szczególną (np. dla wypowiedzenia). Do
uchylenia wymogu przewidzianego dla nich formy konieczna byłaby ponowna umowa
stron o skutkach rozwiązujących.
ő 27. Wykładnia oświadczeń woli

Literatura: Z. Radwariski, (w:) System..., ő 60; tenże:
Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom,
"Ossolineum" 1992.

I. Uwagi ogólne

1. Znaki

a) Ludzie porozumiewając się między sobą posługują się
znakami. Na pojęcie to składają się dwa elementy: I) materialny substrat znaku, którym
może być jakaś czynność (np. ruch głową,
wygłoszenie zdania) lub wytwór czynności (np. dokument
zawierający treść czynności prawnej, wpis do księgi wieczystej
itp.); 2) reguły znaczeniowe, które z materialnymi
substratami znaków wiążą określone treści myślowe. Dzięki
znakom myśli rnogą być komunikowane między ludźmi. Proces ten dokonuje się przez
przypisywanie materialnym substratom znaków znaczeń wskazanych regułami
znaczeniowymi; nazywamy go
interpretacją (wykładnią).

gg7 Na tle tych założeń nie można więc nadal podtrzymywać
tradycyjnego poglądu, jakoby jasne teksty nie podlegały w ogóle wykładni (clara non
sunt interpretenda)#. Każdy bowiem znak
# J. Wróblewski, Pragmatyczna jasność prawa, PiP 1988, z. 4, s. 3 i n.
ő 27. Wykładnia oświadczeń woli )59

wymaga wykładni, aby mógł być zrozumiały, a czy jest jasny,
rnzstrzygnąć można dopiero po przeprowadzeniu interpretacji2. b) Najważniejszym
rodzajem znaków są znaki słowne, które
ułożone w pewien 488 system tworzą język. Reguły znaczeniowe
języka jako systemtt komunikacyjnego mają charakter obiektywny, ukształtowany w
praktyce społecznej danej grupy językowej.
Przyjmuje się zatem, że członkowie grupy etnicznej znają reguły swo- jego języka i
rozumieją w ten sam sposób przekazywane sobie znaki słowne. Język jest wprawdzie
najdoskonalszym środkiem porozumiewania się ludzi, jednakże nie jest środkiem

niezawodnym. Ńormy językowe są zmienne, o chwiej- nej często treści, nieostre lub
wieloznaczne. Ponadto poza powszechnym językiem etnicznym funkcjonują również
podsystemy językowe (np. w obrocie
handlowym), które niektórym znakom słownym przydają swoiste
znaczenie lub tworzą nowe znaki.
Dla właściwego zrozumienia znaku nie wystarczy więc poprzestać na zasto- sowaniu
właściwej normy znaczeniowej, ale ponadto
trzeba uciec się do innych jeszcze nośników informacji,
towarzyszących słowom lub innym znakom.
2. Wykbdnia sądowa

Dyrektywy wykładni mogą stanowić treść przepisów prawnych i
wówczas wiążą organ stosujący prawo (sąd) tak jak każda norma
prawna.
Ogblne dyrektywy wykładni oświadczeń woli wyraził ustawodawca polski w art. 65 k.c.
Wskazują one jakich operacji myślowych należy dokonać, aby ustalić liczący się w
procesie stosowania
prawa sens oświadczenia woli. Wskazania te należy mieć na
względzie także przy rozstrzyganiu kwestu, czy oświadczenie woli w ogóle zostało
złożone, a nie tylko jaką ma ono treść.
W odróżnieniu od tych ogólnych dyrektyw wykładni, konkretne
reguły inter- pretacyjne wyjaśniają sens określonego zachowania się człowieka, gdy
wskazane ogólnymi dyrektywami
interpretacyjnymi zabiegi myślowe nie pozwalają ustalić sensu tego zachowania.
Dlatego przepisy tego rodzaju często opatrzone są zastrze- żeniem: "w razie
wątpliwości".
Np. art. 76 k.c.: "... gdy strony zastrzegły dokonanie
czynności w formie pisemnej, nie określając skutków niezachowania tej formy,
poczytuje się w razie wątpliwości, że była ona
zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych"; art. 71 k.c.:
"Ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do
poszczególnych osób, poczytuje się w razie
wątpliwości nie za ofertę lecz za zaproszenie do rozpoczęcia
rokowań".

3. Ogólne dyrektywy wykładni

Mimo archaicznego sformułowania art. 65 k.c. można
zrekonstruować na jego podstawie następujące ogólne dyrektywy wykładni:

2 Z. Radwariski, Wykładnia, s. 13; M. Zieliriski, Aspekty zasady claru non sunt
interpretanda, (w:) Szkice z teoru prawa i szczegółowych nauk prawnych, Poznań 1990,
s. 173 i n.

a) Pierwsza każe mieć na względzie społecznie ukształtowane

reguły znacze- niowe i to nie tylko w normach językowych ale i w "ustalonych
zwyczajach" (art. 65 ő 1 k.c.). Te ostatnie (np. zwyczaje handlowe) mogą wiązać
swoiste znaczenia nie tylko z
pewnymi zwrotami językowymi lub ich skrótami (np. fob. cif.), ale zgoła z zachowaniami
niejęzykowymi, nadając im określony sens
komu- nikacyjny (np. "przybicie" jako wyraz dojścia umowy do skutku lub gestykulacja
maklerów giełdowych).
b) Druga dyrektywa każe rozpatrywać wszelkie przekazy
komunikacyjne przy uwzględnieniu ich kontekstu sytuacyjnego ("OSwiadczenie woli
należy tak tłuma- czyć, jak tego wyrnagają ze względu na okoliczności, w których
złożone zosta- ło...", art. 65 ő 1 k.c.). Przy niejęzykowych postaciach wyrażania
o5wiadczenia woli kontekst sytuacyjny jest zawsze konieczną przesłanką
zrozumienia w ogóle jego sensu.

Np. dopiero na tle całego kontekstu można uznać, że klient
samoobsługowego domu towa- rowego, nie wypowiadając ani jednego słowa składa
o5wiadczenie woli (zawiera umowę sprze- daży), czemu daje wyraz biorąc do koszyka
określony przedmiot i płacąc priy kasie stosowną cenę.

Jednakże również przy składaniu oświadczeń woli w postaci
językowej wspo- mniana reguła interpretacyjna znajduje
zastosowanie. Jak wskazuje bowiem art. 65 ő2 k.c. tzw. dosłowne brzmienie
o5wiadczenia woli (czyli sens rozumiany na podstawie powszechnych reguł
językowych) nie zawsze ma absolutny walor. Do kontekstu ("towarzyszących
okoliczności") należy zaliczyć
zachowania się stron (lub ich wytwory) poprzedzające złożenie
oSwiadczenia woli (np. prowadze- nie peńraktacji, uprzednio realizowane umowy
podobnego rodzaju), bezpośrednią interakcją kornunikacyjną (np. na prośbę dłużnika by
wierzyciel wekslowy
zwolnił go z długu, ten ostatni manifestacyjnie drze dokument wekslowy), kontekst prze-
strzenny (np. lokal giełdy, kancelaria notarialna lub lokal urzędowy), wreszcie
zachowania się stron po złożeniu oświadczenia woli (np. okrślony sposób wyko-
nywania
zawartej umowy nie spotykający się ze sprzeciwem drugiej strony); c) Trzecia
dyrektywa oparta jest na założeniu, że ludzie
działają rozsądnie i uczciwie. W konsekwencji każe mieć na
względzie cel, ku któremu zmierzają podmioty składające
o5wiadczenie woli oraz zasady współtycia społecznego (art. 65 k.c.). Reguła ta nie
zawiera wprawdzie zakazu składania
nierozsądnych i nie odpowiadających postulatom moralnym
o5wiadczeń woli, ale gdy pojawiają się wątpliwości co do ich
sensu, to powinno się preferować taki sens, jaki odpowiada
wspomnianej dyrektywie. Odnosi się ona nie tylko do umów, ale i do jednostron- nych
oświadczeń woli.

II. Metoda wykł-adni

492 Chodzi tu o założenia ideologiczne (wartości), które stanowią podstawę
porządkującą system dyrektyw wykładni. Można
przyjąć, że prawo polskie za pod- ő 27. Wykładnia oświadczeń woli 161

stawę taką przyjmuje dwie wartości, a mianowicie: respektowanie woli składają- cego
oświadczenie oraz zaufanie do złożonego
oświadczenia ze strony innych osób. Wolno z tego względu nazwać tę metodę metodą
kombinowaną. Przesłanką jej sprawnego
funkcjonowania jest jednak jasne określenie pola zastosowania wyni- kających z niej
dyrektyw, co z kolei zakłada uwzględnienie różnych postaci czyn- ności prawnych.

I. Oświadczenia woli skłatiane indywidualnym adresatom

Ta postać oświadczeń woli (art. 61 k.c.) ma największą
doniosłość w stosunkach 493 cywilnoprawnych. Stanowi ona element konstytutywny nie
tylko umów, ale i wielu rodzajów jednostronnych czynności prawnych - takich jak np.
wypowiedzenia trwałych
stosunków prawnych (najmu, dzierżawy, pracy, spółki itp.).
Uwikłane są tu zawsze interesy obu stron: składającego i
odbierającego (ad- resata) oświadczenie woli. Na tej podstawie - kierując się zasadami
współżycia społecznego oraz nakazem
preferowania "zgodnego zamiaru stron" (art. 65 ő1 k.c.) - należy przyjąć nadrzędną
dyrektywę interpretacyjną, w myśl której sędzia
powinien uznać taki sens oświadczenia, w jakim zgodnie obie
strony go zrozumiały. Natomiast nie jest w takim przypadku
istotne przy pomocy jakich kanałów infor- macyjnych (w
szczególności znaków) strony się porozumiały.
Z kolei gdy strony nie zrozumiały tak samo sensu oświadczenia woli, to należy uznać
za miarodajny dla sądu sens ustalony z
punktu widzenia odbiorcy oświad- czenia woli. Ze względów
etycznych i funkcjonalnych na ochronę zasługuje jednak tylko takie rozumienie
oświadczenia woli przez adresata, jakie stanowi rezultat jego starannych zabiegów
interpretacyjnych. Odbiorca może zatem skutecznie powołać się na sens przez siebie
rozumiany tylko wtedy, gdy każdy uczestnik obrotu znajdujący się w
analogicznej do jego sytuacji, a w szczególności dyspo- nujący takim samym zakresem
wiedzy o oświadczeniu i towarzyszących mu oko- licznościach tak samo zrozumiałby
jego znaczenie. Decydować powinien zatem normatywny, ale i zindywidualizowany
punkt
widzenia odbiorcy, który z należytą starannością wymaganą w
obrocie (ań: 353 k.c.) dokonuje interpretacji zmierza- jącej do odtworzenia treści
myślowych składającego oświadczenie woli.
Np. w orz. z 4.07.1975 r. (OSP 1977, poz. 6) SN
stwierdził:,jeżeli strony już uprzednio pozostawały w takich

samych stosunkach prawnych, należy mieć na uwadze ponadto
znaczenie niezbyt jasnych sformułowań umowy, jakie było przy ich stosowaniu w
poprzednich stosunkach prawnych między nimi". Z reguły bowiem - przy braku innych
wskazań - należy przyjąć, że
strony są konsekwentne w posługiwaniu się zwrotami językowymi. 2. Oświadczenia
woli kierowane do nieoznaczonego kręgu odbiorców Chodzi tu np. o przyrzeczenia
publiczne (ktoś przyrzeka w prasie nagrodę za 494 odnalezienie psa), o oświadczenie
zawarte w papierach wartościowych przezna- czonych do obiegu, o
pełnomocnictwa, oświadczenia przewidziane do ujawnienia w
księgach wieczystych, o statuty korporacji, ogólne warunki
ubezpieczeń itp.
Również w odniesieniu do takich oświadczeń woli obowiązuje
zasada, że uwz- ględnić należy możliwości poznawcze adresatów.
Jednakże z uwagi na anonimowy krąg potencjalnych odbiorców (ad incertas personas)
wspomnianą kwestię powinno się rozstrzygać
mając wyłącznie na względzie typowego adnesata, co w konsekwencji wymaga
zastosowania wyłącznie zobiektywizowanego (normatywnego) wzorca ocen- nego.
Jeżeli nie są nimi wszyscy obywatele, lecz tyllco np. olQeślone środowiska zawodowe,
to trzeba przyjąć, że decydujące dla wykładni są także reguły znaczeniowe
wyspecjalizowanego języka (podsystemu) jakiejś gntpy spolecznej.
3. Testamenty

Z kolei oświadczenie woli testatora ma czysto osobisty
charakter i dla swojej skuteczności nie wymaga zakomunikowania beneficjentom
testamentu. System prawny nie bierze pod uwagę ich zaufania do treści testamentu i w
konsekwencji każe go tak interpretować, aby wyłącznie zapewnić "możliwie
najpełniejsze
urzeczywistnienie woli spadkodawcy" (art. 948 ő 1 k.c.).

III. Wyk#adnia oświadczeń woli wyrażonych pisemnie

1. Uwagi ogólne

496 Można tu również mówić o oświadczeniach woli wyrażonych w
dokumencie, ponieważ w świetle k.p.c. przez "dokument" rozumie się pismo
uzewnętrzniające jakieś myśli. Ze względu na zalety
pisma - zwłaszcza z uwagi na możliwość precyzyjnego
formułowania i utrwalania po dojrzałym namyśle treści oświadczeń woli - znajduje ono
szerokie zastosowanie w stosunkach
cywilnoprawnych. 497 Nie ulega wątpliwości, że - jak przy
wszelkiego rodzaju komunikacji werbalnej tak i przy wykładni dokumentów - przede
wszystkim trzeba się odnieść do językowych regul znaczeniowych.
498 Następnie wykładni poszczególnych wyrażeń zawańych w
dokumencie należy dokonywać uwzględniając kontekst w jakim one występują. W
szczególności trzeba więc mieć na względzie

związki treściowe występujące między różnymi postanowieniami -
tak, aby mialy one spójną i rozsądną treść.

Por. orz. SN z 19.01.1989 r. (OSN 1990, poz. 8); uchw. SN(7) z 27.09.1971 r. (OSN
1972, poz. 73); orz. SN z 4.11.1980 r. (OSN 1981, poz. 106).
Definicje zawarte w dokumencie mają przy tym pierwszeństwo przed znaczeniem
wyrażeń ustalonym w użyciu powszechnym.
500 Powinno się także wykorzystać paralingwistyczne środki wyrazu związane z
zorganizowaniem wypowiedzi pisemnej w przestrzeni dwuwymiarowej znakami
graficznymi.

Np. układ w anykułach, paragrafach; zastosowanie odstępów;
znaków ręcznych przed maszynowymi, a tymi ostatnimi pned drukowanymi; stosowanie
czcionek różnych rozmiarów, barwy,
rozstrzelonych lub z podkreśleniami.
Także cel odgrywający tak donioslą rolę przy wykładni
oświadczeń woli może 501 być wyraźnie deklarowany w tekście
dokumentu albo rekonstruowany na podstawie treści wyrażonych tam obowiązków
stron przy równoczesnym wykorzystaniu do- świadczenia życiowego oraz zasad
racjonalnego działania.

2. Ograniczenia dowodowe

Odrębność, samoistność, trwałość i retleksyjność wypowiedzi
pisemnej stały się przesłanką przyznania dokumentom szczególnego waloru
dowodowego, wska- zującego na to że czynność prawna o
wyrażonej w nim treści została dokonana. Szczególny walor
dowodowy dokumentu przejawia się w porównaniu z zeznaniami
świadków lub przesłuchaniami stron - często stronniczymi lub
obciążonymi za- wodnością pamięci ludzkiej.
Z tych względów ań. 247 k.p.c. zakazuje prowadzenia dowodu ze świadków albo z
przesłuchania stron przeciwko osnowie dokumentu, obejmującego czynność prawną i
między uczestnikami tej czynności. Od zakazu tego nie ma wyjątków, gdy sporzą-
dzenie dokumentu
zashzeżone zostało pod rygonem nieważności. Natomiast w razie
zashzeżenia formy z łagodniejszym skutkiem - w szczególności dla celów dowo-
dowych - można korzystać ze wspomnianych śnodków
dowodowych, jeżeli sąd uzna to za konieczne ze względu na
szczególne okoliczr>ości sprawy. Za osnowę dokumentu należy
uznać jego treść wyinterpretowaną na podstawie całej zawartości
dokumentu, a więc nie tylko znaków językowych, ale i
paralingwistycznych nośników informacji. Ponadto można dowodzić przy pomocy
świadków lub przesluchania stron oko- liczności spoza dokumentu, jeżeli ma to służyć
do wyjaśnienia treści oświadczenia woli wyrażonych w dokumencie. Nie jest to bowiem
dowód prowadzony prze- ciwko osnowie dokumentu.

Np. że strony posłużyły się pewnym zwrotem w swoistym znaczeniu. Natomiast art.
247 k.p.c. stanowczo zakazuje prowadzenia dowodu ze świadków 504 albo z
przesłuchania stron w celu uzupełnienia treści czynności prawnej, dla której rygor formy
pisemnej zostal zastrzeżony pod sankcją nieważności.

ő 28. Zdolność do czynności prawnych

Literatura: S. Grzybowski, System ő 39

I. Pojęcie #
Przez zdolność do czynności prawnych rozumie się normatywnie wyznaczoną 505
kompetencję do dokonywania czynności prawnych. Z założenia racjonalności systemu
prawnego wynika, że zalQes
zdolności prawnej zawsze delimituje zdol- ność do czynności
prawnych, ale nie odwrotnie. Ktoś może mieć bowiem zdolność
do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków (zdolność prawną)
ale niekoniecznie musi mieć kompetencję do dokonywania
czynności prawnych prowadzą- cych do nabycia tych praw lub
obowiązków. W działaniach tego rodzaju rnoże go bowiem zastąpić
ktoś inny (np. rodzic małoletniego).
Co do osób prawnych zakres zdolności do czynności prawnych
zbieżny jest ze zdolnością prawną tych osób. Z tego punktu
widzenia ich zdolność do czynności prawnych nie nastręcza
szczególnych problemów. Pojawia się tu jedynie kwestia, w jaki sposób osoba prawna
realizuje swoją zdolność do czynności
prawnych, a więc dokonuje tych czynności. Jak wspomniano już o tym poprzednio
działa ona przez swoje organy (art. 38 k.c.).
Natomiast w odniesieniu do osób fizycznych problematyka
zdolności do czyn- ności prawnych nastręcza szczególne trudności i dlatego w dalszyrn
toku wykładu jedynie te osoby będziemy mieli na względzie.
Instytucja czynności prawnych została skonstruowana przez
system prawny, aby umożliwić podmiotom prawa cywilnego regulację ich stosunków
prawnych. Do podejmowania tego rodzaju decyzji człowiek musi osiągnąć konieczną
dojrza- łość i posiadać
odpowiednią sprawność urnysłową. Biorąc pod uwagę te okolicz-
ności, polski system prawny wyróżnia trzy stany: I) brak
zdolności do czynności prawnych, 2) ograniczona zdolność do
czynności prawnych, 3) pełna zdolność do # czynności prawnych.

II. Brak zdolności

1. Wiek

508 Osoby, które nie ukończyły lat 13 nie mają zdolności do
czynności prawnych (art.12 k.c.). Metoda określarua zdolności do czynności prawnych
przez wskazanie wieku jest zawsze
arbitralna. Nie uwzględnia bowiem znacznych różnic zacho-
dzących w procesie dojrzewania poszczególnych osób. Jest ona
jednak powszechnie przyjęta, ponieważ typizacja taka ułatwia obrót prawny. Na tle
prawa polskiego można postawić pytanie, czy w związku z dostrzegalnym w okresie
powojennym procesem przyspieszonego dojrzewania młodzieży wspornniana granica
wieku nie jest zbyt wysoka. Jednakże ujemne konsekwencje tego stanu prawnego w
znaczej mierze łagodzi art. ł4 ő 2 k.c., o którym będzie poniżej mowa.

2. Ubezwt'asnowolnienie
509 Nie mają także zdolności do czynności prawnych osoby
ubezwłasnowolnione całkowicie (art. I2 k.c.). Zarówno o
ubezwłasnowolnieniu, jak i o uchyleniu ubezwłasnowolnienia lub jego zmianie na
częściowe decyduje sąd w szczególnym
postępowaniu (art. 544-560 k.p.c.). Ubezwłasnowolnić całkowicie można tylko osobę,
która ukończyła 13 lat (art. 13 ő I k.c.),
ponieważ poniżej tego wieku i tak nie przysługuje nikomu
zdolność do czynności prawnych. Przesłankami ubez-
własnowolnienia są: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego ro- dzaju
zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania wystę- pujące w
takim stopniu, że uniemożliwiają danej osobie kierowanie swoim postę- powaniem (art.
13 ő I k.c.). Sąd Najwyższy interpretuje ten przepis funkcjonal- nie stając na stanowisku,
że ubezwłasnowolnienie służy interesom ubezwłasno-
wolnionego i wobec tego może być orzeczone tylko wtedy, gdy jego interes tego
wymaga. W związku z tym sama ocena stanu
psychicznego człowieka nie sta- nowi jeszcze wystarczającej
podstawy do orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Po- nadto należy wziąć pod uwagę jego
ogólną sytuację życiową i dopiero na tej
podstawie ocenić, czy ubezwłasnowolnienie służy ochronie jego
interesów (orz. SN z 14.02.1974 r., OSN 1975, poz. 12).

3. Skutki

Czynności prawne dokonywane przez osoby, które nie rnają
zdolności do czyn- ności prawnych są nieważne (art. 14 ő I k.c.). Zasada ta chroni
wprawdzie wspomniane osoby przed niekorzystnymi dla nich konsekwencjami
czynności pra- wnych, ale równocześnie dotkliwie ogranicza ich udział w obrocie
prawnym. Dla złagodzenia tych ujemnych następstw - przy równoczesnym zachowaniu
ochron- nej funkcji omawianej instytucji - art. 14 ő 2 k.c. postanawia, że gdy osoba
niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę
należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących

sprawach życia codziennego (np. kupno biletu do kina, zeszytów, podręczników), to
"umowa taka staje się ważna z chwilą jej
wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby
niezdolnej do czynności prawnych". Na ogół wyjaśnia się sens tego przepisu przy
pomocy konstrukcji konwalidacji (uzdrowienia) nieważnej czynności prawnej przez jej
wykonanie. Jednakże jest to wyjaśnienie niezadowalające, albowiem trudno pojąć, w
jaki sposób osoba nie mająca w ogóle zdolności do czynności prawnej może
następnie ją "uzdrowić" przez własne działanie. Wydaje się, że
należy raczej stanąć na stanowisku, iż wspomniany przepis
modyfikuje ogólną regułę odnoszącą się do osób nie mających
zdolności do czynności prawnych i to w tym sensie, że przyznaje im ograniczoną i
warunkową kompetencję do dokonywania czynności prawnych wspomnianego rodzaju.
W imieniu osób nie mających zdolności do czynności prawnych
dokonują tych czynności przedstawiciele ustawowi wspomnianych osób, którymi są
rodzice lub ustanowieni przez sąd opiekunowie (art. 98, 155, ł75 k.r.o. i art. 13 ő 2 k.c.).
Brak zdolności do czynności prawnych nie wyłącza pełnienia funkcji posłańca,
która polega nie na dokonywaniu czynności prawnych, a jedynie na przenoszeniu
oświadczenia woli innej osoby.
Np. ojciec posyła 7-letniego syna do kiosku po gazety.
Czynności prawnej dokonuje wówczas ojciec, a syn przenosi jego o5wiadczenie woli.
Pojawiające się wówczas problemy związane z możliwością zmiany treści tego
oświadczenia (np. dziecko zamiast gazety kupuje cukierki), roz- strzygane są na
podstawie przepisów o błędzie (por. niżej ő 29).

III. Ograniczona zdolność

Konstytuują ją następujące fakty: wiek i ubezwłasnowolnienie częściowe.

1. Wiek

514 Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 13 rok
iycia a nie ukończyły jeszcze 18 roku życia
(art. 15 k.c.). 515 Zawarcie związku małżeńskiego przed 18
rokiern życia powoduje uzyskanie pełnoletności, chociażby
małżeństwo zostało następnie unieważnione (art. 10 ő 2 k.c.).
Jednakże polskie prawo rodzinne pozwala na wcześniejsze zawarcie małżeństwa tylko
kobiecie, która ukończyła 16 rok życia i
uzyskała specjalne zezwolenie sądu (art. 10 ő 1 k.r.o.).

2. Ubezwł'asnowolnienie

516 Ubezwłasnowolnienie czgściowe orzeka sąd w tym samym trybie i z tych samych
przyczyn, eo ubezwłasnowolnienie całkowite z tym, że: 1) tylko co do osoby
pełnoletniej, a więc takiej, której przysługuje pełna zdolność do czynności prawnych;

2) jeżeli "stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz
potrzebna jest pomoc w prowadzeniu jej spraw" (art. 16 ő 1 k.c.). Podobnie jak przy
ubezwłasnowolnieniu
całkowitym, także przy ubezwłasnowolnieniu częściowym sądy
biorą pod uwagę nie tylko stan psychiczny danej osoby, ale i jej interesy
zdeterminowane określoną sytuacją życiową. Ponadto
ustanowienie przez sąd doradcy tymczasowego w toku toczącego się postępowania o
ubezwłasnowolnienie osoby pełnoletniej,
powoduje ograniczenie jej zdolności do czynności prawnych (art. 549 k.p.c.).

3. Skutki

517 Ograniczoną zdolność do czynności prawnych charakteryzują
trzy cechy: 1) brak kompetencji do dokonywania pewnych rodzajów czynności
prawnych, 2) system kontroli nad dokonywaniem
ola'eślonych postaci czynności prawnych oraz 3) pełna
kompetencja do dokonywania pozostałych czynności prawnych. 518 a) Tylko wyraźnie
wskazanych w szczególnych przepisach czynności prawnych nie może dokonywać
osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych (np. na mocy ań. 944 k.c. nie
może
sporządzić testamentu). Naruszenie takiej normy powoduje
nieważność czynności prawnej.
519 b) System kontroli jest najbardziej charakterystyczną cechą omawianej instytucji.
Polega on na tym, że do pewnych
czynności prawnych dokonywanych przez osoby o#'aniczone w zdolności do czynności
prawnych konieczne jest uzyskanie zgody przedstawicieli ustawowych tych osób (art.17
k.c.), którymi są ich rodzice,
opiekunowie, kuratorzy albo doradcy tymczasowi (art.145-184 k.r.o., art. 549 ő 2 k.p.c.).
Ponadto dla pewnych szczególnie ważnych czynności prawnych, których sam
przedstawiciel ustawowy nie mógłby dokonać w imieniu ograniczonego w zdolności do
czynności prawnych, konieczne jest także zezwolenie sądu (art. 101 ő 3, 155 ő 2, 156,
178 k.r.o.). Należy podkreślić, że ten
system kontroli nie uszczupla kompetencji przedstawicieli
ustawowych do dokonywania przez nich samych czynności prawnych w imieniu
ograniczonych w zdolności do czynności prawnych, a więc bez udziału tych ostatnich.
Zgoda przedstawiciela ustawowego na jednostronną czynność
prawną- pod rygorem nieważności - musi być udzielona najpóźniej w chwili dokonania
czynności prawnej (art. 19 k.c.). Natomiast zgody na zawarcie umowy przedsta- wiciel
ustawowy może udzielić także po dokonaniu czynności prawnej. W tym więc przypadku
zgoda może przybrać postać potwierdzenia. Kompetencja do po-
twierdzenia umowy przysługuje nie tylko przedstawicielowi
ustawowemu, ale i osobie dokonywającej czynności prawnej, lecz dopiero po uzyskaniu
przez nią pełnej zdolności do czynności
prawnych (art. 18 ő 1 i 2 k.c.). Potwierdzenie umowy nadaje jej pełny walor prawny, a
odmowa potwierdzenia powoduje jej

nieważność (ań. 18 ő 1 k.c.). W czasie między zawarciem umowy a
złożeniem oświadczenia woli przez kompetentną do potwierdzenia umowy osobę
istnieje więc stan niepewności (tzw. bezskuteczność zawieszona), a samą umowę
określa się wówczas mianem czynności
"niezupełnej" lub "kulejącej" (negotium claudicans). Dla
wyjaśnienia tej sytuacji kontrahent osoby ograniczonej w
zdolności do czyn- ności prawnych może wyznaczyć osobie
kompetentnej odpowiedni termin do po- twierdzenia umowy. Jeżeli w terminie tym
umowa nie zostanie potwierdzona, uważa się ją od początku za nieważną. Kontrahent
osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych nie może więc bez uprzedniego
zastosowania tego postę- powania powołać się na nieważność umowy i jest nią do
tego czasu związany (art.18 ő 3 k.c.). Ograniczony w zdolności do czynności prawnych
mógł bowiem zawrzeć korzystną dla siebie
urnowę i dlatego należy stworzyć szansę dla jej potwierdzenia. Rozwiązanie takie
odpowiada funkcji ograniczonej zdolności do czynności prawnych, polegającej
wyłącznie na ochronie interesów osób, które instytucja ta obejmuje.
Art. 17 k.c. stanowi generalną zasadę, że czynności
rozporządzające oraz zobowiązujące dokonane przez ograniczonego w zdolności do
czynności prawnych wymagają zgody kompetentnej
osoby. Reguła ta uzasadniona jest tym, że czyn- ności prawne tej postaci bezpośrednio
ograniczają aktywa lub powiększają pasy- wa majątku osoby działającej. Należy je więc
poddać określonemu
wyżej syste- mowi kontroli, aby ustrzec osobę ograniczoną w
zdolności do czynności prawnych przed nieracjonalnym, w
szczególności nie zrekompensowanym przez odpowiednie świadczenie wzajemne
uszczerbkiem majątkowym.
c) Ograniczony w zdolności do czynności prawnych może także
sam, a więc bez zgody swego przedstawiciela ustawowego dokonywać wielu czynności
pra- wnych. Dotyczy to przede wszystkim czynności prawnych nie mających charakteru
czynności zobowiązujących lub
rozporządzających (a contrario z art. 17 k.c.). Osoba
ograniczona w zdolności do czynności prawnych może więc np. sama przyjąć
darowiznę, z którą nie są związane żadne zobowiązania.
523 Poza tym z mocy wyraźnych postanowień ustawy nie wymagają zgody
przedstawiciela ustawowego następujące czynności prawne dokonane przez osoby
ograniczone w zdolności do czynności prawnych - choćby czynności te miały postać
czynności
zobowiązujących lub rozporządzających:
1) umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego
(art. 20 k.c.) - bez względu na to, czy
zostały one wykonane lub czy pociągają za sobą rażące
pokrzywdzenie osoby ograniczonej w zdolności do czynności
prawnych;
2) rozporządzenie zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodó#v inaczej
postanowi (art. 21 k.c.);
3) wszelkie czynności prawne dotyczące przedrniotów

majątkowych, które przedstawiciel ustawowy oddał osobie
ograniczonej w zdolności do czynności prawnych do swobodnego użytku, wyjąwszy
jednak te czynności, do dokonania których nie wystarcza zgoda przedstawiciela
ustawowego (art. 22 k.c.); Np. 16-letni chłopiec będzie mógł swobodnie dysponować
tzw.
kieszonkowym - wypłacanym mu przez rodziców, lecz już nie ubraniem, które rodzice
mu kupili dla określonego, a nie
swobodnego użytku. Młodzieniec taki nie będzie mógł również np.
zbyć własności swojej nieruchomości, mimo że rodzice oddali mu ją do swobodnego
użytku, ponieważ do dokonania takiej czynności nie wystarcza zgoda rodziców, lecz
konieczne jest ponadto
zezwolenie sądu (art. 101 ő 3 k.r.o.);
524 4) umowy o pracg - przy zachowaniu przesłanek bliżej
określonych w kodeksie pracy oraz z zastrzeżeniem, że
przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych może
za zezwoleniem sądu rozwiązać stosunek pracy, jeżeli sprzeciwia się on dobru tej
osoby (art. 22 ő 3
k.p.). 525 Biorąc pod uwagę sumę tych wszystkich szczególnych
przepisów, należy dojść do wniosku, że polski system prawny
wyznacza szeroki zakres kornpetencji do wykonywania czynności prawnych przez
same osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych.

IV Pełna zdolność

Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje pełnoletni,
tzn. osoba, która ukończyła 18 rok życia lub wcześniej zawarła związek małżeński (art.
10 k.c.). Zdolność tę zachowuje ona do
śmierci, jeżeli nie nastąpiło jej ubezwłasnowolnienie lub
ustanowienie doradcy tymczasowego w toku postępowania o
ubezwłasnowolnienie.
Osobom mającym pełną zdolność do czynności prawnych przysługuje kompetencja do
samodzielnego dokonywania wszelkich
dopuszczalnych w świetle obowiązującego systemu prawnego
czynności prawnych. Jednakże mężczyźni mogą zawrzeć związek
małżeński w zasadzie dopiero po ukończeniu 21 roku życia,
chyba że uzyskają zezwolenie sądowe na wcześniejsze zawarcie
małżeństwa, które może być udzielone dopiero po osiągnięciu przez
nich pełnoletności (art. 10 ő 1 k.r.o.).

ő 29. Wady oświadczenia woli

Literatura: B. 1,ewaszkiewicz-Petrykowa; (w:) System, ő 65, 66; taż: Wady
oświadczenia woli w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1973.

I. Uwagi ogólne

Kodeks obejmuje tą nazwą zespół instytucji uregulowanych w
dziale IV ks. I 527 (art. 82-88 k.c.). Różnią się one jednak tak znacznie między sobą, że
można do nich odnieść tylko bardzo
ogólnikowo sformułowane twierdzenie, a mianowicie, iż wskazują, w jakich
okolicznościach pewne stany psychiki lub wiedzy człowieka towarzyszące składaniu
oświadczeń woli, uwzględnia system prawny, określając ich wpływ na ważność
czynności prawnej.
Koncepcja wad oświadczenia woli ukształtowała się ostatecznie w ubiegłym wieku na
gruncie "teoru woli". Zgodnie z założeniami tej teorii instytucja wad oświadczenia woli
miała prowadzić do
uchylenia wszelkich konsekwencji prawnych, które nie
odpowiadałyby treści rzeczywiście przeżywanego przez działający
podmiot "aktu woli", podjętego zarazem w sposób świadomy i wolny. Ta psychologiczna
konstrukcja w częścijednak tylko została
uwzględniona przez współ- czesne systemy prawne, a zwłaszcza
przez polski k.c., który w szerokiej mierze bierze pod uwagę nie tylko stany psychiki
osoby składającej oświadczenie woli, ale także interesy oraz dobrą wiarę osób, do
których oświadczenie
woli jest skierowane. Na gruncie obowiązującego prawa nie można już wyjaśnić sensu
tej instytucji wyłącznie w oparciu o założenia psychologiczne - bez równo- czesnego
uwzględnienia elementów
spotecznych; a nawet tam, gdzie ustawa posługuje się termi- nami zaczerpniętymi z
psychologii, uległy one silnym modyfikacjom normatywnym, nadającym im swoiste,
jurydyczne znaczenie.

Do wad oświadczenia woli kodeks zalicza następujące omówione poniżej in- stytucje:
1) stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyra- żenie woli; 2)
pozorność; 3) błąd; 4)
podstęp; 5) groźbę.

II. Brak świadomości lub swobody

Ze względu na to że czynności prawne polegają na regulacji
przez same podmioty w sposób odpowiedzialny skutków prawnych, konieczne jest, aby
pod- ů mioty te miały odpowiednie
kwalifikacje psychiczne. Postulat ten częściowo tylko realizuje instytucja zdolności do
czynności prawnych, a zwłaszcza
ubezwłasnowol- nienie, które może być orzeczone jedynie z powodu długotrwałych
stanów pato- logicznych, przy czym nawet w tego rodzaju sytuacjach orzeczenie

ubezwłas- nowolnienia nie jest obligatoryjne. Dlatego art. 82 k.c. generalnie stanowi, że
Nb. 523-526 Nb. 527528

ł7# Rozdział VIII. Czynności prawne i inne zdarzenia
cywilnoprawne
nieważne jest każde o#viadczenie woli złożone przez osobę,
która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie
wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i
wyr#enie woli. Przepis ten dotyczy więc nawet przemijających tylko zaburzeń
psychicznych, jeżeli w chwili dokonywania
czynności prawnych wyłączały one świadome (np. wskutek
nadużycia alkoholu) albo swobodne (np. pod wptywem głodu
narkotycznego, orz. SN z 22.10.1975 r., OSN 1976, poz. 90) powzięcie decyzji lub
wyrażenie woli. Ciężar dowodu, że
oświadczenie woli zostało złożone we wspomni#ych
okolicznościach spoczywa na tym, kto powołuje się z tego
względu na niev#ażność czynności prawnej (art. 6 k.c.), a więc
zwykle na osobie składającej to oświadczenie woli. Dowód taki jest często trudny do
przeprowadzenia, dlatego w znacznie dogodniejszej sytuacji z rozpatrywanego obecnie
punktu widzenia znajdują się osoby ubezwłasnowolnione. Brak zdolności do czynności
prawnych tych osób, pow#ujący także nieważność czynności
prawnych, udokumentowany jest bowiem orzeczeniem sądowym, które skuteczne jest
dopóty, dopóki nie zostanie uchylone.
529 Należy przyjąć, że art. 82 k.c. odnosi się nie tylko do
stanów patologicznych, ale i fizjologicznych człowieka, w
których jego centralny układ nerwowy nie osiągnął odpowiedniego poziomu aktywności
umożliwiającej mu odbieranie i prze-
twarzanie informacji (np. sen) oraz przypadków podlegania
przemocy, czyli tak zwanego przymusu f;zycznego, który
charakteryzuje się tym, że ruchy człowieka w ogóle nie są
sterowane przez jego centralny układ nerwowy, lecz poddane zostały
ukierunkowanemu naciskowi zewnętrznemu.

Np. A chwyta przemocą rękę B i "składa" w ten sposób podpis na dokumencie
obejmującym treść umowy.

530 Określona w art. 82 k.c. wada oświadczenia woli odnosi się wy-#cznie do osoby,
która zachowuje się v# ten sposób, iż można by sądzić, że składa oświadczenie woli.
Przepis ten nie
uwzględnia natomiast interesów jakiejkolwiek innej osoby, a w szczególności np.
kontrahenta d##aj#ego w dobrej wierze. Odpowiednio do tego należy restryktywnie
interpr#tować art. 82 k.c. i przy jego stosowaniu kierować się tyllso wskazanymi wyżej
elementami "umiejscowionymi w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a
nie w ja#ejś sytuacji zewnęttznej, w jakiej ta osoba została postawiona" - zwłaszcza pod
wpływem presji ekonomicznej oddziaływającej na jego decyzję (por. orz. SN z
24.07.1974 r., OSP 1976, poz. 30).

III. Pozorność

1. Pojęcie

a) Nieważne jest również "oświadczenie woli złożone drugiej
stronie za jej zgodą dla pozoru" (#t. 83 ő 1 k.c.). Przepis ten ma na względzie sytuację,
gdy strony umawiają się potajemnie, iż ujawnione wobec osób trzecich oświadczenie
woli nie wywoła skutków prawnych. Nie chodzi tu zatem o sprzeczność między
ő 29. Wady oświadczenia woli I7I

"wolą" a jej "przejawem", ponieważ owa potajemna umowa dochodzi do skutku przez
"przejawienie woli" - z tym tylko, że pomiędzy samymi stronami. Istotne jest natomiast
to, że pozbawia ona esencjonalnego elementu ujawnionego na zewnątrz "oświadczenia
woli" wyłączając możliwość uznania, iż wyraża ono decyzję
wywołania skutków prawnych. Ustawa preferuje tu więc - zgodnie z ogólnymi regułami
wykładni oświadczeń woli - taki jego sens,
jaki same strony ustaliły. Pozomymi mogą być tylko umowy lub oświadczenia woli
jednostronne skła- dane innej osobie, ponieważ tylko w tego rodzaju czynnościach
prawnych wy- stępuje druga strona, z którą można potajemnie porozumiewać się co do
tego, iż oświadczenie nie wywrze skutków prawnych.
Np. nie do pomyślenia jest pozomy testament lub pozorne
odrzucenie spadku dokonane w oświadczeniu woli złożonym organowi państwowemu
(art. 1018 ő 3 k.c.). Pozorne oświadczenie woli należy odróżnić od tzw. oświadczenia
woli nie na serio. Również
ono nie ma wywołać skutków prawnych, mimo iż użyte przez osobę
wyrażenie mogloby sugestię taką zawierać. Jednakże brak
skuteczności prawnej takiego oświadczenia jest już widoczny z samego kontekstu
sytuacyjnego, w którym podmiot składa
oświadczenie woli (np. aktor na scenie, profesor podający
przykład podczas wykładu).
Zgoła czymś innym jest tzw. zastrzeżenie potajemne (reservatio mentalis). Polega ono
na pomyślanym tylko i nie zakomunikowanym nikomu zastrzeżeniu, że czynność
prawna nie wywoła skutków
prawnych. Jest ono pozbawione jakiejkolwiek doniosłości prawnej ze względu na to, iż
nie znajduje żadnego wyrazu zewnętr Lnego. b) Obok umowy potajemnej, powodującej
nieważność czynności
pozomej, strony mogą także dokonać innej tzw. ukrytej
(dyssymulowanej) czynności pra- wnej, która zgodnie z ich
zamiarem ma wywołać określone w niej skutki prawne. Ponieważ
zawiera ona istotny dla każdej czynności prawnej element, zatem systern prawny w
zasadzie nie odmawia jej uznania z tego tylko względu, że jest to czynność ukryta
wobec osób trzecich (art. 83 ő 1 zd. 2 k.c.).
Jeżeli np. A zawarł na piśmie z B umowę spnedaży obrazu i
równocześnie potajemnie porozumiał się z B, że umowa ta nie

wywrze skutków prawnych, to wówczas umowa sprzedaży, jako pozoma, jest nieważna
i wskutek tego prawo własności obrazu nadal
pozostanie przy A. Strony te mogą jednak nie tylko porozumieć się co do
nieskuteczności umowy sprzedaży, lecz równocześnie zawrzeć inną umowę (ukrytą),
np. darowizny obrazu, powodującą przejście
prawa własności na nabywcę.
Czynność prawna ukryta musi oczywiście odpowiadać nie tylko
wszelkim przesłankom ważności przewidzianym dla jakiejkolwiek czynności prawnej,
ale również i tym, jaki system prawny wskazuje dla tego rodzaju czynności, do których
należy ukryta czynność
prawna (art. 83 ő 2 zd. k.c.). Odnosi się to także do formy
czynności prawnej, aczkolwiek polska judykatura liberalnie
traktuje tę kwestię#. Uznaje bowiem za ważną ukrytą czynność
prawną, mimo iż nie została ona

# Krytycznie E. Drozd, Pozomość w umowach przenoszących
własność nieruchomości, SC 1974, t. XXII, s. 7 I.
sporządzona w przewidzianej dla niej formie; wystarczy, że
czynność pozorna (nieważna) formę tego rodzaju zachowuje (orz. SN z 16.03.1955 r.,
NP 1955, nr 9, s. 1 O6).

Np. Jeżeli w postaci aktu notarialnego zawarto pozomą umowę darowizny, to kryjąca
się pod nią (dyssymulowana) ustna umowa sprzedaży niemchomości będzie ważna,
mimo iż dla sprzedaży
nieruchomości wymagana jest pod sankcją nieważności forma aktu notarialnego.
Strony dokonują ukrytych czynności prawnych często właśnie
dlatego, że ich treść jest sprzeczna z bezwzględnie
obowiązującymi normami prawnyrni lub za- sadami współżycia
spotecznego (ań. 58 k.c.). Dlatego wymagają one starannej oceny z tego punktu
widzenia.

2. Skutki

a) Pozomość zawsze może być dowodzona między stronami za pomocą do- wodów
ze świadków oraz przesłuchania stron, chociaż umowa
miała postać pise- mną. Nie chodzi tu bowiem o prowadzenie dowodu przeciwko lub
ponad osnowę dokumentu (ań. 247 k.p.c.), lecz o zakwestionowanie esencjonalnych
przesłanek ważności czynności
prawnych wyrażonych w treści dokumentu. Odrnienny punkt widzenia pozbawiłby
zresztą praktycznej doniosłości omawianej tu
instytucji.
b) Mimo iż pozome oświadczenie woli jest bezwzględnie nieważne ma ono doniosłość
prawną dla osób trzecich, które odpłatnie
nabyły prawo lub zwolnione zostały z zobowiązania działając w
zaufaniu, że oświadczenie woli nie zostało złożone dla pozoru
(art. 83 ő 2 k.c.).

Sens tego przepisu najlepiej wyjaśni następujący przykład: A pozomie cedował na B
swoją wierzytelność, która przysługiwała mu
przeciwko X. Następnie B zawarł rzeczywistą już umowę cesji z C o charakterze
odpłatnym. Gdyby stosować tylko regułę, że
o5wiadczenie woli pozome jest nieważne, to należałoby dojść do
wniosku, że także umowa B z C nie wywołuje konsekwencji prawnych, ponieważ B
rozporządził prawem, którego nie nabyl. Natomiast
zgodnie z art. 83 ő 2 k.c., jeżeli C nie wiedział o tym, że cesja między A i B jest pozoma,
wtedy pozorność tej czynności nie
powoduje nieważności odpłatnej cesji zawartej między B i C.
Ostatecznie więc C nabędzie wierzytelność przeciwko X, mimo iż
zbywca jej, tzn. B, nie miał prawa nią rozporządzać.

IV Błąd

1. Pojęcie

Przez błąd rozurnie się niezgodność między obiektywną
rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości człowieka. Ma on
doniosłość prawną - jako wada oświadczenia woli - tylko wtedy,
gdy dotyczy treści czynności prawnej (att. 84 ő 1 zd. 2 k.c.), i gdy jest istotny (art. 84 ő 2
k.c.).

a) 'Ireść czynności prawnych zawarta jest w oświadczeniu lub oświadczeniach woli w
pełni zrekonstruowanych po zastosowaniu właściwych reguł interpretacyj- nych. Jeżeli
więc strony
przypisały jakiemuś zwrotowi zgodnie inny sens niż
ő 29. Wady oświadczenia woli 173

wskazują na to ogólne normy językowe, to akt porozumienia między nimi się powiódł
(falsa demonstratio non nocet). W przypadku
takim proces interpretacji doprowadził do prawdziwego ustalenia, jakie były rzeczywiste
myśli stron i wsku- tek tego nie dochodzi do stwierdzenia btędu.
Jeżeli ostatecznie ustalony w następstwie przeprowadzonej
wykładni sens czyn- 541 ności prawnej nie odpowiada wyobrażeniom żywionym w tym
względzie przez podmiot składający oświadczenie
woli, wtedy działa on pod wpływem błgdu co do treści czynności
prawnej. Błąd taki może w szczególności dotyczyć właści- wości
podmiotu, przedmiotu (w tym ich liczby) oraz treści zachowań olo'eślonych w czynności
prawnej, a nawet oceny, czy jest to w ogóle czynność prawna oraz jakiego rodzaju.

Np. A kupuje określony obraz błędnie sądząc, że jest to
oryginał, podczas gdy w rzeczywistości jest to kopia; A zawiera z B umowę o
wybudowanie domu jednorodzinnego błędnie sądząc, że B
ma uprawruenia budowlane; A "pożycza" B pewien przedmiot, podczas gdy w
rzeczywistości chodzi mu o użyczenie go; A pomyłkowo
wymienił cenę kupna w wysokości 1000 zł, podczas gdy w istocie zamierzał uzyskaC
kwotę 10000 zł.
Nie ma natomiast charakteru błędu co do treści czynności
prawnej niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie dotyczące
okoliczności nie uregulowanych w czyn- ności prawnej, chociażby wywarły one wpływ
na jej dokonanie.

Np. A kupił działkę budowlaną błędnie sądząc, że posiadana
przez niego suma pieniężna wystarczy do wybudowania domu
jednorodzinnego.
Wydaje się również, chociaż jest to kwestia nader
kontrowersyjna, że poza treścią czynności prawnej pozostają
określone w przepisach prawnych, ustalonych zwyczajach lub w zasadach współżycia
społecznego (art. 56 k.c) dalsze, bezpo-
średnio w czynności prawnej nie uregulowane skutki prawne. Mylne wyobrażenie o nich
nie stanowi więc błędu dotyczącego treści
czynności prawnej, natomiast jeżeli do treści czynności prawnej wprowadzone zostały
postanowienia pod wpły- wem błędnego
przekonania, że odpowiadają one nakazowi ustawowemu (np. strony ustaliły określoną
cenę, sądząc, że odpowiada ona cenie
reglamentowanej), wtedy błąd taki należy tak samo traktować jak błąd co do
okoliczności objętych treścią oświadczenia woli.
Przepisy o błędzie ograniczają więc zastosowanie zasady ig-
norantia iuris nocel (por. orz. SN z 24.01.1974 r., OSP 1975, poz. 238, z glosą A.
Kleina).
b) Drugą, konieczną cechą błędu prawnie doniosłego, a
mianowicie jego istotny 542 charakter każe ustawa oceniać według kryteriów
zindywidualizowanych, lecz zarazem obiektywnych.
W myśl bowiem art. 84 ő 2 k.c. "można powoływać się tylko na
błąd uzasad- niający przypuszczenie, że gdyby składający
oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu" (kryterium
wiedzy zindywidualizowanej) "i oceniał sprawę roz- sądnie"
(kryterium odwołujące się do wzorca zachowań człowieka
rozsądnego) "rue złożyłby oświadczenia tej treści".

2. Przypadki szczególne
5q3 a) W odniesieniu do oświadczeń woli składanych innej osobie i będących zarazem
odpłatnymi czynnościami prawnymi - a więc w
zakresie czynności prawnych o podstawowej doniosłości
społecznej - ustawa każe liczyć się także z interesami

adresatów oświadczeń woli. Znajduje to wyraz w tym, że we wspomnianych sytuacjach
na btąd dotyczący treści czynności prawnej i istotny można powołać się tylko wtedy,
gdy ponadto adresat
oświadczenia woli:
1) albo błąd wywołał, chociażby bez swej winy (np. mylnie
oznakowano sprzedany obraz);
2) albo wiedział o błędzie (np. z treści prowadzonych rokowań); 3) albo mógł z
łatwością btąd zauważyć (art, 84 ő 1 zd. 2 k.c.).

Jeżeli adresat oświadczenia woli w sytuacjach powyższych nie wyprowadził
składającego oświadczenie woli z błędu, wtedy
interes jego nie zasługuje na ochronę.
5gg a) Oświadczenie woli składane inne osobie za pośrednictwem posłańca może ulec
zniekształceniu w toku jego przesyłania.

Np. posłane przez ojca dziecko po 1 pudełko papierosów kupuje ich 10.
W przypadku takirn należy stosować przepisy o błędzie (art. 85 k.c.), w szczególności
więc trzeba rozważyć, czy
zniekształcenie to ma charakter istotny oraz czy adresat
oświadczenia woli o nim wiedział albo mógł z łatwością je
zauważyć (ań. 84 k.c.).

c) W odniesieniu do niektórych rodzajów czynności prawnych przepisy szczególne
przewidują modyfikację ogólnych zasad
dotyczących błędu prawnie doniosłego (por. np. art. 918,
945,1045 k.c.) lub nawet wyłączają w ogóle dopuszczalność
powoływania się na tę wadę oświadczenia woli (por. art. 17
k.r.o.). Należy to już jednak do wykładu odpowiednich
szczególnych działów prawa cywilnego.

3. Skutki

W odróżnieniu od dwóch poprzednich wad oświadczenia woli błąd nie powoduje
nieważności czynności prawnej, a jedynie stanowi podstawę do uchylenia sig od
skutków prawnych złożonego
oświadczenia woli (art. 84 ő 1 k.c.).

IV Podstęp

Jeżeli błąd został wywołany podstępnie (art. 86 k.c.), to
system prawny tak dalece modyflkuje ogólne zasady dotyczące błędu, że raczej należy
przychylić się do stanowiska, iż chodzi tu o odrębną wadę oświadczenia woli.
548 a) Podstępne działanie polega na świadomym wprowadzeniu
jakiejś osoby w błąd lub na umocnieniu jego błędnego mniemania i to w celu skłonienia
jej do złożenia oświadczenia woli

określonej treści. Za podstęp uważa się także świadome
przernilczenie pewnych informacji, ale tylko wtedy, gdy istniał obowiązek ich udzielenia.

Np. funkcjonariusz publiczny kompetentny do przygotowania decyzji dotyczącej
sprzedaiy działki państwowej, sam starając się o jej kupno, zataja przed właściwym
organem, iż o przydział danej działki ubiega się także inna osoba (on. SN z 28.04.1967,
OSN 19fi7, poz. 227).
Przez podstępne wywołarue błędu następuje niedopuszczalna
ingerencja w we- wnętrzną sferę motywacji człowieka. Takie
naruszenie osobowości spotyka się ze szczególnie intensywną
reakcją systemu prawnego. W myśl bowiem art. 86 ő 1 k.c.
składający oświadczenie woli rnoże powołać się na błąd także
wtedy, gdy nie był on istotny lub gdy nie dotyczył treści
czynności prawnej. Należy jednak wykazać związek między
podstępnym działaniem wywołującym mylne wyobra- żenie o
rzeczywistości a złożeniem oświadczenia woli określonej treści.
Ponieważ chodzi tu o niedostępną dla bezpośredniej obserwacji
sferę zjawisk psychicznych, zatem dowód taki w znacznej mierze opierać się będzie na
systemie domniemań faktycznych.
b) Wada ta, podobnie, jak błąd, również uzasadnia uchylenie się od skutków 549
prawnych złożonego oświadczenia woli. W typowych przypadkach działań pod-
stępnych dokonuje strona, której składa się oświadczenie woli. Adresat oświad- czenia
woli jest bowiem zwykle zainteresowany w dokonaniu określonej czynności prawnej.
Jednakże system prawny ze względu na szkodliwość społeczną wspo- mnianej wady
oświadczenia woli w następujących dwóch przypadkach pozwala powołać się także na
podstgp osoby trzeciej (art. 86 ő 2 k.c.): 1) gdy czynność prawna jest nieodpłama;
2) gdy druga strona (adresat oświadczenia woli) o podstępie osoby trzeciej wiedziała i
nie zawiadomiła o nim składającego
oświadczenie woli.

V Groźba

a) Przez groźbę rozumie się zapowiedź wyrządzenia komuś
jakiegoś zła w 550 razie gdyby nie dokonał on żądanej czynności
prawnej. Osoba zagrożona znajduje się więc w sytuacji przymusowej (tzw. przymus
psychiczny); stoi przed alter- natywą: albo dokonać żądanej czynności prawnej, albo
narazić się na realizację stanu
rzeczy określonego w groźbie. Nie jest ona jednak pozbawiona możliwości wyboru.
Gdyby tak było, jej zachowanie nie miałoby z mocy art. 82 k.c. w ogóle cech (ważnej)
czynności prawnej.

Np. Jeżeli A wędrując o zmroku po zaułkach miejskich spotka się z propozycją kupna
cegły za 100 $ pod groibą pobicia, wtedy
znajduje się w sytuacji przymusowej, może bowiem wspo- mnianej oferty nie przyjąć.
Natomiast gdy dwóch mocnych sąsiadów przemocą podnosi przy głosowaniu rękę
siedzącego pośrodku uczestnika

zebrania, wtedy osoba ta nie dokonuje w ogóle wyboru i dlatego nie składa żadnego
oświadczenia woli.

b) System prawny nie chroni generalnie osób, które dokonują czynności pra- 551
wnych pod wptywem obawy, że spotka je jakieś zło. Prawo ma jedynie na względzie
przypadki, gdy wspomniana sytuacja powstała wskutek
bezprawnego działania innej osoby. Dopiero bowiem groźba
bezprawna (art. 87 k.c.) stanowi nie- dopuszczalną interwencję w proces motywacyjny
człowieka. Pod tym względem jest ona podobna do podstępu, jednakże osoba
działająca pod wpływem groźby, w
odróżnieniu od osoby podstępnie wprowadzonej w błąd, wie o t#m, że decyzja
dokonania czynności prawnej została jej narzucona. W teorii i praktyce pojawiają się
kontrowersje przy próbach bliższego określenia pojęcia bezprawności groźby W
każdyrn razie przyjmuje się, że cechę tę ma nie tylko zapowiedź dokonania czynu
bezwzględnie zabronionego przez system pra- wny (np. pobicia lub zabicia kogoś), ale
także zapowiedź podjęcia działań wpraw- dzie dozwolonych, lecz nie w tym celu, aby
skłonić kogoś do złożenia oświadczenia woli określonej treści.

Z tego względu np. bezprawna będzie groźba, gdy A zapowiada B, że doniesie do
organów ścigania o dokonanym przez B przestępstwie drogowym, jeżeli B nie daruje
mu określonego przedmiotu.
Natomiast nie będzie miała tej cechy zapowiedź wszczęcia
postępowania sądowego zmierzającego do uzyskania należnego
świadczenia.

c) Doniosłość prawna groźby zależy nie tylko od tego, by była
ona bezprawna, ale ponadto także poważna, tzn. powodująca poważne
niebezpieczeństwo dla osobistych lub majątkowych dóbr
niekoniecznie składającego oświadczenie woli, ale jakiejkolwiek innej osoby (art. 87
k.c.). O tym, czy groźba jest poważna,
należy rozstrzygać według okoliczności, badając czy składający
oświadczenie woli "mógł się obawiać" wspomnianych wyżej następstw groźby (art. 87
k.c.). Ustawa każe więc mieć na względzie
człowieka typowego znajdującego się jednak w określonej sytuacji majątkowej lub
osobistej i dysponującego określoną wiedzą o
konsekwen- cjach groźby, a zwłaszcza o realnych możliwościach jej wykonania. d)
Takie same konsekwencje wywołuje w świetle art. 87 k.c. groźba pochodząca od
strony, której złożone zostało
oświadczenie woli, jak i od jakiejkolwiek osoby trzeciej,
chociażby nawet strona ta nie wiedziała o groźbie osoby trzeciej (jest to więc
uregulowanie surowsze w porównaniu z przepisami dotyczącymi podstępu, art. 86 ő 2
k.c.).
e) Również groźba otwiera możliwość uchylenia się od skutków
prawnych złożonego oświadczenia woli.

VI. Uchylenie sig od skutków prawnych

a) Jeżeli ktoś złożył oświadczenie woli pod wpływem błędu,
podstępu lub groźby, to wówczas przysługuje mu prawo podmiotowe kształtujące
(kompe- tencja) do uchylenia się od skutków prawnych tego oświadczenia (art. 84-87
k.c.).
b) Prawo to wykonuje uprawniony przez złożenie kolejnego
oświadczenia woli, które wyraża decyzję uchylerua skutków
prawnych pierwotnie dokonanej czynności prawnej. Oświadczenie woli o uchyleniu się
od skutków pierwotnej czynności prawnej
wymaga formy pisemnej, która jednak zastrzeżona została tylko ő 29. Wady
oświadczenia woli I77

dla celów dowodowych (ad probationem). Oświadczenie to musi być złożone drugiej
stronie pierwotnej czynności prawnej (art. 88 ő 1 k.c.), a jeżeli jej nie ma, wtedy osobie
zainteresowanej w
skutkach pierwotnej czynności prawnej. Zgodnie więc ze
wspomnianymi regułami ogólnymi uchylenia się od skutków prawnych w sytuacjach
wyżej wskazanych realizuje się bez udziału organu orzekającego, aczkolwiek nieliczne
przepisy szczególne przewidują od tej reguły wyjątki (por. np. art. 1019 k.c., ań. 80-83
k.r.o.).
Natom_iast sąd może rozstrzygnąć spory co do tego, czy zaszły przesłanki ważnego
uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli. W takich przy- padkach
orzeczenie sądu ma jednak charakter deklaratoryjny, a nie kształtujący. Trzeba ponadto
pamiętać, że przewidziane w art. 88 ő 1 k.c. formalne wymaganie co do
uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli może być
dopełnione także przez skierowanie do sądu odpowiednich pism
procesowych - zwłaszcza pozwów - które doręcza się stronie
przeciwnej.
c) Prawo podmiotowe do uchylenia się od skutków czynności
prawnej ogra- 557 niczone jest rocznym terminem, który w razie Mędu wywołanego
również pod- stępem liczy się od dnia jego
wykrycia, a w razie groźby - od dnia, kiedy stan obawy ustał (art. 88 ő 2 k.c.). Należy
podkreślić, że stan obawy ustaje nie tylko wtedy, gdy osoba grożąca złem utraciła
możliwość wykonania
groźby, ale także wtedy, gdy zapowiedziane w groźbie zło
nastąpiło.
Uchylenie się od skutków oświadczenia woli powoduje zgaśnięcie wszelkich
związanych z nim konsekwencji prawnych i to już od chwili złożenia wadliwego
oświadczenia woli, a więc z mocą
wsteczną (ex tunc). Uprawniony nie może natomiast domagać się
jakiejkolwiek zmiany treści wadliwej czynności prawnej.

Rozdział IX. 'Treść czynności prawnych

W rozdziale niniejszym skupimy uwagę na kwestii jakie
konsekwencje prawne wyznacza czynność prawna, jakie więc prawa i obowiązki mają
podrnioty w następstwie dokonania czynności
prawnej, pomijając tu problem sposobu jej do- konania.

ő 30. Swoboda kształtowania treści czynności prawnych

Literatura: Z. Radwański (w:) System, ő 57; tenże: Teoria umów, Warszawa 1977; M.
Safan, 7asada swobody umów (Uwagi wstępne na tle wykładni art. 351 k.c.), PiP 1993,
z. 4; J. Skąpski,
Autonomia woli w prawie międzynarodowym prywatnym w zalQesie zobowiązań z
umów, Kraków 1964; A. Stelmachowski, Wstęp do teoru prawa cywilnego, Warszawa
1984, rozdz. 5, 14, 15.

I. Uwagi ogólne

1. Pojęcie treści czynności prawnej

Należy wyjść z ogólnego postanowienia art. 56 k.c., w myśl
którego: "czynność 558 prawna wywołuje nie tylko skutki prawne w niej wyrażone, lecz
również te, które wynikają z ustawy, z zasad wspólżycia społecznego i z ustalonych
zwyczajów". W świetle tego przepisu trzeba więc odróżnić:
a) 'Ireść czynności prawnej, na którą składa się oświadczenie
lub oświadczenia 559 woli w pełni zrekonstruowane na podstawie odpowiednich reguł
interpretacyjnych. Np. treścią umowy
sprzedaży będą zgodne postanowienia stron wskazujące, jaką rzecz ma sprzedawca
przenieść na własność kupującego i jaką cenę ma
kupujący zaptacić sprzedawcy za tę rzecz.

b) 'Ireść stosunku cywilnoprawnego, który tylko w podstawowym swym 560 kształcie
wyznaczony jest treścią oświadczeń woli stron. Ponadto bowiem treść stosunku
cywilnoprawnego określa się na
podstawie: ustawy, zasad współżycia społe.cznego i ustalonych
zwyczajów. Wskaźniki te pełnią tutaj funkcję nie inter-
pretacyjną oświadczeń woli, lecz normatywną, współkształtując
treść konkretnego stosunku cywilnoprawnego, ostatecznie
określającego jak się strony mają zacho- wać.

Nb. 558-560

180 Rozdział IX. Treść czynności prawnych

Np. do treści stosunku sprzedaży nie będą tylko należały
wskazane w powyższym przykładzie oświadczenia woli stron, ale i postanowienia
ustawy określające, jaką odpowiedzialność ponosi sprzedawca w razie, gdy rzecz
sprzedana ma wady.

561 Z kolei przyjrzyjmy się bliżej zagadnieniom związanym z
kształtowaniem treści czynności prawnej.

2. Zasada swobody kształtowania treści

562 a) Czynność prawna tylko wtedy może spełniać funkcję
instrumentu prawnego, przy pomocy którego podmioty same
kształtują swoje stosunki cywilnoprawne, gdy przysługuje im swoboda decydowania co
do ich treści. Konsekwentny usta-
wodawca konstruując czynność prawną pozostawia zatem podmiotom w tej sferze
odpowiednie pole decyzyjne.
563 Natomiast zakresu pozostawionej swobody regulacji nie należy identyfikować z
pojęciem zasady swobody kształtowania treści czynności prawnej. To ostatnie pojęcie
wyraża bowiem normę o ogólnej doniosłości, w myśl której podmiotom przysługuje
kompetencja do kształtowania treści czynności prawnej oraz że
przepisy prawne dotyczące tej kwestii należy interpretować na rzecz tej kompetencji.
564 b) Tak pojęta zasada znajduje uzasadnienie normatywne
najpierw w promulgowanej w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zasadzie wolności
gospodarczej.
SN w uchw. (7) z 10.01.1990 r. (OSN 1990, poz. 74) stwierdził, że Konstytucja
proklamuje zasadę wolności gospodarczej. Wszelkie więc wyłączenia od tej zasady lub
jej ograniczenia mogą wynikać tylko z wyraźnego przepisu ustawy lub wydanego na
podstawie ustawy. W razie braku takich przepisów szczególnych przyjąć
należy domniemanie na rzecz wolności gospodarczej. Z takiego rozwiązania prawnego
wynika dyrektywa interpretacyjna, stosownie do której wszelkie wątpliwości należy
tłumaczyć in favorem
libertatis.
Następnie znalazła expressis verbis wyraz w treści
wprowadzonego w 1990 r. do k.c. art. 353 t, a dotyczącego umów zobowiązujących.

3. Wzorzec kompetencji generalnej

565 a) Zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej może sięgać tak
daleko, że pozwala podmiotom nie stosować się do
ustalonych w przepisach prawnych typów czynności pravmych

(wzorzec kompetencji generalnej). Może jednak uznawać za ważne tylko czynności
prawne mieszczące się w ramach określonych w ustawie typów (wzorzec kompetencji
szczególnej) i tylko w tym zakresie zezwalać na dowolne kształtowanie treści czynności
prawnych. Takie było np. stanowisko klasycznego prawa
rzymskiego, ttiedopuszczającego tzw. umów nienazwanych.
566 b) Otóż w treści art. 353t k.c. jednoznacznie wynika, że w zakresie umów
zobowiązujących strony nie są związane ustawowymi typami umów - panuje tu więc
wzorzec kompetencji generalnej. 567 Natomiast nie wydaje się, aby wzorzec taki
obejmował
czynności kreujące bezwzględne prawa podmiotowe - w
szczególności rzeczowe. Nakładają one
ő 30. Swoboda kształtowania treści czynności prawnych 18)

bowiem obowiązki nie tylko na uczestników czynności prawnych, ale i na osoby trzecie,
do czego niezbędna jest już norma ustawowa. Również jednostronne czynności prawne
muszą mieścić się w
ramach wyzna- czonych przez ustawę typów, co potwierdza treść
art. 353t ograniczona tylko do umów (M. Safjan). Ten większy rygoryzm prawny
uzasadniony jest brakiem wza- jemnej kontroli uczestników czynności prawnej w
jednostronnych czynnościach
prawnych. Ponadto ustawodawca respektuje ogólnie przyjętą regułę, że nawet
korzystne dla kogoś sytuacje prawne (np. darowizny) nie powinny być kreowane bez
jego zgody.
Również treść rozrządzeń majątkiem na przypadek śmierci oraz
czynności prawnych regulujących sferę stosunków rodzinnych - z uwagi na ich
doniosłość życiową - musi mieścić się w ramach
ustawowych typów (rodzaje testamentów i umów
majątkowo-małżeńskich, oświadczenie o uznaniu dziecka, akt
zawarcia małżeństwa).

II. Ograniczenia

568

569

W każdym jednak systemie prawnym - także w takim, w którym
obowiązuje 570 zasada swobody kształtowania treści czynności
prawnej, zakres dopuszczalnej ich treści jest zawsze ograniczony regułami typu
ogólnego. Znaczy to, że obejmują one zarówno
czynności prawne, dla których wyznaczone zostały pewne wiążące
typy ustawowe, jak i poza tą sferą (gdzie nie obowiązuje model kompetencji
generalnej).
Ograniczenia te można usystematyzować w poniżej przedstawionej typologii, opartej
na wskazaniach ustawy. Są to I) prawa
przyrody; 2) normy bezwzględnie obowiązujące; 3) obejście ustawy; 4) zasady
współżycia społecznego.
1. Prawa przyrody

Ograniczenia podyktowane prawami przyrody pochodzą jeszcze z prawa 571
rzymskiego. Obecnie wyraża je art. 387 k.c., w myśl którego "Umowa o świad- czenie
niemożliwe jest nieważna".
Postanowienie to dotyczy wszelkich czynności prawnych.
Nieracjonalne byłoby bowiem podejmowanie zobowiązań niewykonal- nych albo
realizacji stanów rzeczy, które i tak się ziszczą bez udziału człowieka.
Np. zobowiązanie się do skoku na Księżyc albo do tego, aby
następnego dnia wzeszło Słońce.
2. Normy bezwzglgdnie obowiązujące

Niedopuszczalne są postanowienia czynności prawnych, które były by niezgod- 572
ne z zakazami wyrażonymi w normach bezwzględnie obowiązujących, a w tym i w
semiimperatywnych art. 58 ő 1 k.c.). Służą one przede wszystkim ochronie interesów
publicznych
kojarzących się często z określonymi wattościami lub normami
moralnymi; z zagwarantowaniem
Nb. 561-567 Nb. 568-572

182 Rozdział IX. Treść czynności prawnych

zasady autonomu podmiotów; z ich bezpieczeństwem; z wspieraniem strony słab- szej;
z umocnieniem zasad dernokratycznego i
rynkowego ustroju społecznego. W porównaniu z ustrojem PRI.
zakres ich uległ radykalnej redukcji - zwłaszcza w sferze
działalności gospodarczej, gdzie przestał obowiązywać system
centralnie sterowanej gospodarki planowej.

3. Obejście ustawy

573 Na równi z czynnościami prawnymi sprzecznymi z ustawą
traktuje ań. 58 ő 1 k.c. czynności prawne mające na celu
obejście ustawy (dokonane infraudem legis). Zwykło rozumieć się przez to określoną
czynność wprawdzie bezpośrednio nie objętą
zakazem prawnym, ale przedsięwziętą w celu osiągnięcia skutku
zakazanego przez prawo.

Np. dla obejścia przepisów o cenach tworzy się spółkę, która
przejmuje całość sprzedaży tego przedsiębiorstwa po cenach
niereglamentowańych#. W orz. z 13.06.1990 r. (OG 1991, poz. 6) SN stwierdził: "Od
zaległych odsetek można źądać za opóźnienie
dopiero od chwili w oczenia o nie powództwa, (...) Umowa mająca za przedmiot
oznaczenie z góry odsetek od zaleg ch odsetek prowadziłaby do obchodzenia
przepisów o maksymalnej wysokości dopuszczalnych odsetek i tym samym do
nadmiemego obciążenia dłużnika".

574 Nie tylko więc treść ale i sam cel dokonania czynności
prawnej znany obu stronom, jeżeli koliduje on z zakazami
prawnymi, powoduje jej nieważność (odmiennie S. Grzybowski, System, t. I, wyd. I, s.
512). Taka koncepcja całkiem już jasno wyrażona została w nowym przepisie art. 353#
k.c.

4. Zasady współtycia społecznego

575 Ponadto w myśl art. 58 ő 2 k.c. "Nieważna jest czynność
prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego" (podobnie art. 3531 k.c.).
W nawiązaniu do poprzednich wyjaśnień należy stwierdzić, że
niedopuszczalna jest nie tylko taka czynność, której treść ale i cel godzi w uznane
powszechrue wartości i reguły rnoralne odnoszące się do stosunków międzyludzkich.
Np. zmowa uczestników licytacji w celu umożliwienia nabycia samochodu za najniższą
cenę (orz. SN z 17.06.1981 r., OSP 1983, poz. 149); wykorzystanie zależności

służbowej dla dopusz- czenia do wspótautorstwa w treści umowy o dzieło (orz. SN z
12.09.1974, OSP 1976, poz. 143).

III. Skutki

576 a) Naruszenie wspomnianych ograniczeń swobody kształtowania treści czynności
prawnej sprawia, że jest ona bezwzględnie nieważna (art. 58 ő 1 i ő 2, 387 k.c.).

# S.1i'fodyka, Prawo spółek, Kraków 1991, s. 22.

ő 31. Elernenty czynności prawnej 183

b) Natomiast jeżeli tylko niektóre postanowienia czynności
prawnych są sprze- 577 cme z bezwzględnie obowiązującymi normami prawnymi lub z
zasadami współ- życia społecznego, wtedy pojawia się pytanie, jak należy ocenić
pozostałe jej postanowienia: czy całą czynność uznać za nieważną, czy tylko jej część.
Alter-
natywa taka pojawia się oczywiście tylko wtedy, gdy po
stwierdzeniu nieważności części czynności, pozostałe jej
postanowienia mogłyby funkcjonować samodziel- nie.

Por. np orz. SN z 17.01.1989 r., (OSN 1990 poz. 7), które uznało z tego względu
nieważność całej umowy przekazania
gospodarstwa rolnego; niedopuszczalne było bowiem w tym przypadku odłączenie
c2ęści nieruchomości rolnej.
Według ogólnej reguły art. 58 ő 3 k.c. rozstrzygnięcie tej
kwestii zależy od 578 doniosłości jaką ma dla podmiotów
dokonujących czynności prawnej nieważne postanowienie. Jeżeli
więc z okoliczności wynika, iż bez nieważnych postanowień
czynność nie zostałaby dokonana, to w całości jest ona nieważna. Sformułowanie to
odsyła zatem do obiektywnych, aczkolwiek
zindywidualizowanych ocen czło- wieka rozsądnego znajdującego się w określonej
sytuacji. Kwestia ta może jednak budzić wątpliwości. Aby ułatwić jej rozstrzygnięcie art.
58 ő 3 k.c. wyraża do-
mniemanie przemawiające za utrzymaniem ważnej czgści czynności prawnej. c)
Jednakże od tej reguły istnieją wyjątki. Według
bowiem ań. 58 ő1 k.c. 579 sprzeczność czynności prawnej z ustawą nie powoduje jej
nieważności, gdy na miejsce nieważnych
postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie prze- pisy
prawne.

Np. w razie naruszenia cen regulowanych, por. orz. SN z
2.04.1975 r., OSN 1976, poz. 112. d) Wyjątki wyłączające

zastosowanie art 58 ő 3 k.c. idą także w innych 580 kierunkach. Może być bowiem i tak,
że norma szczególna po prostu poprzestaje tylko na nakazie uznania ważności
czynności prawnej mimo
nieważności określo- nego jej elementu (np. warunku przeciwnego ustawie, gdy jest
rozwiązujący), albo każe umać całą czynność za
nieważną z uwagi na nieważność określonego jej postanowienia (np. w razie
zastrzeżenia warunku zawieszającego sprzecmego z ustawą, art. 94 k.c.).

ő 31. Elementy czynności prawnej

Literatura: Z. Radwaiuki, (w:) System, ő 58 i 59.

I. Rodzaje

Dla ustalenia skutków czynności prawnych na podstawie
uregulowanych w 581 ustawie ich typów, użyteczne jest wyróżnienie pewnych
elementów czynności prawnych.

Nb. 573-576 Nb. 577581

Rozdział IX. Treść czynności prawnych

582 a) Podstawowe w tym względzie znaczenie mają tzw. essentialia negotu (elementy
przedmiotowe istotne). Są to ustawowo
wyróżnione cechy, według których dokonuje się kwaliftkacji
konkretnej czynności prawnej do ustawowo wyróżnionych typów czynności prawnych.
Np. według art. 535 ő 1 k.c. do cech umowy sprzedaży należy
zobowiązanie się jednej strony do przeniesienia własności i
wydania rzeczy w zamian za zobowiązanie się drugiej strony do zaptaty ceny.
Pamiętać jednak należy, że w procesie kwaliftkacji czynności
prawnej nie tylko jej treść, ale także właściwości podmiotów
mają niekiedy doniosłość prawną.
Np. Zastosowanie art. 725 zależy od tego, czy podmiotem
działającym jest bank; tylko osoba "prowadząca
przedsiębiorstwo" może być stroną czynności prawnych wskazanych w art. 765, 774,
794, 853 k.c.; jedynie zakład ubezpieczeń może być stroną umowy wskazanej w art.
805 k.c., a hotelarz stosunku określonego w art. 846 k.c.
583 b) Naturalia negotii (elementy nieistotne) wskazane są w ustawie, jako skutki
prawne dokonania czynności prawnej
określonego typu.

Np. przepisy o rękojmi za wady rzeczy sprzedanej (art. 556 i n. k.c.). Określenie tych
skutków w treści czynności prawnej jest wpraw#zie dopuszezalne, ale niekonieczne do
tego, aby one nastąpiły.
584 c) Accidentalia negotii (elementy dodatkowe) charakteryzują się tym, że w
odróżnieniu od naturalia negotii zastrzeżenie ich w treści czynności prawnej stanowi
konieczną przesłankę
wystąpienia wskazanych w nich skutków prawnych, a w
przeciwieństwie do essentialia negotii nie określają one cech swoistych dla danego typu
czynności prawnej. Ich rola w
procesie kwalifkacji czynności prawnych jest więc na ogót bierna.
585 Przepisy prawne regulują niektóre accidentalia negotii
określając bliżej konsekwencje prawne jakie one wywołują w
razie zamieszczenia ich w treści czynności prawnej. Pod tym względem należy
wyróżnić:
1) accidentalia negotii uregulowane samoistnie - bez związku z określonym typem
czynności prawnych, jak np. warunek (ań. 89 k.c.), termin (art. 116 k.c.), zadatek (art.
394 k.c.) prawo odstąpienia (art. 395 k.c.), odstępne (art. 396 k.c.), kara umowna (ań.
483-485 k.c.).
2) accidentalia negotii uregulowane w ramach określonego typu czynności prawnych,
jak np. postanowienia dotyczące tzw.
dodatkowych świadczeń w umowie kontraktacji (art. 613, 615 k.e.) lub zastrzeżenie
polecenia w umowie darowizny (art. 893-895 k.c.)

II. Warunek i termin

586 W części ogólnej prawa cywilnego uregulowane zostały: warunek i termin, a to ze
względu na szeroki zakres zastosowania tych dodatkowych elementów czynności
prawnych.

ő 31. Elementy czynności prawnej

l. Warunek

185

a) Przez warunek rozumie się zawarte w treści czynności prawnej zastrzeżenie, 587
które uzależnia powstanie lub ustanie skutku prawnego od zdarzenia przyszłego i
niepewnego (art. 89 k.c.). W szczególności nie należy więc nazwy tej używać, ani na
oznaczenie owego zdarzenia przyszłego i niepewnego, ani na oznaczenie innego
rodzaju postanowień czynności prawnej, ani również na określenie usta- wowych
przesłanek (tzw. conditiones iuris), od których zależy ważność lub sku- teczność
czynności prawnej.

W ścislym tego słowa znaczeniu nie jest więc np. warunkiem
ustalenie ceny rzeczy sprzedane w umowie stron ani
postanowienie ustawy (conditio iuri.s), że przeslanką skutecznego przeniesienia
własności nieruchomościjest zachowanie formy aktu notarialnego. Zdarzenie przyszłe,
od którego zależy skutek
czynności prawnej, jest niepewne nie tylko wówczas, gdy strony nie mają wpływu na
jego ziszczenie się (np. wybuch wojny, klęska żywiołowa, uzyskanie zezwolenia
administracyjnego na prowadzenie określonej działalności gospodarczej) ale także
wtedy, gdy od
decyzji jednej lub obu stron zależy jego spełnienie się (np.
zawarcie związku małżeńskiego, wybór zawodu). W żadnym natomiast razie pojęciem
warunku nie może być objęte zastrzeżenie, które
uzależnia skuteczność czynności prawnych od zdarzenia, jakie na pewno w przyszłości
nastąpi, lub które ziściło się już przed
dokonaniem czyn- ności prawnej a strony o tym nie wiedziały. W tym ostatnim
przypadku dopusz- czalne jest jednak analogiczne stosowanie przepisów o warunku. b)
Z punktu widzenia
normatywnego ważny jest podział warunków na: zawie- szające i
rozwiązujące.

1) Warunek zawieszający jest to zastrzeżenie, które uzależnia powstanie skut- ków
czynności prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego (np. ,#eżeli wyj- dziesz za
mąż, daruję ci meble"). 2) Warunek rozwiązujący jest to zastrzeżenie, według którego
skutek czynności prawnej ustaje, jeżeli nastąpi zdarzenie
przyszłe i niepewne (np. wynajęcie pokoju z zastrzeżeniem, że
najem ulegnie rozwiązaniu, jeżeli najemca się ożeni). Jeżeli
warunek zawieszający jest niemożliwy, przeciwny ustawie lub
zasadom wspótżycia społecznego, wtedy cała czynność prawna jest
nieważna. Natomiast warunek rozwiązujący niemożliwy, przeciwny ustawie lub
zasadom współżycia społecznego, uważa się za
niezastrzeżony (art. 94 k.c), a więc skutki czynności prawnej określone w treści tej
czynności przybierają w tym przypadku
charakter trwały.
c) W razie prawidłowego zastrzeżenia warunku powstaje stan niepewności co do tego,
czy przewidziane przez czynność prawną skutki powstaną (przy warunku
zawieszającym), czy też ustaną
(przy warunku rozwiązującym). W okresie tym obie strony
obowiązane są do lojalnego zachowania się względem siebie. W
szcze- gólności jeżeli strona, której zależy na nieziszczeniu sig warunku, przeszkodzi w
sposób sprzeczny z zasadami współżycia
społecznego ziszczeniu się warunku,
588
589
590
591
592

Nb. 582-586
Nb. 587592

186 Rozdział IX. Treść czynności prawnych

następują takie skutki, jakby warunek się ziścił (art. 93 ő 1
k.c.). Z kolei, jeżeli strona której zależy na ziszczeniu się
warunku, doprowadzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia
społecznego do ziszczenia się warunku, następują takie skutki, jakby warunek się nie
ziścił (ań. 93 ő 2 k.c.). Ustawa zastrzega tu więc swoistą karę za nielojalne
postępowanie. Ponadto ten, kto ma uzyskać w razie ziszczenia się warunku określone
prawo - a więc uprawniony warunkowo- może wykonywać wszelkie czynności,
które zmierzają do zachowania jego prawa (art. 91 k.c.). Prawa drugiej strony są
odpowiednio ograniczone. W szczególności nie może ona ani w drodze czynności
faktycznych (np. przez miszczenie rzeczy), ani prawnych (np. przez jej zbycie)
doprowadzić do tego, że w razie ziszczenia się warunku uprawniony warunkowo nie
będzie mógł nabyć swego prawa. W zasadzie ponosi ona w tym zakresie
odpowiedzialność odszkodowawczą (art. 471 k.c.). Poza tyrn art. 92 ő I k.c. uznaje za
nieważne czynności prawne rozporzą- dzające w zakresie, w jakim udaremniają one lub
ograniczają skutek
ziszczenia się warunku. Jednakże od tej zasady przewidziane są wyjątki w przypadku,
gdy przepisy szczególne chronią osoby
trzecie nabywające prawo w dobrej wierze (art. 92 ő 2 k.c.)

Np. na mocy art. 169 k.c.

593 Jeżeli warunek się ziści, a czego innego w czynności prawnej nie zastrzeżono, od
tego momentu (ex nunc) powstają (przy
warunku zawieszającym) albo ustają (przy warunku rozwiązującym) skutki czynności
prawnej. W razie nieziszczenia się warunku, stan prawny istniejący w momencie
dokonania czynności prawnej stabilizuje się, co w konsekwencji powoduje wygaśnięcie
po jednej stronie uprawnienia warunkowego, a po drugiej stronie
uchylenie korelatywnie sprzężonych z nim ograniczeń praw
podmiotowych.
594 d) Dzięki warunkowi podmioty prawa cywilnego mogą w sposób elastycmy
kształtować stosunki cywilnoprawne biorąc pod uwagę przyszłe a zarazem niepewne
zdarzenia. Uznając wartość tej funkcji prawo polskie przyjęło regułę ogólną
dopuszczającą
zamieszczenie warunku w każdej czynności prawnej (art. 89 k.c.) Jednakże ów będący
następstwem zamieszczenia warunku stan
niepewności i nietrwałości nie zawsze jest pożądany. Z tego
względu ogólna reguła dopuszczająca ustanowienie warunku w
każdej czynności prawnej opatrzona została nader elastycznym zastrzeżeniem
ograniczającym. Odwołuje się ono z jednej strony do wyjątków w ustawie
przewidzianych (np. ań. 157 k.c.), a z
drugiej strony do właściwości czynności prawnej (np. zawarcie małżeństwa, uchylenie
się od skutków złożonego oświadczenia

woli).

2. Termin

595 a) W odróżnieniu od warunku zastrzeżenie terminu wiąże
powstanie lub ustarue skutków czynności prawnych z określonym zdarzeniem
przyszłym, ale pewnym. Poza tym podobieństwa obu tych dodatkowych zastrzeżeń są
tak znaczne, że art. 116 k.c. nakazuje odpowiednio stosować do zastrzeżenia terminu
przepisy ő 3 ł. Elementy czynności prawnej ł g7

dotyczące warunku. W szczególności do terminu początkowego, z
nadejściem którego ma nastąpić skutek czynności prawnej, stosuje się odpowiednio
przepisy o warunku zawieszającym, natomiast do terminu końcowego, z którym wiąże
się ustanie skutków czynności
prawnej, stosuje sig odpowiednio przepisy o warunku
rozwiązującym.
Zastrzeżenie terminu wskazującego na przyszłe i pewne zdarzenie niekoniecz- nie
musi określać, kiedy ono nastąpi. Moment ten może więc być w chwili dokonania
czynności prawnej nieznany.
Np. śmierć człowieka; trzy pierwsze noce na jesieni, w których temperatura powietrza
spadnie o godz. 21.00 poniżej określonego minimum.
b) Najczęściej jednak owo zdarzenie wskazane jest przez podanie daty lub okresu.
Sposób obliczania terminu może jednak budzić wątpliwości i to nie tylko wtedy, gdy
został on zastrzeżony w
czynności prawnej, ale również w przepisach prawnych, w
orzeczeniach sądowych oraz w decyzjach administracyjnych. W takich przypadkach
(art. 110 k.c.) stosować należy następujące reguły interpreta- cyjne określone w art. I I
I-115 k.c.
1) Termin oznaczony w dniach kończy się z upływem (tj. o
północy) ostatniego dnia, przy czym nie wlicza się dnia, w którym nastąpiło zdarzenie
stanowiące początek terminu (np. zawarta w dniu 1 lutego umowa najmu na trzy dni
kończy się 4 lutego o
północy).
2) Termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia,
który nazwą odpowiada początkowemu dniowi
terminu, a gdyby dnia takiego nie było w danym roku (29 lutego) - w ostatnim dniu tego
miesiąca (a więc 28 lutego). Jednakże przy obliczaniu wieku osoby fizycznej termin
upływa z początkiem
ostatniego dnia (nabywa się więc pełnoletność w dacie urodzin). 3) Jeżeli termin
oznaczono na początek, środek lub koniec
miesiąca, należy przez to rozumieć pierwszy, piętnasty lub
ostatni dzień miesiąca, a termin pół- miesięczny odpowiada
pigtnastu dniom - także w miesiącu lutym. 4) Jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach
lub latach, a ciągłość terminu nie jest

wymagana, miesiąc liczy się za trzydzieści dni, a rok za trzysta sześćdziesiąt pięć dni.
Jeżeli koniec terminu do wykonania
czynności przypada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy, termin upływa dnia
nastgpnego.
c) Zastrzeżenie terminu - podobnie jak warunku - w zasadzie dopuszczalne jest w
każdej czynności prawnej. Wyjątki mogą
wynikać nie tylko ze szczególnych przepisów prawnych (art.157 ő 1, art. 962,1018 ő I
k.c.), ale także z właściwości czynności
prawnej (art. 89 k.c., odnoszący się analogicznie do terminów). 596

597

Nb. 593-595 Nb. 596-597

Rozdział X. Zawarcie umowy

Najważniejszą postacią czynności prawnych jest umowa. Stanowi ona bowiem w
gospodarce rynkowej podstawowy instrument regulujący obrót dóbr, usług i środków
pieniężnych. Z tego względu
największą rolę odgrywa ona w zakresie stosunków
zobowiązaniowych.
Jednakże znajduje ona zastosowanie także w innych sferach
stosunków społe- cznych, na skutek czego pojawia się w innych działach prawa
cywilnego (w prawie rzeczowym, spadkowym,
rodzinnym, własności intelektualnej). W związku z tym ustawodawca polski umieścił
ogólne reguły dotyczące zawierania umów w części
ogólnej k.c. (art. 6(#72).
Rozdział niniejszy poświęcony tej kwestii zawiera najpierw
ogólny wykład o zawieraniu umów (ő 32) a następnie omawia typowe sposoby
dochodzenia umów do skutku (ő 33).

ő 32. Założenia ogólne

Literatura: Z. Radwański, (w:) System, ő 63; teme: Teoria umów, Warszawa 1977; S.
Grzybowski, System, t. I, Ossolineum 1974; A. Jędrzejewska, Koncepcja oświadczenia
woli w prawie cywilnym, Warszawa 1992; A. Klein, Zawarcie umowy, (w): Instytucje
prawne w gospo- darce narodowej, Wrocław 1981; E. ł.ętowska, Wzorce
umowne. Ogólne warunki wzory, regu- laminy, Ossolineum 1975; A. Oleszko, Złożenie
zastępczego oświadczenia woli w praktyce
sądowej i notarialnej (art. 64 k.c.), Rejent 1992, nr 1; A. Stelmachowski, Wstęp do teoru
prawa cywilnego, Warszawa 1984; Cz. Żutawska, Obrót z udziałem konsumenta.
Ochrona prawna, Ossolineum 1987.

I. Konsens

1. Pojgcie

a) Mimo że umowa dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenie woli dwóch 598
lub więcej stron (konsens), stanowi ona
samodzielną i integralną całość, która dopiero kształtuje
określony w jej treści stosunek prawny (art. 56 k.c.). Po jej zawarciu nie podlega już
rozkładowi na poszczególne oSwiadczenia woli, które stanowiłyby podstawę dla
obowiązków każdej ze stron. Np. Jeżeli A zobowiązał się przenieść na B własność 100
kg
jablek a B zaplacić za nie określoną cenę, to doszła do skutku
(została zawarta) jednolita umowa spnedaży, którą tworzy

N6. 598

599

600

601

602

603

Rozdział X. Zawarcie umowy

zespót wspólnie ustalonych przez strony norm indywidualnych, określających jak każda
ze stron ma się zachować.

Decydujące o zwarciu umowy zgodne oświadczenia woli stron
(konsens) zostają złożone wtedy, gdy da się stwierdzić, że
oświadczenia te mają ten sam sens, ustalony według właściwych w tym względzie reguł
wykładni (art. 65 k.c.). Nie zawsze więc
konsens jest równoznaczny ze "zgodną wolą stron" w znaczeniu
psychologicznym, ponieważ reguły wykładni mogą prowadzić do
przypisania wy- powiedzi jednej strony innego sensu niż miała faktycznie na myśli.
Przypomnijmy, że oświadczenie woli adresowane do indywidualnych odbiorców mają
w świet- le prawa z reguły taki sens, jaki

powiniett im nadać uważny odbiorca; znaczenie to więc może być
inne od rzeczywiście przez nadawcę pomyślanego.

b) W teoru prawa cywilnego zwykło rozróżniać się dyssens jawny i ukryty- zależnie od
tego, czy strony były go świadome.
Rozróżnienie to pozbawione jest jednak doniosłości prawnej,
ponieważ tak samo należy traktować obie postacie dyssensu. Sens bowiem każdego
oświadczenia woli ustalić należy dopiero w re-
zultacie przeprowadzonej wykładni oświadczenia woli.
c) Dopiero gdy umowa została zawarta, strona może powołać się na określone
prawem wady oświadczenia woli i na tej podstawie uchylić się od skutków prawnych
swego oświadczenia woli,
doprowadzając tym samym do unieważnienia urnowy. Natomiast przy braku konsensu,
a więc w razie tzw. dyssensu, umowa w ogóle nie dochodzi do skutku (czynność
prawna nie została dokonana) i
dlatego powołanie się na wady oświadczenia woli nie wchodzi w rachubę.

2. Zakres konsensu

Ponieważ do konstytutywnych cech urnowy - jak każdej zresztą czynności prawnej -
należy wyznaczenie jej skutków prawnych (att. 56 k.c.), pojawia się pytanie, jaką treść
powinna umowa
obejmować, aby rnożna było uznać, że została zawarta. Zagadnienie to wymaga
rozważenia z punktu widzenia maksymalnego i minimalnego (koniecznego) zakresu
konsensu.
a) Pierwszy aspekt zagadnienia kieruje uwagę na granicę
kompetencji przysłu- gującej stronom przy regulowaniu treści
czynności prawnej. Problematyka ta zo- stała już przedstawiona powyżej, w ramach ő
30 (ust. II), poświęconego ograni- czeniom swobody kształtowania treści czynności
prawnej.
b) Natomiast drugi aspekt wskazuje, że strony nie muszą
wyznaczać w treści umowy wszystkich końsekwencji prawnych umowy, jakie leżą w
granicach ich kompetencji. W znacznej mierze bowiem funkcję tę spełniają także normy
prawne oraz inne miemiki (ań. 56 k.c.). Jednakże wszystkie te wskaźniki pełnią jedynie
funkcję
uzupełniającą wobec decyzji samych stron, które w podstawowym
zakresie wyłącznie są kompetentne do wyznaczania konsekwencji prawnych umów.
Kon- sens stron musi więc objąć pewien minimalny zakres skutków prawnych, który
ustawa określa mianem "istotnych postanowień" umowy (por. np. art. 66 ő I, 389 k.c.).
Lepiej
nazywać je elementami "niezbędnymi" lub "koniecznymi", a to dla Nb. 599-603

ő 32. Założenia ogólne 191

wyeliminowania supozycji, jakoby chodziło tu o cechy wyróżniające (essentialia negotu),
które pełnią swą właściwą funkcję nie przy

analizie procesu zawierania umowy, lecz przy kwaliftkowaniu z punktu widzenia
wyróżnionych w ustawie jej typów i dla określenia w następstwie tego pełnej treści
wiążącego strony stosunku
prawnego. Jakie są konieczne elementy umowy można orzec dopiero na gruncie
przepisów regulujących odpowiednie rodzaje stosunków prawnych. Z jednej bo- wiem
strony pozwalają one ustalić, jakie elementy treści tego stosunku muszą być przez
same strony
wyznaczone, a z drugiej strony wskazują, jak daleko sięga
regulacja prawna uwalniająca strony od konieczności określenia treści stosunku
cywilnoprawnego przez nie same.
Np. pny umowie spnedaży rzeczy o cenie nie reglamentowanej konieczne będzie nie
tylko określenie przedmiotów spnedaży, ale i ich ceny, ponieważ sądom nie przysługuje
kompetencja w tym
zalQesie (art. 535 ő 1 k.c.), chyba że z okoliczności wynika, iż strony miały na
względzie cenę przyjętą w stosunkach tego rodzaju (art. 536 ő 2 k.c.). Natomiast
wysokość wynagrodzenia za
określone w umowie dzieło nie musi być pnez strony uzgodniona, ponieważ w każdej
sytuacji t.ego rodzaju przysługuje sądowi
kompetencja do jej ustalenia (art. 628 k.c.).
4. Określenie stron

Ponadto niezbędną przesłanką dojścia każdej umowy do skutku
jest określenie 604 stron, między którymi złożone zostały zgodne oświadczenia woli, a
tym samym doszło do konsensu.
Wskazywać na nie może nie tylko treść umowy, ale i okoliczności jej zawarcia. Np.
kupno butów w sklepie prowadzonym przez wskazanego na szyldzie przedsiębiorcę
wskazuje, kto jest
sprzedawcą.

II. Swoboda zawierania umów

1. Pojgcie

a) Zakresem pojęcia "wolności kontraktowej" obejmuje się nie tylko swobodę 605
kształtowania treści umowy ale także
decydowanie o tym czy umowę zawrzeć oraz z kim ją zawrzeć.
Otóż nie ulega wątpliwości, że wyrażona w Konstytucji RP
wolność prowa- dzenia działalności gospodarczej stanowi podstawę dla stwierdzenia,
że na obszarze prawa cywilnego obowiązuje
zasada swobody decydowania o zawieraniu umowy. Znaczy to, że panuje ogólne
domniemanie, iż podmiotom prawa cywilnego przy- sługuje kompetencja do
decydowania o tym czy i z kim zawierają umowy. Nie są więc konieczne w tym
względzie jakieś szczególne

normy upoważniające. Jeżeli jednak jakieś przepisy dotyczące tej kwestii zostały
wydane, to należy je interpre- tować na korzyść wspomnianej kompetencji stron.

Nb. 604-60i

192 Rozdział X. Zawarcie umowy

606 b) Natomiast jeżeli podmiot mocą własnej decyzji zobowiązał się do zawarcia z
określoną osobą umowy, to z uwagi na
autonomiczną genezę takiego związania, nie uważa się, by
nastąpiło ograniczenie swobody kontraktowej podmiotu.
Np. strony mogą zawrzeć tzw. umowę przedwstępną, w której
zobowiązują się do zawarcia w przyszłości określonej umowy
(art. 389, 390 k.c.), albo zastrzegą prawo odkupu (art. 593-595 k.c.) lub prawo
pierwokupu (art. 596-602 k.c.) rzeczy sprzedanej.
2. Ograniczenia

607 O ograniczeniach swobody zawierania umów z dowolnie wybranymi osobami mówi
się wyłącznie wtedy, gdy mają one heterogeniczną
genezę - to znaczy, gdy wynikają z ustawy lub z jej
upoważnienia wydanego aktu wykonawczego. Mogą one przybierać różną postać i
intensywność.
608 a) Stosunkowo najmniej dolegliwe są zapewne generalne zakazy dokonywania
określonych typów czynności prawnych z innymi niż z wskazanymi w ustawie rodzajami
podmiotów.

Np. umów ubezpieczeniowych tylko z zakładami ubezpieczeniowymi; określonych
czynności bankowych tylko z bankami. Podmioty te muszą odpowiadać surowym
wymaganiom ustawowym, co zapewnia ochronę interesów ich klientów.
609 b) Niekiedy znowu ustawa wymaga indywidualnej decyzji
administracyjnej dla dokonania pewnych czynności prawnych.
Np. zbycie nieruchomości na rzecz cudzoziemców; założerue banku w postaci spblki
akcyjnej; nabycie lub transfer dewiz.
Tego rodzaju decyzje zezwalające upoważniają jedynie do
dokonania czynności prawnej. Z upoważnieniem takim nie jest
sprzężony żaden obowiązek dokonania objętych zezwoleniem
czynności prawnych. Natomiast czynność taka dokonana bez
wymaganego zezwolenia administracyjnego jest bezwzględnie
nieważna (art. 58 ő 1 k.c.).

W mys1 uchwały Pełnego Składu Izby Cywilnej z 25.04.1964 r. (OSP 1965, poz.1)
późniejsze uchylenie decyzji administracyjnej stanowiącej przesłankę ważności umowy
nie powoduje samo przez się jej nieważności. Jednakże okoliczności, z powodu których
nastąpiło uchybienie, mogą mieć znaczenie dla oceny w świetle prawa cywilnego (np.
przepisów o wadach o5wiadczenia woli, naruszeniu zasad współżycia społecznego).
Pogląd ten opiera się
na założeniu, że funkcja decyzji administracyjnej kończy się z chwilą zawarcia umowy.
610 c) Dalej idące ograniczenia swobody doboru kontrahenta

majduje wyraz w szczególnym trybie jego wyłaniania (np. przez obowiązkowy przetarg)
lub ustalania ustawowych priorytetów nabycia na rzecz określonych podmiotów. Np.
prawo pierwokupu dzierżawcy nieruchomości rolnej (art. 695 ő 2 k.c.). Obszerniej R.
Sztyk, Ustawowe prawo pierwokupu nieruchomości, Rejent 1992, nr 5, s. 56 i n.
Naruszenie tego rodzaju priorytetów powoduje nieważność czynności prawnej (orz. SN
z 5.10.1990 r., OSN 1991, poz. 47).

ő 32. 7ałożenia ogólne 1g3

d) Niewątpliwie najdalej ingerują w swobodę kontraktową nakazy zawierania 611
umów. Nie tylko bowiem wyłączają one swobodę
decyzji strony co do zawarcia umowy, ale z konieczności logicznej muszą zarazem
określać ich treść, eliminując w tym zakresie
swobodę decyzji stron. Można śmiało powiedzieć, że tego rodzaju
ingerencja stanowi nie tyle ograniczenie, co wręcz zaprzeczenie wolności kontra-
ktowej. W systemie demokratycznej gospodarki rynkowej powinna być stosowana nader
rzadko i tylko z ważnych przyczyn społecznych.
Np. obowiązkowe ubezpieczenie samochodowe, por. bliżej A.
Wgsiewicz, Nowe ubezpieczenia samochodowe oraz przysługujące z ich tytułu
odszkodowania, Gdańsk 1991, s. 5-26.
3. Umowy adhezyjne

Masowy charakter świadczonych we współczesnych społeczeństwach usług i 612
towarów, wymaga szybkich i stypizowanych sposobów zawierania umów. Treść ich z
reguły jest określana przez
świadczące owe masowe usługi lub towary wielkie przedsiębiorstwa, które zajmują
dominującą z punktu widzenia gospodarczego, a
często wręcz monopolistyczną pozycję wobec swych potencjalnych kontrahentów. Rola
tych ostatnich w praktyce społecznej sprowadza się tylko do zaakceptowania treści
umowy zaproponowanej przez owe przedsiębiorstwa. Ta faktyczna nierów- norzędność
śtron jaskrawo przejawia się zwłaszcza w stosunku do indywidualnego konsumenta.
Działa on bowiern pod wpływem silnej presji ekonomicznej, zdając sobie sprawę z tego,
że jeżeli nie zaakceptuje zaproponowanej przez producenta treści umowy to nie będzie
mógł uzyskać
potrzebnej mu rzeczy lub usługi (por. np. przejazd koleją).
Socjologiczne aspekty owych zjawisk dobrze oddaje okre- ślenie umowy adhezyjne
(przystąpienia).
Jednakże i one dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenia woli obu stron. 613 Z
tego zatem względu nie ma podstaw do
kwestionowania panującego poglądu, że wspomniane zjawiska należy kwalifikować
jako umowy.
Natomiast wywołują one swoiste problemy w zakresie kontroli ich treści; 614
stworzenia dogodnych przesłanek pozwalających masowym odbiorcom na zapo- znanie
się z treścią proponowanej treści
umowy, jak również z ustaleniem, czy rzeczywiście została ona

zaakceptowana przez indywidualnego kontrahenta. Z tych względów umowy adhezyjne
wymagają szczególnego wyróżnienia i odpowiednie- go uregulowania. Omówienie tych
kwestii nastąpi jednak w ramach wykładu prawa zobowiązań i w związku z ogólnymi
warunkami umów.

4. Zastępcze oświadczenie woli

a) Jeżeli osoba, na której ciąży obowiązek złożenia
oświadczenia woli, uchyla 615 się od jego spełnienia, to
obowiązek ten może zostać ustalony w orzeczeniu sądowym. Sąd
opiera w takim przypadku swoje rozstrzygnięcie na prawie mate- rialnym stwierdzając w
szczególności, czy z mocy prawa lub
czynności prawnej pozwany jest obowiązany złożyć oświadczenie
woli olaůeślonej treści.
Nb. 606-610 Nb. 6ll-6I5

Rozdział X. Zawarcie umowy

Według ogólnych zasad prawa egzekucyjnego orzeczenie takie wymagałoby
następnie wykonania poprzez przymuszanie dłużnika do złożenia odpowiedniego
oświadczenia woli (art. 1050 k.p.c.). Jest to jednak środek uciążliwy i nie zawsze
skuteczny. Dlatego prawo polskie przyjęło bardziej nowoczesny model rozwiązania tej
kwestii, stanowiąc w art. 64 k.c. oraz w art. 1047 ő 1
k.p.c., że prawomocne orzeczenie sądowe zastgpuje to
oświadczenie.
616 Należy z naciskiem podkreślić, że przepisy te nie stanowią
samoistnej podstawy prawnej roszczenia o złożenie oświadczenia woli; nakazują
jedynie wiązać ze wspomnianym orzeczeniem
identyczne skutki prawne, jakie wywołuje złożenie oświadczenia woli.
617 Orzeczenie sądowe zastępuje formy szczególne przewidziane przez ustawę lub
decyzję samych stron dla oświadczenia woli. W związku z tym wywiera ono pełne skutki
prawne także w takich przypadkach, gdy zastąpione oświadczenie woli objęte było
rygorem zachowania formy szczególnej (np. notarialnej). 618 b) Orzeczenie sądowe
zastępujące złożenie powinnego oświadczenia
woli należy odróżnić od orzeczeń, które bezpośrednio już
zasądzają na świadczenie tego, co jest finalnym rezultatem
danego stosunku prawnego (pieniędzy, usług, rzeczy).
Zwracał na to uwagę SN w on. z 7.12.1990 r. (OG 1991, poz. 53). Orzeczenia tego
rodzaju zapadają po stwierdzeniu, że na
podstawie jakiegoś zdarzenia prawnego strona pozwana zobowiązana jest do
wspomnianych Swiad- czeń. Sąd realizuje w takich
przypadkach swoją typową funkcję orzeczniczą w postaci orzeczeń deklaratywnych
(stwierdzających). W toku takiego postępowania może pojawić się konieczność
dokonania i szczegółowego
uzasadnienia wykładni czyichś zachowań dla stwierdzenia, czy
czynność prawna zobowiązująca do bez- pośredniego świadczenia
dóbr, usług lub pieniędzy doszła do skutku.
Np. czy milczenie adresata oferty należy uznać za złożenie o
Swiadczenia woli o jej przyjęciu.
W takich przypadkach sąd nie wydaje orzeczerua stwierdzającego obowiązek złożenia
oświadczenia woli; ono zostało już bowiem
złożone, a sąd opierając się na tym ustaleniu wyznacza tylko
wynikające stąd konsekwencje prawne zasądzając pozwanego na
stosowne świadczenia.
619 Natomiast orzeczenie zastępujące czyjeś oświadczenie woli
dopiero kreuje czynność prawną, jaka stanowi podstawę do
powstania określonych uprawnień, a w szczególnościroszczeń o
świadczenia mające bezpośrednią doniosłość społeczną lub
gospodarczą. Z tego względu orzeczenia te mają postać orzeczeń

konstytutywnych (prawotworzących) a nie deklaratywnych. 620 c) Zastępcze orzeczenie
sądowe może odnosić się zarówno do
jednostronnych czynności prawnych jak i do umów.
Jednostronna czynność prawna - jak wiadomo - dochodzi do skutku przez złożenie
oświadczenia woli tylko przez jedną stronę.
Jeżeli obowiązana jest ona złożyć oświadczenie i uchyla się od
tego, to sąd wydając orzeczenie zastępcze zarazem doprowadza do dokonania danej
czynności prawnej.

ő 32. Założenia ogólne 195

Np. orzeczenie stwierdzające obowiązek wienyciela hipotecznego do złożenia
oświadczenia o wyrażeniu zgody na zwolnienie od
obciążenia w myśl art. 90 pr. o ks. w. (A. Oleszko). Natomiast zagadnienie jest bardziej
skomplikowane w przypadkach gdy orze- 621 czenie sądu zastępuje oświadczenie woli,
które stanowi tylko element umowy. Tymczasem w praktyce społecznej, w takich
najczęściej sytuacjach dochodzi do wydawania wspomnianych
orzeczeń.

Np. wspólnik zobowiązał się wnieść swój wkład do spółki w
postaci własności nieruchomości, a następnie uchyla się od
zawarcia umowy przenoszącej jego nieruchomość na rzecz spólki
(orz. SN z 5.12.1991 r., OSP 1992, poz. 241 z glosą J.
Ignatowicza); spadkodawca zobowiązał w testamencie spadkobiercę do przeniesienia
na zapisobiorcę określonej rzeczy, do czego konieczna jest umowa, której zawarcia
może domagać się
zapisobiorca na podstawie art. %8 k.c. Otóż jawi się tu
pytanie, czy orzeczenie sądu uchyla konieczność złożenia
oświadczenia woli tylko przez pozwanego, czy zarazem przez powoda żądającego
wydania tego orzeczenia. Sąd Najwyższy w uchwale (7) z 7.01.1967 (OSP 1969, poz.
97 z glosą B. Dobrzańskiego) stwierdził tylko oświadczenie woli jednej strony, jednakże
pogląd ten
opatrzył zarazem daleko idącymi wyjątkami. Obejmują one zawarcie umowy
przyrzeczonej oraz wypadki "gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku
zawarcia umowy zgodnie z żądaniem powoda; w takim przypadku orzeczenie sądu
stwierdza zawarcie umowy i zastępuje umowę". Zbęd- ne jest więc składanie
odrębnego
oświadczenia woli przez powoda.
5. Orzeczenie sądowe jako zdarzenie cywilnoprawne

Ponadto w wyjątkowych, wyraźnie przez ustawę przewidzianych sytuacjach 622 sądy
mają kompetencję do wydawania orzeczeń
konstytutywnych, które mają walor zdarzeń cywilnoprawnych; na ich podstawie
powstaje, gaśnie lub zmienia swoją dotychczasową treść stosunek cywilnoprawny, a
strony uzyskują odpowiednie pra- wa lub obowiązki.

Np. art. 145,146,157 k.c. wskazuje okoliczności, w których sądowi przysługuje
kompetencja do ustanowienia służebności; w
art. 913 ő 1 k.c. przymano sądowi kompetencję do zmiany prawa dożywocia,a w art.
874 k.c. - do rozwiązania umowy spótki.
W przypadkach takich w ogóle nie dochodzi do zawarcia umowy, a w konse- kwencji
autonomia decyzji stron zostaje zupełnie
wyłączona.

6. Decyzje administracyjne jako zdarzenia cywilnoprawne

Również i decyzja administracyjna, na podstawie wyraźnego
przepisu prawnego 623 może mieć charakter zdarzenia prawnego eliminującego
konieczność złożenia ja- kiegokolwiek oświadczenia woli.

Klasycznym tego przykładem jest decyzja o wywłaszczeniu (art. 47 ustawy z
29.04.1985 r. o gospodarce gruntam# i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. z 1991 r.,
nr 30, poz. 127).
Nb. 616-620 Nb. 62l#23

196 Rozdział X. Zawarcie umowy

ő 33. Sposoby zawierania umów

Literatura: Z. Radwański, (w:) System, ő 63; B. Gawlik,
Procedura zawierania umowy na tle ogólnych przepisów prawa cywilnego (art. 6#72),
Kraków 1977; L. Zalewski, Sposoby zawierania umów w handlu międzynarodowym,
Warszawa-Poznań 1992. 624 Wprawdzie umowy dochodzą do skutku przez zgodne
oświadczenia woli stron (konsens), złożone w dowolny sposób, to jednak w praktyce
wytworzyły się swoiste ich typy. Ogólna ich regulacja - ujęta w ks. I k.c. - ułatwia
rozstrzyganie ewentualnych
sporów na tym tle oraz przyspiesza i upraszcza tryb zawierania umów.
Do tych swoistych sposobów zawierania umów należą: I) oferta i jej przyjęcie; 2)
rokowania; 3) przetarg. I w tej kolejności będą one poniżej omówione.

I. Oferta i jej przyjgcie

1. Oferta

625 a) Przez ofertg rozumie się oświadczenie woli zawierające stanowczą propozycję
zawarcia jakiejkolwiek umowy, która
określa co najmniej konieczne (istotne) elementy jej treści (ań. 66 ő I k.c.). Dzięki tym
cechom oferty umowa może dojść do skutku w następstwie prostego jej przyjgcia przez
inny podmiot (art. 67-70 k.c.). Przyjęcie oferty jest także oświadczeniem woli. Zawiera
ono wyłącznie decyzję (zgodę) - adresata oferty - zawarcia umowy o treści określonej w
ofercie.

Np. A mówi do B trzymając w ręku wieczne pióro: "sprzedam ci je za 1 mln zł" (oferta),
na co B odpowiada "zgoda" (przyjęcie tej oferty).

626 b) Propozycje, które wyrażają jedynie ogólną dyspozycję
podmiotu do zawarcia umowy lub które nie określają koniecmych elementów
proponowanej umowy, nie mogą doprowadzić do konsensu stron przez zwykłe przyjęcie
i dlatego nie są ofertami, lecz jedynie zaproszeniami do składania ofert lub do
wszezęcia
rokowań. Kwalifikacja prawna tego typu oświadczeń może budzić wątpliwości, które
przede wszystkim rozstrzygać należy na
podstawie ogólnych reguł wykładni oświadczeń woli (art. 65
k.c.). Jeżeli zastosowanie tych reguł nie doprowadzi do
jednomacznych wyników, należy poshxżyć się konkretną regułą

interpretacyjną art. 71 k.c. Stanowi ona, że ogłoszenia,
reklamy, cenniki i inne informacje skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób
należy umać nie za ofeńę, lecz za
zaproszenie do rozpoczęcia rokowań, ewentualnie do składania
ofert. 627 c) Oferta może być skierowana do indywidualnie
oznaczonej osoby (art. 66 ő 1 k.c) albo do ogółu (ad incertas personas, por. art. 71, 543
k.c).
ő 33. Sposoby zawierania umów . 197

Np. ofertę skierowaną do ogółu składa przedsiębiorca, który
wystawia rzecz w miejscu sprze- daży na widok publiczny z
oznaczeniem ceny (art. 543 k.c.) lub automat do sprzedaży
określonych rzeczy albo biletów.

2. Skutki prawne

a) Złożenie oferty powoduje według prawa polskiego związanie oferenta (art. 66 ő 1
k.c.). ściśle rzecz ujmując stan ten polega na tym, że adresat oferty (tzw. oblat)
uzyskuje kompetencję do zawarcia umowy przez złożenie oświadczenia woli o jej
przyjęciu, natomiast oferent w okresie związania traci wszelki wpływ na to czy
zaproponowana przez niego umowa dojdzie do skutku. Jest to sytuacja dla oferenta
uciążliwa, ponieważ musi się on liczyć z
przyjęciern oferty przez adresata i w związku z tym pozostawać w gotowości do
wykonania umowy. Z tego względu związanie zawsze ograniczone jest terminem -
przede wszystkim oznaczonym przez samego oferenta (art. 66 ő 1 k.c.). Jeżeli termin
ten nie został oznaczony w ofercie, ustawa wyróżnia dwie następujące sytuacje: I ) gdy
oferta została złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą środka
bezpośredniego porozumienia się na odległość (np.
telefonu), przestaje wiązać jeżeli nie została przyjęta
niezwłocznie, a więc w toku trwającej rozmowy; 2) gdy ofeńa
została złożona w "inny sposób", to znaczy gdy strony porozu-
miewają się ze sobą nie bezpośrednio, lecz za pomocą odrębnych i rozłożonych w
czasie czynności, takich jak napisanie listu,
wysłanie telegramu, wymagają- cych z kolei udzielenia odpowiedzi, wówczas oferta
przestaje wiązać z upływem czasu, w którym
składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać
odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia (art. 66 ő2
k.c.). W szcze- gólności należy więc uwzględnić czas potrzebny na dojście oferty do
adresata, czas potrzebny do namysłu i powzięcia decyzji przez oblata, czas potrzebny
do wysłania odpowiedzi oraz dojścia jej do oferenta. Odpowiedź może jednak dojść z
opóźnieniem ze względu na zakłócenia w funkcjonowaniu środków
łączności. Problem ten rozstrzyga art. 67 k.c. stanowiąc, że
"Jeżeli oświadczenie o przyjęciu oferty nadeszło z opóźnieniem,
lecz z jego treści lub okoliczności wynika, że zostało wysłane w czasie właściwym,
umowa dochodzi do skutku, chyba że skła- dający ofertę zawiadomi niezwłocznie drugą

stronę, iż wskutek opóźnienia nade- jścia odpowiedzi poczytuje umowę za nie zawartą".
W świetle tego przepisu ryzyko opóźnienia nadejścia odpowiedzi ponosi więc adresat
oferty.
W przeciwieństwie do oferty zaproszenie do składania ofert lub do rozpoczęcia
rokowań nie wiążą tego, kto w tej postaci wyraża
dyspozycję do zawarcia umowy. Jedynie gdy swym nielojalnym
zachowaniem wyrządził szkodę drugiej strorue, będzie zobowiązany do jej naprawienia
na zasadzie odpowiedzialności deliktowej, art. 415 i n. k.c. (tzw. culpa in contrahendo).
b) Jak już wspomniano, przyjgcie oferty dokonuje się przez złożenie oświad- czenia
woli, które zawiera całkowitą aprobatę
treści zaproponowanej umowy. Na- tomiast oświadczenie woli, w którym adresat
przyjmuje ofertę z zastrzeżeniem zmiany lub
uzupełnienia jej treści poczytuje się za nową ofertę (art. 68
k.c.).
628

629

630

Nb. 624-627 Nb. 628#30

631

632

633

Igg Rozdział X. Zawarcie umowy

Pierwotny adresat ofeńy występuje wówczas w nowej roli - oferenta - z wszystkimi
wynikającymi z tego skutkami prawnymi; a z kolei pierwotny oferent przestaje być swą
ofertą związany i staje sig adresatem nowej oferty. Oświadczenie woli o przyjęciu oferty
w zasadzie powinno być złożone ofe- rentowi. Jeżeli więc nie doszło ono do oferenta w
taki sposób, że mógł się on z nim zapoznać
(art. 61 k.c.), nie wywołuje ono skutków prawnych, polegających na zawarciu umowy.
Jednakże według art. 69 k.c. "dojście do
składająccgo ofertę oświadczenia drugiej strony o jej przyjęciu nie jest potrzebne",
jeżeli: 1) wskazuje na to przyjęty w
danych stosunkach zwyczaj (np. w razie wysta- wienia automatu); 2) albo wynika to z
treści oferty - w szczególności gdy
składający ofertę żąda niezwłocznego wykonania umowy (np.
przesłania zamówionej książki). W tych wyjątkowych sytuacjach umowa dochodzi do
skutku, gdy druga strona (to znaczy adresat) w czasie właściwym przystąpi do jej
wykonania (ań. 69 k.c.).

Pojawia się pytanie, czy owo "wykonanie umowy" można traktować jako znak
wyrażający oświadczenic woli o przyjęciu umowy, czy
należy go uznać za zdarzenie prawne swoistego rodzaju. Przyjęcie tej ostatniej
koncepcji prowadziłoby do stwierdzenia, że nie zawsze umowa dochodzi do skutku
przez zgodne oświad- czenie woli stron (konsens). Jednakże nie ma dostatecznych
podstaw, aby kwe- stionować pogląd, że ten, kto przystępuje we wskazanych wyżej
sytuacjach do wykonania umowy, zarazem składa oświadczenie woli o przyjęciu ofeńy.
Ustalone bowiem w naszym społeczeństwie reguły znaczeniowe tak właśnie każą
określić sens zachowania się osoby,
która otrzymała ofertę. Podobnie wyjaśnić należy sens milczenia
adresata oferty, który pozostaje z oferentem w stałych stosunkach go- spodarczych (art.
386 k.c.). Jednakże panujący pogląd zajmuje w tych kwestiach odmienne stanowisko.
Jeżeli ofertę przyjmuje się przez oświadczenie woli wymagające dojścia do oferenta,
to w razie wątpliwości poczytuje się, że
umowa została zawańa w chwili i miejscu otrzymania przez adresata oświadczenia woli
o przyjęciu oferty (art. 70 k.c). Natomiast jeżeli dojście oświadczenia woli o przyjęciu
oferty nie jest po- trzebne, to w razie wątpliwości poczytuje się umowę za zawańą w
chwili przy- stąpienia do jej wykonania (art. 70 ő 1 k.c.) oraz w miejscu zamieszkania
skła- dającego ofertę (ań. 70 ő 2 k.c.).
c) Jeżeli dla określonej umowy przewidziana została pod sankcją nieważności forma
szczególna, wtedy zarówno oferta jak i jej
przyjęcie wymagają zachowania tej formy, ponieważ umowa dochodzi do skutku przez
właściwe oświadczenia woli wszystkich jej stron.
Np. do przeniesienia własności nieruchomości konieczna jest forma aktu notarialnego
(art. 158 k.c.). Wobec tego także ofertę sprzedaży nieruchomości należy złożyć w tej
formie, jak również
oświadczenie woli o przyjęciu tej oferty.
Niezależnie od tego oferent może zastrzec, że przyjęcie oferty powinno nastąpić w
określony sposób, a zwłaszcza przez zachowanie szczególnej formy lub posłu-

Nb. 631-633

ő 33. Sposoby zawierania umów

#enia się ustalonym przez strony kodem. Jeżeli we właściwym
terminie adresat nie ptzyjmie w ten sposób oferty, przestaje go ona wiązać.
Natomiast oferent nie ma kompetencji do jednostronnego
ustalania reguły zna- czeniowej, według której interpretować
należy bierne zachowanie adresata oferty. Np. księga mia
przysyła komuś nie zamówioną przez niego książkę z zastrzeżeniem,
że nie- odesłanie jej w określonym terminie będzie znaczyło
przyjęcie oferty sprzedaży. Adresat książki w temvnie tym jej nie odesłał. W przypadku
takim umowa nie dochodzi do skutku.
Natomiast księgamia sama powinna sobie książkę odebrać.
Strony mogą jednak uzgodnić między sobą jakiś swoisty sposób
złożenia oświadczenia woli o przyjgciu oferty. Wówczas wiąże on

obie strony.

n. Rokowania

1. Postępowanie

a) Drugirn, uregulowanym w części ogólnej kodeksu sposobem
zawierania umów są rokowania (art. 72. k.c.). Polegają one na wzajemnym
oddziaływaniu stron w celu zawarcia umowy. W toku rokowań strony wymieniają
infotznację o okolicznościach mogących mieć wptyw na ich decyzje co do zawarcia
umowy, formułują swe oceny co do gospodarczych wartości proponowanych świadczeń
oraz progresywnie uzgadniają treść zawieranej umowy. W przeciwieństwie więc do
prostego schematu: złożenia oferty i jej przyjęcia, gdzie proces zawierania umowy
rozłożony jest na dwa wyraźnie
wyodrębnione i następujące po sobie akty, rokowania są procesem płynnym, a zarazem
ciągłym, charakteryzującym sytuację "targu" i stopniowego "ucierania" wzajemnych
stanowisk. W praktyce
społecznej w drodze rokowań zawierane są zwykle umowy bardziej złożone, o
nietypowej postaci lub dotyczące świadczeń o dużej
wartości.
b) Ze względu na ową płynną postać wzajemnych interakcji strony nie są w toku
prowadzonych rokowań związane swoimi
oświadczeniami, zachowując swo- bodę decyzji co do zawarcia
umowy; zarazem jednak pojawiają się trudności przy ustalaniu, kiedy złożyły one
zgodne oświadczenia woli kreujące umowę. Nie ulega wątpliwości, że strony muszą
zawsze uzgodnić co najmniej
konieczne elementy umowy, bez czego w żadnych okolicznościach nie może ona dojść
do skutku. Przedkodyftkacyjne prawo polskie
uznawało, że jest to zarazem przesłanka wystarczająca do
przyjęcia, iż umowa została zawańa. Natomiast według obowią-
zującego obecnie art. 72 k.c., dopiero uzgodnienie wszystkich postanowień umo- wy,
które były przedmiotem rokowań, stanowi
podstawę do uznania, że umowa została zawarta. 7akres
prowadzonych rokowań określa więc minimalną treść, jak powinna
być objęta konsensem stron.

Np. nie tylko cenę, rzecz sprzedaną, ale i termin oraz sposób dostarczenia rzeczy,
jeżeli prowadzono co do tego rokowania.

Nb. 634-635

634

635

200
Rozdział X. Zawarcie umowy

636 Jednakże należy zająć stanowisko, że ań. 72 k.c. wyraża tylko regułę
intetpretacyjną. Strony mogą więc uznać że umowa
została zawarta już po uzgodnieniu elementów koniecznych
(istotnych) umowy. W takim przypadku kwestie sporne zostaną następnie rozstrzygnięte
w sposób ustalony przez same strony (np. przez dodatkową urnoWę, powołanych
arbitrów) albo przez sąd
państwowy, który kieruje się wówczas wskazaniami ań. 56 k.c.

637 c) Oba sposoby zawierania umów - a mianowicie przez przyjęcie ofeńy oraz w
drodze rokowań - nie mają charaktetu rozłącznego. W toku zawierania tej samej umowy
można bez żadnych ograniczeń przemiennie stosować procedurę składania ofeńy albo
rokowań.

2. Listy intencyjne

638 W rozwiniętych krajach gospodarczych kształtuje się praktyka podpisywarua w toku
rokowań, dotyczących bardziej
skomplikowanych i o dużej wartości umów handlowych, tzw. listów intencyjnych ("letters
of intent"). Praktyka ta upowszechnia się w ostatnich latach także i w Polsce.
Listy intencyjne nie zostały uregulowane w żadnych przepisach prawnych a również
judykatura i literatura nie ustaliły jeszcze jednoznacznie ich doniosłości prawnej. Pod
nazwą tą mogą kryć
się oświadczenia o różnej treści i o różnych skutkach prawnYch. Zazwyczaj chodzi tu o
sprecyzowanie jakie elementy rokowanej umowy lub jaki tryb dalszyeh rokowań
połączonych ewentualnie z pewnymi pracami przygotowawczymi strony ustaliły.
Z całą pewnością oświadczenia tego rodzaju nie mają charakteru oświadczeń woli; nie
wywołują więc właściwych czynnościom
prawnym konsekwencji prawnych. Natomiast można je uznać za deklaracje intencj?
daiszego lojalnego prowadzenia rokowań. Jeżeli więc bezpodstawnie zostaną one
przez jedną stronę
następnie zerwane, to druga strona może żądać zwrotu poczynionych już wydatków na
przygotowanie zamierzonej umowy ewentualnie innych szkód z tym związanych.

Np. przygotowanie planów, kosztów podróży, pneprowadzenia
kalkulacji itp.
Na ogół bowiem rokowania prowadzą strony na własne ryzyko.
Jeżeli nie doprowadzą do rezultatu w postaci zawarcia umowy, to nie obciąża to żadnej
ze stron.

III. Przetarg

1. Uwagi wstępne

639 System prawnY regulując zawarcie umowy poprzez przyjęcie ofeńy lub rokowania
nie zamYka drogi do osiągnięcia konsensu stron w inny także sposób. Jednakże obie
wsPomniane procedury zawierania umów mają tak dalece elastyczny
ő 33. Sposoby zawierania umów 201

kształt, że trudno byłoby znaleźć takie sposoby, które by
radykalnie odbiegały od tych typów.
Może stosunkowo najbardziej wyraziście ukształtowała się w
praktyce prawnej - nie ztywając wszakże swych związków
konstrukcyjnych z ofertą - instytucja przetargu. Stała się ona szczególnie atrakcyjna
obecnie - w dobie swobodnego kształtowania się cen na towary i usługi oraz
przeprowadzanej prywatyzacji mienia państwowego i komunalnego. Przetarg stwarza
bowiem
korzystne przesłanki orga- nizacyjne dla wolnej konkurencji w procesie ustalania treści
umów oraz w wysokim stopniu chroni przed korumpowaniem funkcjonariuszy
publicznych, któtym po- wierzono zbywanie mienia państwowego lub komunalnego.
Dlatego właśnie wiele przepisów szczególnych dopuszcza zawarcie
określonych umów tylko w trybie przetargowym.
Np. zbywanie niektórych składników mienia przedsiębiorstw
państwowych, nieruchomości stanowiących własność Państwa lub
gminy.

2. 'I1-yb postępowania

Mimo, #c iustytucja ta nie została uregulowana żadnymi
przepisami ogólnymi, można następująco przedstawić wskazany nią
schemat postępowania. a) Postępowanie to inicjuje organizator przetargu. Jest nim
osoba, która chce zawrzeć umowę (np. sprzedać rzecz, wybudować dom lub fabrykę i
poszukuje w związku z tym
przedsiębiorstwa, które by tę inwestycję wykonało). W tym celu
skierowuje ona do ograniczonego lub nieograniczonego kręgu
adresatów zapro- szenie do składania ofert, określając zarazem jakim wymaganiom
powinny one odpowiadać oraz w jakim ttybie będą przyjmowane. Z reguły zastrzega się
także wpłacenie wadium przez uczestnika przetargu.
Dla bliższego opisania dalszego trybu postępowania istotne jest rozróżnienie między:
1) tzw. przetargiem publicznym - nazywanym także ustnym, a 2) pisemnym.
b) Jeżeli przetarg ogłoszony został publicznie - w razie
wątpliwości należy przyjąć, iż rozstrzygnięcie jego następuje w
drodze licytacji. Organizator przetargu (lub działający w jego imieniu podmiot) oczekuje
wówczas składania coraz ko-

rzystniejszych ofeń z tym, że umowa zostaje zawarta z oferentem, który zgłosił
najkorzystniejszą ofertę (w szczególności np.
zaoferował najwyższą cenę za rzecz licytowaną). Inne oferty
złożone w toku licytacji przestają wówczas wiązać. Jeżeli w
warunkach przetargu nie zastrzeżono inaczej, uważa się, że umowa zostaje zawarta z
chwilą udzielenia przybicia przez osobę
prowadzącą licytację. W orz. SN z 15.02.1991 r. (OSP 1992, poz. 99, z glosą W.
Jaślana) SN wyraził pogląd, że taki sens ma
oświadczenie organizatora przetargu, chyba że uzależnił on
zawarcie umowy od własnego uznania.

640

641

c) Tak zwany przetarg pisemny ogłaszany jest zwykle dla
bardziej skompli- 642 kowanych umów - w szczególności
inwestycyjnych - wymagających sprecy- zowania na piśmie wielu elementów
składających się na treść ofeńy.
Nb. 636#39 Nb. 640#42

202

Rozdział X. Zawarcie umowy

Z reguły o przyjęciu jednej ze zgłoszonych ofert pisemnych lub o odrzuceniu
wszystkich decyduje swobodnie sam organizator przetargu albo wskazana przez niego
osoba trzecia - w
szczególności niezależna komisja.
Przetarg może być uznany za nieważny jeżeli został
przeprowadzony z naru- szeniem określonego trybu postępowania a także w razie
pogwałcenia zasad współ- życia społecznego.

Np. zmowa uczestników licytacji w celu umożliwienia nabycia samochodu za najniższą
cenę (orz. SN z 17.06.1981, OSP 1983, poz. 149).

Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym
uwzglgdnieniem pełnomocnictwa

Tytuł niniejszego rozdziału odpowiada treści działu VI ks. I k.c. ("Przedstawi- cielstwo")
w głównej mierze poświęconej
pełnomocnictwu. Stosownie do tego w pierwszym paragrafie
niniejszego rozdziału (ő 34) wyjaśnione zostaną pojęcia
przedstawicielstwa i pełnomocnictwa"a w drugim (ő 35) bliżej
omówionajedynie instytucja pełnomocnictwa.

ő 34. Pojgcie przedstawiciełstwa i pe-bnomocnictwa

Literatura: B. Gawlik (w:) System, ő 67 i 68.

I. Pojęcie przedstawicielstwa

1. Dział'anie w cudzym imieniu

Schemat przedstawicielstwa
skutek prawny

umocowanie P działanie w cudzyrn imieniu T
(reprezentowany) (pnedstawiciel) (osoba trzecia)

a) Dla zrozumienia instytucji przedstawicielstwa podstawowe znaczenie ma pojęcie
"działania w cudzym irnieniu" (art. 96
k.c.). Polega ono na tym, że ktoś zwany przedstawicielem dokonuje z jakąś osobą
trzecią czynności prawnej, która ma bezpośrednio
wywrzeć skutek w cudzej sferze prawnej, a mianowicie
reprezentowanego.
Np. jeżeli P kupuje w unieniu R samochód od T, to stroną tej umowy jest od chwili jej
zawarcia nie P a R; w konsekwencji wiąże ona R z T.
Zgodnie z ogólną zasadą prawa cywilnego nikt nie może
samowolnie ingerować w cudzą sferę prawną. Dlatego aby działanie przedstawiciela
osiągnęło zamierzony rezultat, a więc aby
wywołało bezpośredni skutek prawny między reprezentowa- 643

Nb. 642 Nb. 643#43

204 Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szezególnym uwzględnieniem pełnomocnictwa
nym a osobą trzecią, przedstawiciel musi mieć stosowne
umocowanie (art. 95 ő 2 k.c.). Jest to kompetencja, która
przysługuje mu z mocy ustawy albo oświadczerua woli
reprezentowanego do dokonywania ze skutkiem dla reprezentowanego określonych
czynności prawnych.
Wywołuje ona dla reprezentowanego stan związania, polegający na tym, że nie może
on zapobiec powstawaniu w swojej sferze
prawnej skutków czynności dokonywanej przez przedstawiciela w granicach
przysługującej mu kompetencji (B. Gawlik).
644 b) Do tego, aby czynność prawna mogła być ważnie dokonana w cudzym imieniu,
musi z jej treści wynikać, że osoba, która jej dokonuje występuje w roli przedstawiciela.
Jeżeli tego nie ujawni, należy przyjąć, że składa oświadczenie we własnym
imieniu i ze skutkami prawnymi jej tylko dotyczącymi. Ponadto oświadczenie woli
przedstawiciela musi wskazywać osobę reprezentowanego. Nie mogą bowiem
powstawać stosunki cywilnoprawne o nieokreślonych podmiotach (por. orz. SN z
12.04.1973 r., OSN 1974, poz. 31). Miarodajna jest oczywiście treść oświadczenia woli
zrekonstruowana po zastosowaniu odpowiednich reguł interpretacyjnych
uwzględniających w szczególności cały
kontekst sytuacyjny, w którym oświadczenie woli zostało złożone (art. 65 k.c.).

Np. z kontekstu sytuacyjnego wynika, że sprzedawca biletów kolejowych, czynny w
odpowiedrum okienku na dworcu PKP zawiera umowy przewozu w imieniu PKP 645
Ponieważ czynności
prawnej dokonuje przedstawiciel, zatem jego działanie należy mieć na względzie przy
kwalifikowaniu tej czynności prawnej z punktu widzenia przepisów o wadach
oświadczerua woli oraz o skutkach złej lub dobrej wiary (por. orz. SN z 27.09.1976 r.,
OSN 1977, poz. 167). 646 c) Umocowanie to w zasadzie dotyczyć może każdej
czynności prawnej, chyba że ma ona ściśle osobisty charakter.
Klasa ta nie jest jednak ostro wyodrębniona w polskim systemie prawnym, albowiem
poza przypadkami wyraźnie w ustawie
wskazanymi (por. art. 944 ő 2 k.c.) niedopuszczalność dokonania czynności prawnej
przez przedstawiciela może także wynikać z "właściwości" czynności prawnej (art. 95 ő
1 k.c.).
647 d) Przedstawicielstwo jest niezbędnym uzupełnieniem
instytucji braku oraz ograniczenia zdolności do czynności
prawnych. Umożliwia bowiem osobom znajdującym się w takim stanie uczestniczenie w
obrocie prawnym. Ponadto ma ono ogromną doniosłość praktyczną dla osób mających
pełną zdolność do
czynnośei prawnych, zwałniając ich od konieczności osobistego
udziału w ezynnościach prawnych ich dotyczącyeh.

2. Instytucje o zbliżonej funkeji

648 Podobną funkcję pełnią także inne instytucje prawne, o innej jednak konstrukcji
prawnej.

ő 34. Pojęcie przedstawicielstwa i pełnomocnictwa 205

W szczególności przedstawiciel różni się od:
a) Posłańca tym, że nie przenosi cudzego oświadczenia woli,
lecz sam dokonuje 649 czynności prawnej, decydując w ramach
umocowania o tym, czy złożyć oświad- czerue woli i jakiej treści. b) Organu osoby
prawnej tym, że działanie organu traktuje się jako działanie 650 osoby prawnej,
podczas gdy konstrukcja
przedstawicielstwa zakłada zawsze ist- nienie dwóch odrębnych podmiotów:
przedstawiciela i reprG#antowanego. c) Zastgpcy pośredniego (np. komisanta, art. 765
k.c.), który dokonuje czyn- 651 ności prawnej we własnym imieniu, lecz na rachunek
innej osoby. W odróżnieniu więc od przedstawiciela zastępca pośredni
sam nabywa prawa lub zaciąga obo- wiązki w rezultacie dokonanej przez siebie
czynności prawnej, jednakże obowią- zany jest
następnie przenieść je na tego, w czyim interesie działa. W
ostatecznym więc rozliczeniu gospodarcze skutki jego działania (korzyści lub
niekorzyści) po- nosi osoba zastąpiona.
W stosunku komisu jest to komitent, np. osoba zlecająca
przedsiębiorcy prowadzącemu sklep komisowy sprzedaż jakiegoś
przedmiotu.

Natomiast na zewnątrz - w stosunku do tego, kto z zastępcą
pośrednim (np. komisantem) dokonuje czynności prawnej, podmiotem uprawnionym łub
zobowią- zanym jest zastępca pośredni.
Konstrukcja ta pozwala więc ukryć osobę gospo- darczo
zainteresowaną w ekonomicznym rezultacie dokonanej czynności prawnej. d)
Powiernika, który podobnie jak zastępca pośredni zajmuje w stosunku 652
zewnętrznym pozycję wykonywającego swe własne uprawnienia lub obowiązki.
Jednakże z mocy wewnętrznego stosunku obligacyjnego łączącego go z powie-
rzającym
nakazanejest rnu lub zakazane czynienie w określony sposób użytku z przysługującej
mu w ramach jego prawa podmiotowego kompetencji. Np. tak zwane przewłaszczenie
na zabezpieczenie polegające na tym, że X przenosi na Y własność rzeczy z
zastrzeżeniem
powrotnego przeniesienia własności na X po zaspokojeniu przez X wierzytelności Y a.
Wobec osób trzecich Y może skutecznie
dokonywać przeniesienia własności rzeczy w okresie, kiedy jest on jej właścicielem.

Czynności prawne powiemicze (flducjame) nie zostały w prawie polskim ure-
gulowane. Niemniej panujący pogląd naukowy oraz judykatura trafnie uznają ich
dopuszczalność - w szczególności w najważniejszej sferze ich zastosowania, jaką jest

przewłaszczenie na zabezpieczenie. Rozwijający się w Polsce system gospo- darki
rynkowej umacnia pogląd o użyteczności tej nader elastycznej
instytucji prawnej.

Por. bliżej zwłaszcza: J. Skąpski, Przewłaszczerue na
zabezpieczenie, SC t. XIII-XIV, 1969; A. Szpunar, O powierniczych czynnościach
prawnych, "Acta Uruversitatis L,odziensis, Folia Iu- ridica" 57, 1993. Por. też uchw.
Całej Izby Cywilnej SN z
10.05.1948 r., (OSN 1948, poz. 58), według której:"7abezpieczenie wierzytelności przez
przeniesienie na wierzyciela prawa własności rzeczy ruchomej z równoczesnym
ustanowieniem zobowiązania
wierzyciela do konystania z prawa własności tylko w granicach umowy jest
dopuszczalne".

Nb. 644#48 Nb. 649-652

206 Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczegblnym
uwzględnieniem pełnomocnictwa. 653 e) Osób faktycznie tylko
pomagających przy zawieraniu umów (np. pośredników, agentów bez pełnomocnictwa,
art. 758 k.c.).
654 f) Osób wykonujących pewne czynności faktyczne w zastępstwie innego podmiotu
(np. dzierżyciel, art. 348 k.c.), z tym
zastrzeżeniem, że liczą się one tak jakby dokonał ich podmiot zastąpiony.
655 g) Podpisanie dokumentu in blanco wyraża tyllco zgodę na wypełnienie go przez
inną osobę. Nie występuje ona jednak w
roli przedstawiciela, ponieważ pełna treść dokumentu zawiera oświadczenie woli osoby
podpisującej go (A. Jędrzejewska, Oświadczenie woli składane za pomocą komputera,
PiP 1992, z. 11, s. 73).
656 h) Osoba upoważniona do odbioru oświadczeń woli (np.
przyjmowanie ofert, wypowiedzeń) sama nie dokonuje czynności prawnej i dlatego nie
jest - ściśle biorąc - przedstawicielem innej osoby. W związku z tym jedynie
odpowiednio stosuje się do niej przepisy o przedstawicielstwie (art. 109 k.c.).
Zwykło sięjednak odnbżniać czynne i bieme przedstawicielstwo (B. Gawlik, (w:)
System, s. 730).

II. Pojęcie peh#omocnictwa i przedstawicielstwa ustawowego 657 a) Prawo polskie
rozróżnia dwa źródła umocowania, dzieląc według
tego kcyterium przedstawicielstwo na: pełnomocnictwo i
przedstawicielstwo ustawowe (art. 96 ő 1 k.c.).
658 W stosunku pełnomocnictwa źródłem umocowania jest
jednostronne oświadczenie woli reprezentowanego zwanego mocodawcą. Natomiast
przedstawiciela określa się w tym stosunku prawnym mianem pehiomocnika.
659 b) Z kolei w stosunku przedstawicielstwa ustawowego źródłem umocowania są
inne zdarzenia prawne niż czynność prawna
repnezentowanego. Ustawa może bezpośnednio określać zdarzenia kreująee
umocowanie ptzedstawiciela ustawowego.
Np. rodzice sprawujący nad swoimi dziećmi władzę rodzicielską, a to ze względu na
łączące ich więzi polQewieństwa, są ich
przedstawicielami ustawowymi (art. 98 k.r.o.). Ustawa może jednak przyznać
określonym organom państwowym - w szcze-
gólności sądom - kompetencje do ustanawiania przedstawiciela; on również jest
przedstawicielem ustawowyrn, ponieważ jego
umocowanie do działania w cudzym imieniu nie opiera się na oświadczeniu woli
reprezentowanego.
Np. ustanawiani przez sąd opiekunowie (art. 145 k.r.o.).

ő 35. lYeść instytucji pełnomocnictwa

Literatura: B. Gawlik (w:) System, ő 67 i 68.

660 Fakt, że pełnomocnictwo unormowane jest zespołem przepisów ogólnych (art.
98-108 k.c.), uzasadnia bliższe rozważenie tej instytucji w ramach niniejszego
ő 35. Treść instytucji pe#nomocnictwa 207

wykładu. Natomiast różnego typu przedstawicielstwa ustawowe, ze względu na ich silne
związki ze stosunkami prawno-rodzinnymi lub innego typu stosunkami społecznymi,
uregulowane zostały w
szszególnych działach prawa cywilnego.

I. Ustanowienie

1. ZdolnośE pe#>omocnika

Ze względu na to, że pełnomocnik dokonuje czynności prawnej, musi mieć 661
zdolność do czynności prawnych. Wystarczy jednak, aby miał on ograniczoną zdolność
do czynności prawnych (art. 100 k.c.). Wyższych wymagań ustawa nie przewiduje ze
względu na to, że mocodawca sam wybiera sobie pełnomocnika. Skoro więc ma
zaufanie do osoby nie mającej pełnej zdolności do czynności
prawnych, nie ma powodów, aby ograniczać jego pole podejmowania decyzji.
2. Oświadczenie mocodawcy

a) W literaturze sporne jest, czy oświadczenie woli mocodawcy wymaga z#O- 662
żenia go pełnomocnikowi (art. 61 k.c.), a tym samym zakomunikowania mu jego treści.
Wydaje się, że jest to
konieczne, ponieważ pełnomocnik składa oświadczenie woli w cudzym imieniu;
powinien więc wiedzieć czy ma do tego umocowanie
(odmiennie B. Gawlik).
b) Pełnomocnictwo może być udzielone w dowolnej formie z
wyjątkiem dwu 663 następujących sytuacji (art. 99 k.c.):
1) Jeżeli pehiomocnictwo zawiera umocowanie do dokonania
czynności pra- wnej, dla której pod sankcją nieważności
przewidziana została forma szczególna, wtedy także pełnomocnictwo powinno być
sporządzone w tej samej formie (tzw. forma pochodna).
Np. art. 158 k.c. przewiduje formę aktu notarialnego dla umowy zobowiązującej do
przenie- sienia własności nieruchomości. Wobec tego również i pełnomocnictwo do
dokonarua tej czyn- ności, pod sankcją niewa#ości, powinno być sporządzone w tej
samej formie; 2) Jeżeli dla określonych rodzajów pełnomocnictw przepis
szczególny wymaga określonej formy (np. art. 99 ő 2, art. 1018 ő 3 k.c.).
c) Według art.106 k.c. ustanowienie dalszych pebnomocników (substytutów) 664 jest
dopuszczalne, aczkolwiek tylko wtedy, gdy umocowanie takie wynika z na- stępujących
okoliczności:
1) z treści pełnomocnictwa; nie ma więc generalnego domniemania przema- wiającego
za udzieleniem pełnomocnikowi kompetencji do ustanawiania dalszych pełnomocników;

2) z ustawy - z pewnymi typami pełnomocnictw ustawa łączy taką kompe- teneję (por.
np. pełnomocnictwo procesowe, art. 91 pkt 3 k.p.c.); 3) ze stosunku prawnego,
będącego podstawą
pełnomocnictwa (por. niżej).
Nb. 653#60 Nb. 661-664

208 Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem pelnomocnictwa.
Substytuci ci zawsze działają bezpośrednio w imieniu mocodawcy. Dotyczy to także
dalszych ustanowionych przez nich substytutów. Ich pozycja prawna nie różni się więc
od pełnomocników
bezpośrednio ustanowionych przez mocodawcę. 665 d) Mocodawca wprawdzie nie
uczestniczy przy dokonywaniu przez pełnomocnika czynności prawnej, jednakże
umocowuje go do tego. Z tego względu ilekroć ustawa uzależnia skutki czynności
prawnej od wady
oświadczenia woli lub dobrej wiary strony, należy mieć na
względzie nie tylko osobę pełnomocnika, ale i mocodawcy.

3.1'reść pelnom#xnictwa

666 a) Mocodawca może udzielić pełnomocnictwa do dokonania tyllco takich czynności
prawnych, jakich sam mógłby dokonać w
imieniu własnym, a zarazem nie mają one charakteru ściśle
osobistego. Poza tym, ze względu na ochronę jego interesów, ustawa nie dozwala na
udzielenie pełnomocnictwa do wszelkich czynności prawnych. Dopuszczalne są jedynie
następujące typy pełnomocnictw: 667 1) Pełnomocnictwo ogólne, które obejmuje
jedynie umocowanie do czynności zwykłego zarządu (art. 98 zd. 1 k.c.).

Np. do pobierania czynszu, #do dokonywania bieżących remontów domu, natom#ast
już nie do jego zbycia lub przeprowadzerua generalnego remontu.
Wymaga ono zachowania formy pisemnej pod sankcją nieważności (art. 99 ő 2 k.c.).
668 2) Pełnomocnictwo rodzajowe (gatunkowe); wskazuje ono
określoną kategorię czynności prawnych, do których umocowany
jest pełnomocnik (art. 98 k.c.).
Np. do sprzedawania nieruchomości, zawierania umowy o pracę w imieniu
pr2edsiębiorstwa, zawierania umowy sprzedaży pnedmiotów należących do zakresu
działania pnedsiębiorstwa itp.
Pełnomocnictwo rodzajowe nie jest jednak dopuszczalne w
zakresie tych czynności prawnych, co do których ustawa wymaga udzielenia
pełnomocnictwa szczególnego (np. ań. 1018 ő 3
k.c., art. 6 k.r.o.).
669 3) Pełnomocnictwo szczególne, które dotyczy indywidualnie określonej czynności
prawnej (np. sprzedaży oznaczonej
nieruchomości). Ryzyko naruszenia interesów mocodawcy jest tu stosunkowo
najmniejsze i dlatego ten typ pełnomocnictwa dopuszczalny jest w odniesieniu do
wszystkich typów czynności prawnych, nie mających ściśle osobistego charakteru.
670 b) Ze względu na to, że źródłem umocowania pełnomocnika jest oświadczenie woli
reprezentowanego (mocodawcy), wyłącznie on decyduje o istnieniu i treści
pełnomocnictwa. Osoba trzecia, która dokonuje z pełnomocnikiem czynności prawnej,

może więc jedynie na tym oświadczeniu polegać, a nie na informacjach uzyskanych w
tym względzie od pełnomocnika. Jeżeli zaufała
pełnomocnikowi, czyni to na własne ryzyko.
Natomiast oświadczenie woli mocodawcy podlega interpretacji z pozycji osoby trzeciej.
Ma więc taką treść, jaką potencjalny
uczestnik czynności prawnej doko- ő 35. Tneść instytucji
pełnomocnictwa 209

nywanej z pełnomocnikiem i dysponujący konkretną wiedzą o
oświadczeniu mo- codawcy i jego kontekście powinien temu
oświadczeniu przypisać. Mocodawca pragnąc, aby jego oświadczenie woli było
właściwie zrozumiane, powinien mieć na względzie
możliwości percepcyjne potencjalnej osoby trzeciej; ponosi bowiem ryzyko, iż jego
oświadczeniu przypisana zostanie treść niezgodna z jego intencjami. Takiej wykładni
wymaga zasada ochrony zaufania działającego w dobrej wierze. Wspomniana metoda
interpretacji odnosi się nie tylko do oświadczeń moco- dawcy wyrażonych w
postaci językowej (ustnie lub pisemnie), ale i przez poza-
językowe zachowania znaczące (tzw. dorozumiane oświadczenia
woli). Np. GKA w orz. z 30.10.1%7 r. (OSP 1986, poz. 103 z glosą B. Słotwińskiego)
stanęła na stanowisku, że wydelegowanie
przez spótdzielnię na targi krajowe dwóch pracowników i oddanie im do dyspozycji
pieczątki spóldzielni daje podstawę do
przyjęcia, że zostali oni upoważnieni do zawierania umów w
imieniu spółdzielni.

c) Na tym ogólnym założeniu opiera się również szczególna
reguła interpre- 671 tacyjna art. 97 k.c. Stanowi ona, że "osobę czynną w lokalu
przedsiębiorstwa przeznaczonego do obsługiwania publiczności poczytuje się w razie
wątpliwości za umocowaną do
dokonywania czynności prawnych, które zazwyczaj bywają dokonywane z osobami
korzystającymi z usług tcgo przedsiębiorstwa".
Jednakże sens przepisu budzi kontrowersje. Niektórzy uważają, że wyraża on
domniema- nie prawne udzielania pełnomocnictwa (np. A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys
części ogólnej, Warszawa 1986. s. 348), co jednak nadmiernie i wbrew art. 97 k.c.
osłabiałoby
ochronę klientów przedsiębiorstwa, zezwalając przedsiębiorcy na obalenie tego
domniemania. Inni z kolei (np. A. Kiduba, J. Mojek, Glosa do wyroku SN z 17.12.1985
r., "Palestra" 1988, nr 5, s. 128) widzą w art. 97 k.c. ustawową podstawę umocowania,
co z
kolei trudne jest do pogodzenia z zawartym tam zwrotem "w razie wątpliwości"
charakterystycznym dla reguł wykładni oświad- czeń
woli.

Leżąca u podstawa tego przepisu myśl, iż wspomniane usytuowanie prze- strzenno-
funkcjonalne kojarzy się w świadomości społecznej z udzieleniem pełnomocnictwa,
została podjęta i w daleko szerszej mierze wykorzystana przez SN w orz. z 17.12.1985

r. (OSN 19R6, poz. 184; por. też glosę A. Szpunara, PiP 1988, z. 7, s. 145 i n.).
Wyrażono tam pogląd, że "skuteczna jest umowa
kupna-sprzedaży lub inna umowa związana z obsługą konsumentów
zawarta z pracownikiem jednostki handlowej lub
produkcyjno-handlowej (...) jeżeli trans- akcja została dokonana w okolicznościach, w
których zwyczajowo dokonuje się czynności prawnych".
Por. też orz. Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 15.11.1990 r., OSP 1992 poz. 8 i orz.
Sądu Apelacyjnego w łAdzi z 26.11.1991 r., OG 1992, poz. 34. Wydaje sięjednak, że ta
wykładnia art. 97 k.c. idzie za daleko, obciążając przedsiębiorcę nadm#emym ryzykiem;
nie każdy bowiern lokal przedsiębiorstwa pneznaczony jest do "obsługiwania
publiczności". d) Z kolei względnie obowiązująca norma art. 107 k.c. każe przyjąć, że
jeżeli 672 mocodawca
ustanowił kilku pebtomocników z takim samym zakresem umoco-
wania, to każdy z nich może działać samodzielnie a nie łącznie.

Nb. 665#70 Nb. 671#72

210 Rozdział XI. Przedstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem pełnomocnictwa

4. Czynność "z samym sobą"

673 W dążeniu do tego, aby pełnomocnik z należytą troską dbał o
interesy mocodawcy, art. 108 k.c. przyjął, że ma on
kompetencję do dokonania czynności prawnych "z samym sobą" - występując bądź to
w roli drugiej strony (P reprezentuje X-a w czynności, w której sam P darowuje X-owi
jakiś przedmiot), bądź to jako równoczesny pełnomocnik drugiej osoby (P reprezentuje
X-a i Y-ka w czynności, w której X darowuje jakiś przedmiot Y kowi) - tylko wtedy: 1)
gdy ze względu na treść czynności
prawnej wylączona jest możliwość naruszenia interesów
mocodawcy;
2) albo, gdy mocodawca wyraźnie na to zezwoli.

W uchw. (7) z 30.05.1990 r. (OSN 1990, poz. 123) SN postanowił, że: I. Nie jest
ważna umowa spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością i umowa spótki akcyjnej zawarta przez przed- siębiorstwo
państwowe i osobę fizyczną, jeżeli osoba ta występuje równocześnie w imieruu
własnym i jako dyrektor przedsiębiorstwa państwowego. 2. Nie jest ważna umowa
spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością i umowa spólki akcyjnej zawarta przez osobę występującą rów-
nocześnie w imieniu własnym oraz jako
pełnomocnik przedsiębiorstwa państwowego, jeżeli osoba ta
piastuje w tym prredsiębiorstwie stanowisko dyrektora, głównego księgowego lub
stanowisko równorzędne albo jest członkiem rady pracowniczej tegoż przedsiębiorstwa.
ő 35. Treść instytucji pełnomocnictwa 211

tzekomego pełnomocnika, ponieważ zawarł on ją w cudzym imieniu. Rzekomy
pełnomocnik jest jednak obowiązany "do zwrotu tego co otrzymał od drugiej strony w
wykonaniu umowy oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że
zawarła umowę
nie wiedząc o braku umocowania lub o przekroczeniu jego zakresu" (art. 103 ő 3 k.c.).
c) Po drugie, art. 105 k.c. ma na względzie interesy osób
dokonywających w 676 dobrej wierze czynności prawnych z rzekomym
pełnomocnikiem. Jeżeli bowiem pełnomocnik po wygaśnigciu
umocowania dokona w imieniu mocodawcy czyn- ności prawnej w granicach
pierwotnego umocowania, to czynność ta jest ważna, a więc wiąże reprezentowanego
chyba, że druga strona o wygaśnięciu umocowania "wiedziała lub z łatwością mogła się
dowiedzieć"
(art.105 k.c). W tym wigc przy- padku ryzyko działania rzekomego pełnomocnika
przerzucone zostało na repre- zentowanego. Należy jednak zaznaczyć, że w znacznej

mierze może on przeciw- działać wynikającemu stąd dla niego niebezpieczeństwu,
ponieważ
przysługuje mu roszczenie o zwrot dokumentu pełnomocnictwa po wygaśnięciu
umocowania (art. 102 k.c.). Przeciwko rzekomemu
pełnomocnikowi przysługuje mu także- na zasadach prawa zobowiązań - roszczenie
odszkodowawcze.

II. Wygaśnięcie

5. PeMomocnik rzekomy

674 a) Osobę, która dokonuje czyttności prawnych w cudzym imieniu nie mając w ogóle
umocowania albo przekraczając jego granice, nazywa się pełnomocnikiem rzekomym
(falsus procurator). Zgodnie z ogólnymi zasadami miarodajnymi dla przedstawiciela
należy przyjąć, że działanie bez należytego umocowania nie pociąga
bezpośrednich skutków dla reprezentowanego (ań. 95 ő 2 k.c.). Od tej ogólnej reguły
przewiduje jednak ustawa szereg odstępstw podyktowanych z jednej strony dążeniem
do ochrony dobrej wiary osób, z którymi rzekomy pełnomocnik dokonuje czynności
prawnej, a z drugiej strony - także interesami osoby, w której imieniu są dokonywane
czynności prawne.
675 b) Po pierwsze, z uwagi właśnie na interesy reprezentowanego należy przyjąć, że
zawarta przez rzekomego pełnomocnika umowa nie jest bezwzględnie nieważna, lecz
może zostać przez
"reprezentowanego" potwierdzona (art. 103 ő 1 k.c.). W
konsekwencji druga strona umowy staje się wolna dopiero wtedy, gdy wyznaczony
"reprezentowanemu" odpowiedni termin do potwierdzenia umowy minie bezskutecznie
(ań. 103 ő 2 k.c.) Natomiast jednostronne czynności prawne dokonane przez
rzekomego pełnomocnika są od razu nieważne, chyba że ten, komu zostało złożone
oświadczenie woli w cudzym imieniu, wiedział, że osoba składająca oświadczenie woli
w cudzym imieniu nie ma
stosownego umocowania i mimo to zgodził się na jej działanie. W przypadku takim - tak
jak przy umowie - czynność ta może zostać potwierdzona przez "reprezentowanego"
(art.104 k.c.). Jeżeli "reprezentowany" nie potwierdzi czynności prawnej, jest ona
nieważna i nie pociąga dla niego żadnych konsekwencji prawnych. Nie wiąże ona
również
a) Umocowanie do działania w im#eniu mocodawcy gaśnie z różnych przyczyn: 677 I)
z powodu okoliczności wskazanych w treści samego pełnomocnictwa (np. upływ
terminu, na jaki pełnomocnictwo zostało udzielone, lub dokonania czyn- ności, na jakie
opiewało); 2) z powodu utraty przez pełnomocnika zdolności do czynności prawnyclt, co
uniemożliwia mu korzystanie z umocowania. Natomiast na tle art. 100 k.c. należy
przyjąć, chociaż jest to sporne, że ograniczenie pełnomocnika w zdolności do czynności
prawnej nie powoduje wygaśnięcia umocowania;
3) z powodu śmierci pełnomocnika lub mocodawcy.

Jednakże od zasady tej art. 101 k.c. dopuszcza wyjątek, gdy "w pełnomocnic- twie
inaczej zastrzeżono z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego, będącego
podstawą pełnomocnictwa".
Wówczas w miejsce zmarłego pełnomocnika lub mocodawcy wstępują
jego spadkobiercy.
Np. A zlecił B administrację swojej nieruchomości i udzielił mu w tym zal#esie
petnomoc- nictwa nie gasnącego wskutek jego
śmierci.
Również likwidacja osoby prawnej powoduje takie same skutki prawne, jak śmierć
osoby fizycznej.

4) z powodu odwołania pełnomocnictwa. Ponieważ jest to stosunek prawny opańy na
szczególnym zaufaniu mocodawcy do pełnomocnika, dlatego mocodawca może
pełnomocnictwo w każdym czasie i bez
szczególnego uzasadnienia odwołać. Odwołanie jest jednostronnym i nieformalnym
oświadczeniem woli, które - po- dobnie jak samo pełnomocnictwo - wymaga
zakomunikowania go pełnomoc- NM. 673-b75 NM. 676-677

212 Rozdział XI. Pnxdstawicielstwo ze szczególnym uwzględnieniem pełnomocnictwa
nikowi (art. 61 k.c.). Mocodawca może wprawdzie zrzec się
uprawnienia do odwołania pełnomocnictwa, jednakże tylko z
"przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego
podstawą pełnomocnictwa" (art. 101 ő 1 k.c.). 678 b) W razie
wygaśnięcia umocowania z jakiejkolwiek przyczyny pełnomocnik obowiązany jest
zwrócić dokument pełnomocnictwa. Może jedynie
żądać poświadczonego odpisu tego dokumentu, z tym je#nak
zastrzeżeniem, że wygaśnięcie umocowania powinno być na tym
odpisie zaznaczone (art.102 k.c.), aby nie mógł się on na ten dokument powoływać w
stosunku do osób ttzecich.

III. Stosunek podstawowy

679 a) Stosunek pełnomocnictwa wyznacza jedynie kompetencję do działania w
cudzym imieniu. Natomiast nie rozstrzyga o tym, czy pełnomocnik jest i ewentualnie w
jakim zakresie zobowiązany względem mocodawcy do kotzystania z przysługującego
mu
umocowania. Kwestia ta może być uregulowana w innym stosunku prawnym łączącym
mocodawcę z pełnomocnikiem, którego podstawą
nie jest pełnomocnictwo, lecz odrębne zdarzenie prawne.

Np. umowa zlecenia zobowiązująca zleceniobiorcę do dokonania określonej czynności
prawnej (art. 734 k.c.) albo umowa o
pracę, z mocy której sprredawca sklepowy jest zobowiązany do zawierania ola'eślonych
umów z klientami. Pełnomocnictwo może być także udzielone w wyłącznym interesie
pełnomocnika; wtedy
korzystanie z umocowania nie jest sprzężone z żadnym
obowiązkiem, np. gdy A obdarowuje B w ten sposób, że wręcza mu swoją książeczkę
PKO upoważniając B do odbioru wkładu
oszczędnościowego.

Ten sprzężony z pełnomocnictwem stosunek prawny nazywa ustawa "stosunkiem
bgdącym podstawą pełnomocnictwa" (art.101,106 k.c.). Nazwa ta zwraca uwagę na to,
że stosunek ten wskazuje, dla jakiego celu pełnomocnictwo zostało udzielone - jaki jest
więc jego sens gospodarczy. Istnienie stosunku podstawowego nie jest jednak
konieczną przesłanką ważnego ustanowienia
pełnomocnictwa. W braku stosunku podstawowego należy przyjąć, iż pełnomocnik nie
jest względem nikogo zobowiązany do
korzystania z pr Lysługującego mu umocowania.
Np. A zmuszony do natychmiastowego wyjazdu zostawia swemu koledze B
pełnomocnictwo do wynajęcia pokoju X, nie uzyskawszy od B żadnego zobowiązania,
że B czynność tę wykona.
680 b) Treść stosunku podstawowego może także różnić się od

odpowiedniej treści pełnomocnictwa. W szczególności
pełnombcnictwo może wyznaczać kompetencję do wykonania
czynności prawnych w szerszym zakresie niż wskazuje na to stosunek podstawowy. W
takim przypadku czynność prawna pełnomocnika wywiera bezpośrednie skutki prawne
wobec mocodawcy w zakresie wskazanym w pełnomocnictwie, a ewentualne
niewykonanie
obowiązków wynikających ze stosunku podstawowego powoduje
konsekwencje prawne tyllso w stosunkach między mocodawcą a pełnomocnikiem.
Dlatego określa się ostatnio wspomniany stosunek prawny mianem stosunku
"wewnętrznego", przeciwstawiając mu
stosunek "zew- ő 35. Treść instytucji pełnomocnictwa 213

nętrzny", który łączy mocodawcę z osobami, które dokonują
czynności prawnych z pełnomocnikiem.

Np. R udzielił P pełnomocnictwa do sprzedaży swojej
nieruchomości rue wskazując, za jaką cenę (stosunek zewnętrzny). 7arazem jednak w
umowie z P zastrzegł, aby ten rue zbywai poniżej oznaczonej ceny (stosunek
wewnętrzny). P zbył jednak T
nieruchomość za cenę niższą. Umowa P z T jest ważna i wiąże R.
Natomiast P może ponosić wobec R odpowiedzialność odszkodo-
wawczą za to, że skonystał z umocowania (kompetencji) wbrew
podjętemu zobowiązaniu. W świetle tych uwag podzielić należy
panujący pogląd, że stosunek pełnomoc- 681 nictwa jest nie tylko odrębnym, ale i
niezależnym od stosunku podstawowego stosunkiem prawnym. Jednakże od reguły tej
polski system prawny przewiduje pewne wyjątki, polegające na tym, że stosunek
podstawowy w
określonych w przepisach prawnych przypadkach ma także doniosłość dla ustalenia,
czy kompe- tencje do działania w cudzym imieniu przysługują pełnomocnikowi - a więc
w odniesieniu do tzw.
stosunku zewnętrznego. Stosunek podstawowy rozstrzyga w
szczególności o tym, czy dopuszczalne jest ustanowienie
pełnomocnictwa nie- odwołalnego lub nie wygasającego wskutek
śmierci pełnomocnika albo mocodaw- cy (art.101 k.c.) oraz czy pełnomocnik może
ustanowić substytutów (art.106 k.c.).

Nb. 678#80 Nb. 681

Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności prawnych na
ich skuteczność prawną

ő 36. Uwagi ogólne

Literatura: S. Grzybowski, System (wyd. I), ő 64, 65; B.
Lewaszkiewicz-Petrykowska, (w:) System (wyd. II), ő 66; Z
Gizbert-Studnicki, O nieważnych czynnościach prawnych w Swietle koncepcji czynności
konwencjonalnych, PiP 1975, z. 4; J.
Preussner-Zamorska, NieważnośE jako postaE wadliwości czynności prawnej, Kraków
1977; Z. Ziembiri,ski, O zawiłościach związanych z pojmowaniem kompetencji, PiP
199l, z. 4.

I. Czynności konwencjonalne

Na wstępie należy przypomnieć, że czynności prawne należą do
wyróżnionych 682 w metodologii nauk czynności konwencjonalnych. Zostają one
zrealizowane tylko wtedy, gdy człowiek zachowa się stosownie do właściwych dla nich
reguł postę- powania. Jedynie w odniesieniu do czynności konwencjonalnych można
sensownie mówić, że są ważne albo nieważne.
Pozbawione więc sensu byłoby kwalifikowanie jakichś prostych czynności
psychofizycznych (zamiatanie drogi, wbijanie gwoździ w ścianę) lub zdarzeń
przebiegających w przyrodzie (np. psucie się mięsa w puszce) jako ważne albo
nieważne. Natomiast można odnosiE te określenia np. do ruchu pionka na szachownicy
lub do wbicia bramki w piłce nożnej, ponieważ sens tych czynności ludzkich
konstruowany jest w regułach wspomnianych gier. Czynności
konwencjonalne, a w tym i czynności prawne - jako konstruowane 683 przez pewien
system reguł - nie są jakimiś "bytami" w sensie ontologicznym; nie można więc o nich
mówić, że "istnieją" albo
"nie istnieją" w takim znaczeniu, w jakim mówi się o rzeczach, psychofizycznych
zachowaniach człowieka lub jego dostrzegalnych wytworach.
Określenia te odniesione do czynności prawnych mogą więc mieć tylko jakiś inny
przenośny sens. W istocie chodzi tu nie o ich "byt" materialny, lecz społeczny,
funkcjonujący jako zjawisko kulturowe w świadorności ludzi.
W tym społecznym znaczeniu nie istnieje czynność
konwencjonalna, gdy nie spełni się jej substrat materialny, to znaczy, gdy człowiek nie
zachowa się w sposób określony regułami konstruującymi daną czynność
konwencjonalną.
Np. w #'ze w szachy nie można uznać dokonania czynności
konwencjonalnej "przesunięcia wieży", gdy gracz nie wykona
dopuszczonego regułami #-y ruchu tą fgurą.

Nb. 682#83

216 Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności prawnych na ich
skuteczność prawną

II. Nie istniejące i nieważne czynności prawne

684

685

a) Otóż w nauce prawa cywilnego przyjmuje się, że w tym
społecznym sensie nie istnieje czynność prawna, gdy w ogóle nie zostało złożone
oświadczenie woli, to znaczy, gdy podmiot nie
zachował się tak, by w świetle reguł interpretacyjnych można było uznać, iż wyraził
decyzję wywołania określonych skutków prawnych. Nie istniejąca czynność prawna nie
podlega już kwalifikacji jako "ważna" albo "nieważna". Jeżeli rozpatrywane zachowanie
nie
zawiera wspomnianego essencjo- nalnego elementu, to po prostu nie liczy się jako
czynność prawna i nie wywiera żadnych związanych z tym typem zdarzeń prawnych
skutków.
Dopiero gdy oświadczenie woli zostało złożone rozpatruje się je w kategoriach
"ważności". Wówczas uwzględnia się wszystkie inne reguły prawne konstruujące
czynność prawną.
b) Na tej podstawie może ona być uznana za nieważną. W
konsekwencji nie wywołuje przewidzianych dla tego typu zdarzeń skutków prawnych. W
związku z tym mówi się o "sankcji nieważności czynności prawnej".
Jest to jednakże sankcja swoistego rodzaju, ponieważ nie polega ona na zada- waniu
przez organ państwowy jakiejś dolegliwości podmiotowi, który takiej czyn- ności
dokonał. Może ona znaleźć
wyraz w tym, że wspomniany podmiot nie osiągnie celu tj.
pożądanego stanu rzeczy, jaki przez dokonanie czynności prawnej chciał zrealizować.

ő 37. Postacie bezskuteczności czynności prawnej

Literatura: B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, (w:) System, ő 66. 686 Ze względu na
wadliwie dokonaną czynność prawną prawo cywilne przewiduje różne postacie jej
nieefektywności. Najszerzej
przyjęta jest następująca ich systernatyka: 1) nieważność, 2) wzruszalność, 3)
bezskuteczność zawieszona, 4) bezskuteczność względna. W tej kolejności zostaną
one poniżej omówione.

I. Nieważność

1. Uwagi ogólne

687 W literaturze i judykaturze często używa się tego określenia z przymiotnikiem
"bezwzględna" - bez zmiany jego znaczenia.
688 System prawny uznaje za nieważne czynności prawne w razie: 1) sprzeczności
oświadczenia woli z bezwzględnie obowiązującymi
normami prawnyrni lub zasadami współżycia społecznego (art. 58 k.c.); 2) braku
odpowiedniej zdolności do czynności prawnej
(art.10 i n. k.c.); 3) niektórych
ő 37. Postacie bezskuteczności czynności prawnej 217

wad oświadczenia woli (art. 82, 83 k.c.); 4) niedochowania formy przewidzianej ze
skutkiem ad solemnitatem (art. 73 i n. k.c.). Nieważna (bezwzględnie) czynność prawna
nie wywiera skutków
prawnych 689 - jako czynność prawna. Natomiast ustawa z tak
określonymi zdarzeniami pra- wnymi wiąże niekiedy swoiste
konsekwencje prawne (por. np. art. 387, 410, 411 k.c.).
Czynność jest nieważna od samego początku i to z mocy prawa (ex lege), 690 wobec
czego sąd uwzględnia stan ten z urzędu bez
konieczności zgłaszania przez stronę zainteresowaną jakichkolwiek wniosków w tym
względzie. Nieważność ta ma charakter defnity#vny; każdy i zawsze może się na nią
powołać. Natomiast może odnosić
się nie do całej, lecz tylko do czgści czynności prawnej
(niektórych jej postanowień, por. art. 58 ő 3 k.c.).
W tak zarysowanej koncepcji bezwzględnej nieważności wyłom
czynią dwie uznane przez panujący pogląd instytucje, a
mianowicie: I) konwalidacja i 2) konwersja. Rozważmy je kolejno.

2. Konwalidacja

Przez konwalidację (uzdrowienie) bezwzględnie nieważnej

czynności prawnej 691 rozurnie się uznanie jej z mocą wsteczną za czynność ważną w
następstwie jakichś faktów późniejszych.
Podkreśla się przy tym, że można ją stosować jedynie w
przypadkach szczególnych, wyraźnie w ustawie wskazanych (por. art.14 ő2, 890, 945
ő2 k.c.), które zarazem określają owe fakty konwalidujące nieważną czynność prawną -
jak np. upływ czasu lub
wykonanie nieważnej umowy.
Por. bliżej A. Szpunar, O konwalidacji nieważnej czynności
prawnej, PiP 1986, z. 5, s. 20 i n. Jednakże w nauce
reprezentowane są także poglądy, które wyjaśniają sens owych
przepisów w inny sposób bez konieczności odwoływania się do
konwalidacji, stanowiącej v#udny do zrozu- mienia wyłom w ogółnej koncepcji
nieważności bezwzględnej. Por. S. Grzybowski, System, wyd. I, s. 595; Z. Radwariski,
Jeszcze w sprawie bezwzględnie nieważnych czynności prawnych, PiP 1986, z. 6, s. 93
i n.; A. Mączyński, NieważnośE testamentu sponądzonego pod wpływem wady
oświadczenia woli, "Problemy kodyfikacji prawa cywilnego", Poznań 1990, s. 403 i n.
3. Konwersja

Przez konwersję rozumie się prz.emianę nieważnej czynności
prawnej na inną, 692 ważną czynność prawną, odpowiadającą
chociażby częściowo hipotetycznej woli stron.

Por. bliżej K. Gandor, Konwersja nieważnych czynności prawnych, SC t. IV 1%3, s. 75
i n. Np. nieważne poręczenie weksłowe może byE uznane za ważne poręczenie
uregulowane w art. 876 i n. k.c. (orz. SN z 22.10.1975 r., OSN 1976, poz. 147; orz. SN
z
23.10.1986 r., PUG 1987, nr 6, s. 160).

Zamiast jednak uciekać się do konstrukcji konwersji, która
zakłada trudne do zrozumienia "przekształcenie" czynności prawnej - tak jakby chodziło
o wytwory
Nb. 6R4-688 Nb. 689#92

218 Rozdział XII. Wpływ wadliwości czynności prawnych na ich
skuteczność prawną.
materialne - i to na podstawie "hipotetycznej" woli, lepiej posłużyć się dla wyjaśnienia
tych zagadnień koncepcją wykładni
oświadczeń woli.

Por. Z. Radwariski, Wykładnia oświadczeń woli składanych
indywidual#ym adresatom, Osso- lineum 1992, s. 122 i n.

II. Wzruszalność

693 Czynności prawne wzruszalne wywołują wszystkie określone w ich treści skutki
prawne. Jednakże w sytuacjach w prawie
wskazanych skutki te mogą ulec uehyleniu (por. ań. 88 k.c.) lub zmianie (por. art. 388
k.c.), jeżeli uprawniona do tego osoba skorzysta z przysługującego jej w tym względzie
prawa
podmiotowego i to we wskazanym terminie.
W takim przypadku przyjmuje się, że uchylenie lub zmiana
skutków prawnych następuje już od momentu dokonania czynności prawnej (ze
skutkiem wstecznym, czyli ex nunc).

III. Bezskuteczność zawieszona

694 W wielu przypadkach prawo cywilne wymaga zgody osoby trzeciej na to aby
czynność prawna była w pełni ważna i skuteczna (por. np. art.18 ő 3,103 ő 2 k.c). W ten
sposób ustawa chroni
interesy tej osoby trzeciej lub osoby uczestniczącej w
czynności prawnej (np. ograniczonego w zdolności do czynności prawnej). Zgoda w
odniesieniu do umów może być udzielona także po ich zawarciu, przybierając postać
potwierdzenia.
Otóż jeżeli zawarto umowę bez wymaganej zgody osoby trzeciej, to powstaje stan
niepewności: czy będzie ona ważna i skuteczna, czy nie. Dalszy jej los zależy bowiem
od tego, czy osoba
trzecia ją potwierdzi. Z tego względu określa się taką czynność prawną mianem
czynności niezupełnej (lub "kulejącej", także
negotium claudicans).
Dopóki nie zostanie potwierdzona, nie wywołuje przewidzianych w niej skutków
prawnych. Natomiast wiąże ona strony w tym
sensie, że żadna z nich nie może w okresie oczekiwania na
potwierdzenie uwolnić się od zawartej umowy powołując się na
jej nieważność (z braku wymaganej zgody).

IV. Bezskuteczność względna

1. Uwagi ogólne

695 Skuteczność ważnej czynności prawnej jest w tym przypadku
ograniczona. Wbrew ogólnej regule nie dotyczy ona bowiem
pewnyeh osób nie uczestniczących w dokonaniu takiej czynności - a to w celu ochrony
ich interesów. Niekiedy
ő 37. Postacie bezskuteczności czynności prawnej 219

określa się ją mianem czynności prawnej względnie nieważnej, co
nie jest ścisłe, albowiem czynność prawna jest w omawianych
przypadkach od samego początku w pełni ważna, a jedynie wobec pewnych osób nie
można się na nią powołać. Na konstrukcji
bezskuteczności względnej opiera się szereg instytucji prawa cy- wilnego (por. art. 59,
527 i n., 916,1024,1036 k.c.). Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje
bezskuteczność względna przyjęta w
stanie faktycznym określonym w art. 59 k.c., a to z uwagi na ogólny zakres jego
zastosowania. Z tego względu należy w ramach niniejszego wykładu wyjaśnić jego
treść (por. też ő 13, IV).
2. Bezskuteczność względna na podstawie art. 59 k.c.

a) Przepis ten ma na względzie sytuację, gdy A przysługuje z jakiegokolwiek 696 tytułu
prawnego roszczenia do B.

roszczenie

Np. dlatego, że A zawart z B umowę najmu lokalu i na tej
podstawie A - jako najemca- ma przeciwko B - jako wynajmującemu - roszczenie o
wydanie mu wynajętego lokalu. Następnie B nie może roszczeniu temu zadość uczynić,
ponieważ po powstaniu roszczenia B zawarł z C umowę, której wykonanie pozostaje w
kolizji z
realizacją roszczenia A.

roszczenie pierwotne

roszczenie z umowy późniejszej

Np. następnie B wydzierżawił ten sam lokal osobie C, wskutek czego nie może
wykonać wcześniejszego roszczenia A o wydanie mu tego samego lokalu. Otóż jeżeli
umowa między B i C była
odphatna, to zawarcie jej ma doniosłość dla sytuacji prawnej A tyllco wtedy, gdy B i C
wiedzieli o wcześniejszym roszczeniu A. Natomiast jeżeli B i C zawarli umowę
nieodpłůatną, to korzystne dla A konse- kwencjeu przewidziane w art. 59 k.c. następują
także wtedy, gdy B i C nie wiedzieli o wcześniejszym roszczeniu A.
W rozważanym przypadku A może powotać się na art. 59 k.c. tylko wtedy, gdy B i C
wiedzieli o jego wcześniejszym roszczeniu, ponieważ zawarta między B i C umowa
dzierżawy jest umową
odpłatną. Natomiast gdyby B i C zawarli umowę użyczenia lokalu, która jest umową
nieodpłatną, to sytuacja A byłaby lepsza,
ponieważ korzystałby z ochrony art. 59 k.c., choćby B i C nie wiedzieli o jego
roszczeniu.
W postanowieniu tym wyraża się ogólna tendencja k.c. do
silniejszej ochrony pozycji prawnej osoby, która uzyskuje prawo na podstawie odpłatnej
czynności prawnej (a więc osoby C).
Należy zarazem dodać, że w myśl ogólnej reguły (art. 6 k.c.) na A spoczywa ciężar
dowodu, że B i C wiedzieli o jego
wcześniejszym roszczeniu - co oczywiście odnosi się tylko do sytuacji, gdy B i C zawarli
umowę odpłatną. Zwykle
przeprowadzenie takiego dowodu - przynajmniej w odniesieniu do C - będzie trudne,
ponieważ dotyczy sfery świadomości osoby,
która nie uczestniczyła w zdarzeniu kreującym pierwotne
roszczenie A.

b) Jeżeli spełnią się wspomniane przesłanki zastosowania art. 59 k.c., to A może żądać
uznania umowy zawartej między B i C za bezskuteczną w stosunku do niego.
Uprawnienie to przysługuje mu jednak tylko w olQesie jednego roku od jej zawarcia.
W rezultacie tego żądania A uzyska zaspokojenie swojego
roszczenia tak, jakby nie istniało kolidujące z nim uprawnienie osoby C.
W rozważanym przypadku A może więc żądać wydania mu najętego
wcześniej lokalu - nie bacząc na powstałe później uprawnienia
do tego lokalu osoby C (dzieriawcy). A może ten lokal uzyskać, choćby B nie miał go już
w swoim posiadaniu, bo wydał go C.

Rozdział XIII. Przedawnienie i terminy zawite

ő 38. Dawność

Literatura: J. Ignatowicz (w:), System, ő 70.

I. Pojęcie i funkcja

a) Przedawnienie i terminy zawite należą do szerszego,
wyróżnionego w nauce prawa cywilnego typu zdarzeń prawnych
określanych mianem dawności. Są to zdarzenia prawne innego
rodzaju niż czynności prawne. Ich swoistym elementem jest upływ czasu. Stanowi on
konieczną, aczkolwiek nie jedyną przesłankę
wywołania wskazanych w ustawie skutków prawnych.
Najogólniej można powiedzieć, że funkcja społeczna wspomnianych instytucji polega
na likwidacji kolizji między treścią stosunków prawnych a utrzymującymi się przez
dłuższy czas stosunkami
faktycznymi, a także na klarowaniu niejasnych sytuacji prawnych. Jest bowiem
zjawiskiem społeeznie niepożądanym, aby ludzie
niekiedy przez dziesięciolecia pozostawali w niepewności co do przysługujących im
praw (por. orz. SN z 12.02.1991 r., OSN 1992, poz. 137). Ustawodawca bierze tu
zarazem pod uwagę interesy obu stron. Wychodzi bowiem z założenia, że nie zasługuje
na ochronę uprawniony, który pozostając bezczynny nie dba o swoje sprawy.
Bezczynność ta trwająca długi okres pozwala z kolei mniemać
drugiej stronie, iż w istocie nie istnieją żadne skierowane prze- ciwko niemu
uprawnienia. Ponadto po upływie dłuższego czasu
pojawiają się znaczne trudności dowodowe; świadkowie już nie żyją lub nie pamiętają,
co się wydarzyło, dokumenty giną lub zostały
wyrzucone - nie można bowiem wymagać, aby ludzie przechowywali je w
nieskończoność. Ustalenie stanu prawnego na podstawie
niepełnych, często przypadkowo tyllco zachowanych dowodach może prowadzić do
rozstrzygnięć niewłaściwych lub krzywdzących.

II. Rodzaje

Zasadnicze cele dawności ustawodawca osiąga dwiema drogami. a) Pierwsza
prmwadzi do nabycia ola'eślonych praw podmiotowych. Ten skutek prawny wiąże
ustawa z zasiedzeniem i
przemilczsniem. Instytucja zasiedzenia polega
na nabyciu prawa podmiotowego (zwłaszcza własności) w następstwie długotrwa- łego
wykonywarua go przez osobę nieuprawruoną (np.
niewłaściciela rzeczy). Z kolei przy przemilczeniu skutek ten (nabywczy) realizuje się ze
względu na samą bezczynność
uprawnionego w ciągu określonego czasu. Natomiast osoba nabywcy wskazana jest
albo generalnie (np. Skarb Państwa), albo przez oznaczenie danego prawa (np.
znalezienie rzeczy, art. 187 k.c.). Obie instytucje uregulowane są w ks. II k.c., ponieważ
odnoszą się wyłącznie do nabywania podmiotowych praw rzeczowych. W

związku z tym zostaną szerzej omówione w ramach wykładu
poświęconego temu działowi prawa cywilnego. b) Druga droga
prowadzi do ostabienia lub utraty przysługującego komuś prawa, jeżeli nie realizuje go
w okres'lonym czasie. Te funkcje
spełniają: przedawnienie i terminy zawite (prekluzja). Ich
zastosowanie do rozmaitych typów uprawnień uzasadnia
poświęcenie im uwagi w ramach wykładu części ogólnej prawa
cywilnego, gdzie zresztą przedawnienie zostało uregulowane (por. art.117 i n. k.c.). c)
Należy jeszcze podkreślić, że w efekcie końcowym różruce między grupą pier- wszą
(zasiedzeniem i
ptzem#lczeniem) a drugą (przedawnieniem i terminami zawitymi) nie są tak radykalne,
jakby na pozór się wydawało. Wprawdzie bowiem zasiedzenie i przemilczenie regulują
sposoby nabycia prawa podmiotowego, to trzeba pamiętać, że zarazem powoduje to
utratę tego prawa przez osobę dotychczas uprawnioną. Ponadto normy prawne ujęte w
ramach instytucji przedawnienia przydame są w pewnej rnierze także dla regulacji,
zasiedzenia i przemilczenia. Świadczy o tym przede wszystkim art. 175 k.c, który do
biegu zasiedzenia każe stosować odpowiednio przepisy o biegu
przedawnienia.

ő 39. Przedawnienie

Literatura: J. Ignatowicz (w:), System, ő 71, 72; A.
Brzozowski, Nowa regulacja przedawnienia w prawie cywilnym, PiP 1992, z. 3; S.
Wójcik, Przedawnienie w prawie cywilnym po zmianie kodeksu cywilnego ustawą z 28
lipca 1990 r., PS 1991, nr 1-2.

Instytucja przedawnienia uregulowana została w art. 117-125 k.c. (tytuł VI, ks. I k.c.).
Pierwotna jej treść uległa
istotnym zmianom wprowadzonym nowelą z 28 lipca 1990 r. (Dz. U. Nr 55, poz. 321).
Uchyliła ona swoiste dla ustroju
socjalistycznego rozstrzygnięcia i przywróciła przedawnieniu jego klasyczną postać
przystosowaną do gospodarki w państwie
demokratycznym. Wykład poniższy ma na względzie wyłącznie
aktualną treść tej instytucji.

I. Pojęcie

1. Przedmiot

Przedmiotem przedawnienia są wyłącznie cywilnoprawne

roszczenia majątkowe (art. 117 ő 1 k.c). Nie podlegają więc
przedawnieniu:

1) roszczenia nie mające charakteru cywilnoprawnego (np.
procesowe, administracyjnoprawne;
2) uprawnienia cywilnoprawne innej postaci niż roszczenia. Cechę tę szczególnie
akcentuje ustawodawca nadając tej
instytucji tytuł: "Przedawnienie roszczeń". Nie ma to jednak jakiejś samoistnej
doniosłości normatywnej, ponieważ na obszarze prawa cywilnego nie występuje inny
rodzaj przedawnienia poza
przedawnieniem roszczeń.
Nie podlegają więc przedawnieniu ani prawa podmiotowe
bezwzględne (np. prawo wlasności), ani uprawnienia kształtujące (por. np. art. 88 ő 2
k.c.).
3) roszczenia niemajątkowe (np. służące ochronie dóbr
osobistych, por. art. 24 ' k.c.);
4) cywilnoprawne roszczenia majątkowe w wyjątkowych, wyraźnie w ustawie
przewidzianych przypadkach.

Np. roszczenia windykacyjne i negatoryjne służące ochronie
prawa wlasności nieruchomości (art. 222 i 223 k.c.).

2. Zarzut przedawnienia

a) Istotny sens przedawnienia polega na tym, że po upływie określonego w ustawie
terminu, ten przeciwko komu kieruje się roszczenie (dłużnik), może uchylić się od jego
zaspokojenia
(art. 117 ő 2 k.c.).

Np. A pożyczyl B pewną sumę pieniędzy, przy czym strony umówiły się, że zwrot jej
ma nastąpić po uptywie roku. Termin
przedawnienia wynosi w tym przypadku 6 miesięcy licząc od chwili, kiedy suma
pożyczona miała być zwrócona (art. 722 k.c.). W
okresie tym B nie zwrócił jej A. Gdy następnie A pozwie B żądając zwrotu pożyczonej
sumy, B może odmówić zapłaty, powołując się na
upływ terminu przedawnienia. Jeżeli B podniesie taki zarzut, sąd oddala powó- dztwo A.
W konsekwencji A nie może wymusić zwrotu pożyczonych B pieniędzy. Sądowi (lub
innemu organowi powołanemu do rozstrzygnięcia sprawy) nie wolno więc uwzględnić
upływu
terminu przedawnienia z urzędu. Decyzję taką może podjąć dopiero wtedy, gdy ten
przeciwko komu przysługuje roszczenie (dłużnik) podniesie zarzut przedawnienia.
b) Tę sytuację obowiązanego do zaspokojenia roszczenia
(dłużnika), polegającą na możności odmowy świadczenia przez
podniesienie zarzutu przedawnienia należy zakwalifikować jako jego prawo
podmiotowe. .
Taka konstrukcja prawna przedawnienia bierze pod uwagę, że sama bezczynność
uprawnio- nego uchodzi w opinii niektórych osób za wątpliwy z punktu widzenia

moralnego tytuł do niezaspokojenia roszczerua. Ktoś więc, kto uważa, że nie jest
zobowiązany do
świadczenia z innej, mocniejszej podstawy (np. dlatego, że w ogóle nie zaciągnął długu
lub że go już spłacił), może
doprowadzić do merytorycznego rozpoznania sprawy, nie podnosząc zarzutu
przedawnienia. Na- tomiast byłby tej możliwości
pozbawiony, gdyby sąd uwzględniał przedawnienie z urzędu. c) Biorąc pod uwagę, że
podniesienie zarzutu przedawnienia ma
charakter czynienia użytku z prawa podmiotowego, sąd może zarzutu tego nie
uwzględnić, jeżeli uzna iż byłoby to sprzeczne z
zasadarni współżycia społecznego (art. 5 k.c.).
Nie ma dostatecznych podstawa ku temu, aby nie stosować w tym przypadku
ogólnych reguł dotyceących nadużycia prawa
podmiotowego, aczkolwiek ze względu na funkcję społeczną
przedawnienia zaleca się czynić to bardzo oględnie.
Np. gdy dłużnik zwodził wierzyciela, że zapłaci dług za kilka
dni, doprowadzając do nieznacznego przekroczenia terminu przedawnienia.

d) Ten przeciwko komu przysługuje roszczenie (dłużnik) może zrzec się korzystania z
zarzutu przedawnienia. Zrzeczenie się jest jednostronną, nieformalną, wymagającą
dojścia do drugiej strony (art. 61 k.c.) i nieodwotalną (por. orz. SN z 6. I I. I 975 r., OSP I
976) czynnością prawną, która może być ważnie
dokonana po upływie terminu przedawnienia. Zastrzeżenie to ma zapobiec
obchodzeniu przepisów o skutkach upływu terminów
przedawnienia. Ważne zrzeczenie się zarzutu przedawnienia każe kwaliftkować
roszczenie jako zaskarżalne - tak, jakby nie upłynął termin przedawnienia.

3. Skutek

Roszczenie przedawnione nie gaśnie, a jedynie nie będzie mogło być przymusowo
zrealizowane; sąd bowiem oddali
powództwo uprawnionego w razie upływu terminu przedawnienia i gdy dłużnik
podniesie zarzut przedawnienia. Przybiera ono
charakter tzw. roszczenia niezupełnego (odpowiada mu tzw. zobowiązanie naturalne).
Roszczenie to nie korzysta wprawdzie z pełnej ochrony państwa, ale nadal uznawane
jest za prawnie istniejące. Znajduje to przede wszystkim wyraz w tym, że dłużnik, który
po upływie terminu przedawnienia spełnił
świadczenie, nie może następnie żądać jego zwrotu, chociażby nie
był świadomy upływu terminu przedawnienia i związanych z tym skutków prawnych.
Spełnił on bowiem należne w świetle prawa
zobowiązanie (por. art. 411 pkt 3 k.c.).
Roszczenia przedawnione mogą być także przedmiotem potrącenia (art. 502 k.c.) oraz
wedle panującego poglądu - odnowienia (art. 506 k.c.) i ugody (art. 917 k.c.).

II. Terminy

1. Długość

a) Dtugość terminów przedawnienia określa ustawa notrnami

bezwzględnie obowiązującymi. W myśl bowiem art. 119 k.c.
"Tetminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność
prawną". Wszellcie więc postanowienia
czynności prawnej, które by skracały albo wydłużały te terminy,
są nieważne (art. 58 k.c.). Nieważne są także postanowienia,
które by zmierzały do obejścia tego zakazu.

Np. przez pnesunięcie terminu wymagalności kar umownych (por. orz. GKA z
22.X.1972 r., PUG 1973, nr 12, poz. 1090).

W obrębie tyt. VI ks. I k.c. poświęconemu przedawnieniu
określono tylko ogólne jego terminy. Postanowienia te
znajdują zastosowanie, gdy przepisy szczególne nie stanowią inaczej (art. I I 8 in
principio). Według tych postanowień ogól- nych roszczenia ulegają przedawnieniu z
upływem trzech albo
dziesięciu lat (art. I 18 k.c.).
b) 'Trzyletni okres przedawnienia obejmuje roszczenie o
świadczenie okresowe oraz roszczenie związane z prowadzeniem działalności
gospodarczej. I) Roszczenie o świadczenie okresowe polega na tym, że dłużnik
obowiązany jest spełniać je
periodycznie, w określonych z góry odstępach czasu.
Np. czynsz najmu, świadczenia rentowe, odsetki.

Nie ma tu doniosłości okoliczności między jakimi podmiotami
stosunek prawny istnieje. Ustawodawcy chodzi tylko o to, aby roszczenia
wspomnianego typu realizowane były stosunkowo szybko. 2) Natomiast w przypadku
roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej istotne znaczenie ma,
komu one
przysługują. Powinna to być osoba fizyczna lub prawna, która
profesjonalnie i zarobkowo trudni się działalnością gospodarczą, a roszczenie jej jest
związane z tym jej zakresem aktywności (a więc nie jakiekolwiek jej roszczenie
majątkowe). Trzyletni termin przedawnienia obejmuje wspomniane roszczenia zarówno
wtedy, gdy kierują się one przeciwko in- nemu podmiotowi gospodarczemu jak i osobie
nie mającej tej cechy (w szczególności konsumentowi). Charakter osoby obowiązanej
do zaspokojenia roszczenia nie ma w tym przy- padku doniosłości prawnej.
Ustawodawca miał tu na
względzie jedynie to, że profesjonalista powinien sprawnie i szybko realizować swoje
roszczenia; wymaga tego bowiem prawidłowe funkcjonowanie gospodarki rynkowej.
c) Natomiast dziesięcioletni okres przedawnienia odnosi się do wszelkich innych
roszczeń, nie wymienionych powyżej w punkcie b.

d) Poza tymi ogólnymi terminami przedawnienia systern prawny przewiduje w szeregu
szczególnych przypadków tetzniny
przedawnienia o innej długości. Są one jednak krótsze od
dziesigciu lat.
Np. 5 lat - art 98 k.c.; 3 lata - art. 243 k.c; 2 lata - art. 554 k.c.; 1 rok - art. 229 k.c.; 6
miesięcy - art. 722 k.c.; 3 miesiące - art. 572 ő 2 k.c.; 1 miesiąc - art. 347 ő 2 k.c.

2. Obliczanie biegu terminu

a) Bieg terminów przedawnienia rozpoczyna sig - według ogólnej reguły - od dnia, w
którym roszczenie stało się wymagalne
(art. 120 k.c.), to znaczy, gdy zaktualizował się obowiązek
świadczenia.
SN w orz. z 12.02.1991 r. (OSN 1992, poz. 137) trafrue
stwierdził, że ustawa nie definiuje pojęcia wymagalności.
Natomiast "w doktrynie przyjmuje się zgodnie, że należy przez wymagal- ność rozumieć
stan, w którym wierzyciel ma prawną
możliwość żądania zaspokojenia przysłu- gującej mu
wierzytelności. Jest to stan potencjalny o charakterze
obiektywnym, którego początek następuje od chwili, w której
wierzytelność mstaje uaktywniona".
Regułę tę modyftkuje ustawodawca w dwojaki sposób: 1) bieg przedawnienia roszczeń
o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten, przeciwko komu roszczenie
przysługuje (dłużnik) nie zastosował się do treści roszczenia (art. 120 ő 2 k.c.).

Np. A zwykł sypiać między godz. 14.00 a 15.00. Umówił się więc
ze swoim sąsiadem B, aby ten w tym czasie zachowywał się cicho. B zaczął jednak
15.01.1994 r. grać o godz. 14.30 na trąbce.
Bieg terminu przedawnienia roszczenia A przeciw ko B rozpoczął się 15.01.1994 r.
Chodzi o to, aby uprawniony nie stracił ochrony sądowej jeszcze w toku trwania i
prawidłowego wykonywania stosunku
zobowiązaniowego przez dłużnika; 2) niekiedy wymagalność
roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez
uprawnionego - w szczególności od wezwania dłużnika do wykonania świadczenia (art.
455 k.c.). W takim przypadku okres związania dłużnika rnógłby trwać nieskończenie
długo, zależąc od decyzji
uprawnionego. Pragnąc zapobiec tetnu art. 120 ő 1 k.c.
zastrzega, że bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie
stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym
terminie. Może się więc
zdarzyć, że przedawnienie zaczyna biec już od momentu powstania stosunku
zobowiązaniowego.
b) Poza tym w wielu przepisach regulujących określone typy stosunków
cywilnoprawnych wskazane zostały innego rodzaju fakty, od ziszczenia się których
należy liczyć bieg terminu przedawnienia bez względu na to, czy roszczenie jest już
wymagalne czy nie.

Por. np. art. 390 ő 3, 442, 646, 677, 792, 1007 k.c.

Bieg terminu przedawnienia może ulec zawieszeniu albo
przerwaniu.

3. Zawieszenie

a) W toku biegu terminów przedawnienia mogą istnieć pewne szczególne okoliczności
(stany rzeczy), które utrudniają lub zgoła uniemożliwiają dochodzenie roszczeń przez
uprawnionego. Ustawodawca bierze to pod uwagę modyftkując z tego względu
ogólne reguły odnoszące się do terminów przedawnienia. Cel ten realizuje instytucja
zawieszenia biegu terminu przedawnienia. Najogólniej rzecz ujmując polega ona na
tym, że przy ustalaniu biegu tych terminów nie uwzględnia się okresów, w których
występowały owe bliżej określone w ustawie stany rzeczy
(art. 121 k.c.).
b) Konsekivencje prawne zawieszenia zależą od tego, w jakiej fazie biegu
przedawnienia występują te stany rzeczy. Pod tym względem można wyróżnić
następujące typy sytuacji (art. 121
k.c.):
1 ) stany rzeczy powodujące zawieszenie istnieją w momencie, w którym wedle reguł
ogólnych powinien rozpocząć się bieg
przedawnienia. Następuje wówczas przesunięcie początku tego
biegu do chwili ustania wspomnianych stanów rzeczy; 2)
pojawiają się one już po rozpoczęciu biegu przedawnienia. W
przypadku takim okresu ich trwania nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu
przedawnienia. W konsekwencji po ustaniu stanu rzeczy powodującego zawieszenie
przedawnienia, nie biegnie ono od początku, lecz w dalszym ciągu; a więc z
doliczeniem okresu, jaki minął od początku biegu do pojawienia się stanu rzeczy
powodującego zawieszenie.
Jeżeli więc wierzyciel nie może dochodzić przed sądem swojego roszczenia, ponieważ
sądy nie działają z powodu wojny, a w tym czasie rozpoczął się bieg terminu
przedawnienia, to ulegnie on przesunięciu do momentu otwarcia sądów. Jeżeli bieg
terminu
przedawnienia już się rozpocząl, a po jakimś czasie (np. I roku) wybuchła wojna i sądy
nie działały przez dwa lata, to tych dwóch lat nie wlicza się do biegu przedawnienia,
natomiast liczy się 1 rok jaki upłynął przed zamknięciem sądów.

c) W myśl art. 121 k.c. dwa typy zdarzeń powodują zawieszenie biegu przedawnienia:
1) zdarzenie o charakterze obiektywnym (art. 121 ust. 4 k.c.) jakim jest siła wyższa,
jeżeli uniemożliwia uprawnionemu
dochodzenie przed sądem lub innym organem powołanym do
rozpoznania spraw danego rodzaju - przez czas trwania tej
przeszkody.

Np. ustanie działalności sądów, wstrzymanie komunikacji.
2) łączący uprawnionego z osobą, przeciwko której skierowane

jest roszczenie, określony stosunek rodzinny lub opiekuńczy. Ulegają więc zawieszeniu
roszczenia jednego małżonka przeciwko drugiemu, dzieci przeciwko rodzicom przez
czas trwania władzy rodzicielskiej oraz osób nie mających pełnej zdolności prawnej
przeciwko osobom sprawującym nad nimi opiekę albo kuratelę (art. 121 pkt 1-3 k.c.).
Motywem legislacyjnym tych postanowień jest dążenie do unikania konfliktów między
wspomnianymi osobami, a także zależność dzieci od rodziców lub podopiecznych od
opiekunów lub kuratorów.
d) Ten wykaz zdarzeń powodujących zawieszenie przedawnienia uzupełnia 726
att.122 k.c. mając na względzie potrzebę
silniejszej ochrony interesów osób, które same nie mogą roszczeń swoich dochodzić. W
szczególności więc roszczenie przysługujące
osobie, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może skończyć się
wcześniej niż z upływem lat dwóch od
ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego
ustanowienia (art. 122 ő 1 k.c.) - z tym, że
jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata, jego bieg liczy się od dnia
ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia, w którym ustała przyczyna jego
ustanowienia (art.122 ő 2 k.c.). Przepisy te stosuje się odpowiednio do biegu
przedawnienia przeciwko osobie, co do której istnieje podstawa do jej
całkowitego ubezwłasnowolnienia (art. 122 ő 3 k.c.), mimo iż nie zostało ono orzeczone.
W literaturze ta postać zawieszenia określana jest mianern "wstrzymania zakończenia
terminu przedawnienia". Nie jest to jednak określenie ścisłe, ponieważ - jak wskazuje na
to att. 122 ő 2 k.c. - może tu chodzić także o przesunięcie początku
biegu przedawnienia.
Zawieszenie biegu przedawnienia mogą oczywiście przewidywać ponadto
pozakodeksowe przepisy szczególne dla określonych tam stanów rzeczy.

4. Przerwa biegu przedawnienia

a) Przerwa przedawnienia zawsze następuje wskutek zdarzenia, które występuje w
toku biegu terminu przedawnienia. Powoduje ona ten skutek, że nie uwzględnia się - w
przeciwieństwie do
zawieszenia - czasu, jaki minął od rozpoczęcia do wystąpienia
zdarzenia pow'odującego przerwę. Pn przerwie przedawnienie
biegnie więc od nowa (art. 124 ő 1 k.c.). Przerwę biegu
przedawnienia powodują dwa zdarzenia: 1) podjęcie dochodzenia roszczenia przez
uprawnionego i 2) uznanie roszczenia przez obowiązanego.
b) Przerwę powoduje każda czynność dokonana przed organem
powoła- nym do rozpoznawania sporu lub do egzekwowania roszczeń danego rodzaju,
jak również przed sądem polubownym, jeżeli
czynność ta przedsięwzięta została bezpośrednio w celu
dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabez- pieczenia
roszczenia (art. 123 ő 1 k.c.). Zastrzeżenie, by czynność
procesowa dokonana została bezpośrednio w określonych wyżej

celach zamieszczone zostało w ustawie po to, aby zapobiec zbyt liberalnej judykaturze
w tym względzie. Niemniej przepis ten formułuje nadal nieostre kryteria kwaliftkacyjne,
co budzi nieustanne wątpliwości, jakie czynności procesowe - poza typowym, jakim jest
wytoczenie powództwa - powoduje przerwę biegu prze- dawnienia.
Przerwane przedawnienie biegnie na nowo dopiero od zakończenia postępowania
przed właściwym organem lub sądem polubownym
(art.124 ő 2 k.c.). Jeżeli postępowanie to doprowadziło do wydania prawomocnego
orzeczenia lub zakończone zostało ugodą, przy czym akty te stwierdzają roszczenie
uprawnionego, wtedy zawsze ulega ono przedawnieniu po upływie ogólnych (10 lub 3-
letniego)
terminów, chociażby termin przedawnienia roszczeń danego rodzaju llbył krótszy (art.
125 ő 1 k.c.)

Np. w myśl art. 677 k.c. roszczenie wynajmującego przeciwko najemcy o naprawienie
szkody z powodu pogorszenia rzeczy przedawnia się w ciągu 1 roku. Jeżeli jednak
wynajmujący uzyska prawomocny wyrok zasądzający najemcę na odszkodowanie z
tego
tytułu, to roszczenie to będzie podlegalo już 10-letniemu
przedawnieniu.

c) Przerwę przedawnienia powoduje także uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko
której roszczenie przysługuje (art. 123 ő I pkt 2 k.c.). Niewątpliwie chodzi tu o działanie
podjęte nie przed organem państwowym lub sądem polubownym. Właśnie
celem wspomnianego przepisu było otwarcie możliwości
przerwania przedawnienia bez konieczności angażowania organów państwowych oraz
ponoszenia przez strony związanych z tym kosztów postępowania. Jednakże bliższa
kwalifikacja prawna uznania jest kwestią sporną.
Panujący pogląd ttważa, że "uznaniem" w rozumieniu art.123 k.c. jest zarówno tzw.
uznanie niewłaściwe, w którym dłużnik
wyraża jedynie swoje przeświadczenie o istnieniu roszczenia wierzyciela jak i tzw.
uznanie właściwe, które jest umową,
a więc czynnością prawną#. Raczej należy jednak stanąć na
stanowisku, że polega ono zawsze na zakomunikowaniu tylko
przeświadczenia o istnieniu roszczenia, a nie wymaga wyrażenia decyzji o jakiejś
zmianie istniejącego stosunku prawnego; nie jest więc czynnością prawną, lecz
oświadczeniem wiedzy podobnym do niej. Skutek prawny, polegający na przerwie
przedawnienia, następuje wyłącznie z tego względu, że wiąże go ustawa z owym
oświadczeniem wiedzy. Właśnie dla odróżnienia tego zdarzenia
od, zrzeczenia się" zarzutu przedawnienia, które jest czyn-
nością prawną, ustawa określa go mianem "uznania". Oświadczenie o uznaniu musi
dojść do uprawnionego. Może ono jednak być wyrażone w dowolnej postaci - a więc
także przez tzw. działanie
konkludentne (np. złożenie prośby o odroczenie terminu
spełnienia świadczenia, zapłatę odsetek, częściowe wykonanie zo- bowiązania). Sens
ten oczywiście może wyrażać także jakaś
czynność prawna podjęta dla wywołania innych skutków prawnych.

Ściśle biorąc uznanie roszczenia dokonane po upływie terminu przedawnienia nie
przerywa jego biegu. Jednakże mimo posłużenia się słowem "uznanie" całokształt
konkretnych sytuacji może dać podstawę do ustalenia (art. 65 k.c.), że dłużnik w sposób
konkludentny dokonał czynności prawnej zrzeczenia się zarzutu przedawnienia (por.
orz. SN z 25.04.1974 r., OSNCP 1975, poz. 49). d) Instytucja uznania, jak również
zrzeczenia się zarzutu przedawnienia, w praktyce łagodzą konsekwencje wynikające z
bezwzględnie obowiązującego charakteru norm określających
terminy przedawnienia. Zarazem instytucje te wskazują, że celem wspomnianych norm
jest wyłącznie ochrona interesów tego,
przeciwko komu kieruje się roszczenie (dłużnika).

ő 40. Terminy zawite

Literatura: J. Ignatowicz (w:) System, ő 73; S. Wójcik, O
potrzebie i sposobie uregulowania cywilnoprawnych terminów- zawitych, (w:) "Prace
cywilnoprawne", Warszawa 1990.

I. Pojęcie i rodzaje

a) Przedawnienie nie reguluje wszelkich ujemnych konsekwencji bezczynności
uprawnionego. Analiza przepisów szczególnych prowadzi do wniosku, że wiele z nich
ma na względzie innego
rodzaju uprawnienia niż roszczenia majątkowe lub przewiduje
bardziej rygorystyczne od przedawnienia skutki prawne, bo
polegające na zgaśnięciu samego prawa lub roszczenia. Nie da się więc wyznaczonych
w tych przepisach norm przyporządkować
instytucji przedawnienia. Tego rodzaju sugestia nie płynie
zresztą nawet z treści wspomnianych przepisów, ponieważ nie
zawierają one wyrażenia "przedawnia się" lub zwrotów pochodnych od niego.
# Por. A. Szpunar, Wpływ uznania roszczenia na bieg
przedawnienia. NP I973. nr 7-R. s. llXl4.

Zgodnie z ustaloną tradycja językową wyznaczone wspomnianymi normarni terminy
do wykonywania uprawnień określa się zbiorczą nazwą tetminów zawitych lub
prekluzyjnych. W odróżnieniu od
przedawnienia terminy te ustanowione zostały przede wszystkim dla realizacji celów o
doniosłości ogólnospołecznej lub dla
silniejszej ochrony dłużników. Z tego względu charakteryzuje je znaczny ry- goryzm
prawny, przejawiający się głównie w tym, że
wskutek bezczynności upraw- nionego w ciągu określonego ustawą terminu następuje
wygaśnięcie przysługują- cego mu prawa. Poza
tym występuja między poszczególnymi typami terminów zawitych
znaczne różnice funkcjonalne i konstruktywno-prawne.

b) Nie poddają się one ścisłym zabiegom klasyfikacyjnym. Można wszakże wyróżnić
następujące ważniejsze ich typy:
1 ) terminy do dochodzenia prawa przed organem państwowym, takie jak: tetmin
dochodzenia roszczeń (por. np. ań. 344 ő 2
k.c.), terminy dochodzenia praw stanu cywilnego (por. np. art. 63 k.r.o.); terminy do
wytaczania powództw o ukształto- wanie lub ustalenie praw majątkowych (por. np. art.
534 k.c.); 2) terminy do dokonywania czynności pozasądowych, takich jak: terminy do
wykonywania praw kształtujących o charakterze majątkowym albo niemajątkowym (por.
np. ań. 88 k.c., art. 59 k.r.o.); terminy do wykonywania zawiadomień (por. np. art. 563 ő
1 k.c.); terminy do dochodzenia praw członkowskich (por. ań. 29 ustawy o spółdz.); 3)
terminy wygaśnięcia praw podmiotowych (por. art. 293 k.c.). Dla terminów zawitych lub
poszczególnych ich typów brak jest
jakichkolwiek przepisów ogólnych. Niewątpliwe jest więc, że
instytucja ta znajduje zastosowanie jedynie w sytuacjach wyraźnie w przepisach
szczególnych przewidzianych, przy czym każdy z tych przepisów określa długość i
początek biegu terminu zawitego. Nie ma więc potrzeby regulowania tej kwestii - na
wzór przedawnienia - jakimiś przepisami ogólnymi. Zaznaczyć wszakże należy, że
terminy prekluzyjne są na ogół bardzo krótkie.

Mają one z tych samych przyczyn co tetminy przedawnienia (ań. 119 k.c.) charakter
norm bezwzględnie obowiązujących.

Jednakże ustawa niekiedy przyznaje im cechę norm względnie
obowiązujących (por. np. art. 598 ő2 in fine: "chyba że zostały zastrzeżone inne
terminy'# wykonania prawa pierwokupu). Taka tendencja przejawia się również w
literaturze w odniesieniu do prekluzji pozasądowej, mającej na względzie wyłącznie
interesy
stron (np. terminy reklamacyjne). Znajduje ona wsparcie w
preferowanej zasadzie autonomu woli stron, na którą powołał się SN w uchw. Pełnego
Składu Izby Cywilnej i Administracyjnej z 30.12.I988 r. w uzasadnieniu tezy 7 (infine),
OSN I989 poz. 36, dotyczącej wykładni art. 560 k.c.

II. Skutki

a) Upływ terminów zawitych powoduje w odróżnieniu od
przedawnieniawygaśnigcie uprawnienia. Z uwagi na to, sąd lub inny organ powołany do
rozpoznanta sprawy uwzględnia fakt ten z urzgdu, a nie dopiero na skutek zarzutu
podniesionego przez tego, przeciwko komusprekludowane uprawnienie sig kieruje.
Jednakże niekiedy ustawa przewiduje łagodniejsze konsekwencje, jak np. w art. 568 ő 3
i 576 ő 3, gdzie dopuszcza podniesienie zarzutu z tytułu rękojmi po upływie terminu
prekluzyjnego, jeżeli przed jego upływem kupujący zawiadomi sprzedawcę o wadzie
rzeczv. W śrvietle takiejkonstrukcji prawnej nie wydaje się, aby było dopuszczalne 741
stosowanie art. 5 k.c. o nadużyciu prawa podmiotowego w celu złagodzenia
rygorystycznych skutków prekluzji.

Odmiennie A. Szpunar, Nadużycie prawa w dziedzinie
przedawnienia, RPEiS I969, z. 4, s. 43.

b) Natomiast taką funkcję łagodzącą mogą pełnić stosowane na
podstawie 742 analogii postanowienia o zawieszeniu i przerwie biegu przedawnienia.
Należy mieć tu na uwadze różnorodne typy
prekluzji i niejednolite funkcje społeczne, jakie one spełniają. W szczególności terminy
zawite do dochodzenia uprawnień przed sądem lub innym organem są najbliższe
instytucji przedawnienia i dlatego w odniesieniu do nich analogia znajduje najsilniejsze
uzasadnienie. Odnosi się to zwłaszcza do art. 121 pkt 4 k.c., który przewiduje
zawieszenie biegu przedawnienia z powodu siły wyższej.

Por. orz. SN z 10.03.1992 r. (OSP I 993, poz. 30). Sąd
podkreślił tu, że wspomniana okoliczność nie pozostaje w "żadnym związku ze
szczególnym stosunkiem łączącym strony, a zarazem jest całkowicie niezależna od woli
uprawnionego (...) Z ogólnych zasad zaś naszego prawa wynika, że skutki zdarzenia,
na które
zainteresowana osoba nie ma wplywu i któremu przy najbardziej posuniętej staranności
nie może zapobiec (...) nie powinny tej osoby obciążać ujemnymi konse- kwencjami".
Na poparcie zasługuje również pogląd, który dopuszcza
analogiczne stosowanie do prekluzji przepisu art. 123 ő 1 pkt. 2 k.c. o przerwie biegu
przedawnienia na skutek uznania. Nie dałoby się bowiem pogodzić z zasadami
współżycia społecznego, aby
obowiązany korzystał ze swego nielojalnego postępowania. Por. J. Ignatowicz w glosie
do cyt. wyżej orzeczenia (OSP 1993, s. 74).

Indeks rzeczowy

Liczby wytłuszczone oznaczają paragrafy, a liczby jasne numery brzegowe
umieszczone na marginesie.

Accidentalin negotii 31 584-585
Akta stanu cywilnego 18 320
Analogia
- iuris 8 126
- legis 8 127

Btąd 29 539-546
Brak świadomości lub swobody 29 528-530
Budynki 15 242-243
- części budynków 15 244

Ciab ludzkie 15 236
Clara non sunt interpretanda 8 109; 27 487
Causa 25 455--456, 458
Ciecze I6 267
Ciętar dowodu 7105-106
Confusio 12 208
Czynność konwencjonalna 4 49; 24 421; 25
424; 36 682-683
Czynność prawna 24 423; 25 424#30
- abstrakcyjna 25 454-457
-, bezskutecznośE względna 37 695-697
-, bezskutecznośE zawieszona 37 694
-, cel 30 574-575
- jednostronna 25 433
- kauzalna 25 454-456
-, konwalidacja 37 691
- konsensualna 25 444
- kulejąca 37 694
-- między żyjącymi (inter vivos) 25 446
- na przypadek śmierci (mortis causa) 25
445
- nieodpłatna 25 44g
- nie istniejąca 36 6g3-6gq
- nieważna 36 682--6g5; 37 686-690
-, o P#wójnym skutku 25 450#51

- obejście ustawy (in fraudem legis) 30 573

- odpłatna 25 448
-, postacie 25 432
-, potwierdzenie 25 437
- przysparzająca 25 452
- realna 25 443
- rozporządzająca 25 449
-, treśE 30 558 i nast.
-, uchwały 25 435
-, uchylenie się od skutków prawnych 29
555-556; 37 693
- ukryta 29 535-536
-, umowa 25 434
- upowamiająca 25 453
- wzruszalna 37 693
-, zgoda osoby trzeciej 25 436; 28 519-520
- zobowiązująca 25 447, 449
Czyny poląc#ne z przejawem woli 25 431

Dawność 38 698-699
Defmicje legalne 4 57
Decyzje administracyjne 24 423; 32 623
Dobra o charakterze intelektualnym 16 272
Pobra osobiste 1 16;16 273; 20 349 i nast.
Dobra wiara 1 14; 12 193; 29 530
Domniemanie
- faktyczne 7 94
- prawne 7 95-102, 106
Doradca tymczasowy 28 516, 519
Dowód osobisty 18 321
Dzialania prawne zbliżone do czynności
prawnych 24 423
Działy prawa cywilnego 1 8
Dziecko
- nieurodzone 19 326-334
- urodzone 19 33#33fi

234

Ekspektatywy 11 189-191
Energia 16 271
Essentialia negotii 31 5g2

Indeks rzeczowy

Falsa demonstratio non nocet 29 540
Falsus Qrocuratoi 35 6##676

Firma 16 278
Forma oświadczenia woli 26 459, 469

-, aktu notarialnego 26 465, 468

- dla celów dowodowych (ad probationem)
26 474, 481-482, 4g5

- dla wywołania określonych skutków pra-
wnych (ad eventum) 26 473

-, oferty 33 633 #we 27 502-504; 29
-, ograniczenia dowod
537
- pisemna 26 462, 47g
- pisemna kwalifikow#a 26 470, 477

- pochodna 26 479; 35 663
- pod rygorem niewaŹności (ad solemnita-
tem) 26 472
-, swoboda 26 459
- szczególna 26 461
-, umowy 26 464, 48#, 483

-, wydruk komputerow'y 26 463
- z datą pewną 26 466
- z urządowym poświadczeniem podpisu 26
467

- z mocy umowy 26 AB#RS

- z mocy ustawy 26 #76#77

- zastępcza 26 465

Gałęzie prawa 1 1 i nast.

Gazy 16 267
Gospodarstwo rolne 16 289-290

Groźba (przymus psychiczny) 29 550-554
Grunty 15 239-241; 16 289

Hipoteka 15 257

Ignorantia iuris nocet 29 541
Imię człowieka 18 31#312
Inferencja 8 123

jedr,ość prawa cywil0ego 1 7

Klauzule derogacyjne 5 70
Klauzule generalne 4 60;13 213, 216, 220-
221

Kodeks cywilny 2 22-25; 3 28
- reforma 2 26
- systematyka 2 24
Kodeks handlowy 1 7; 2 18, 25; 5 83
Kodeks rodzinny i opieku#czy 2 22
Kodeks zobowiąza# 2 18, 25
Kodyfkacja prawa cywilnego 2 19-22
Komisja Kodytikacyjna 2 18
Kompleksowe dyscypliny 1 9
Konsens 32 598-611
Konwalidacja niewatnej czynności praw-
nej 28 510; 37 691
Konwersja czynności prawnej 37 692
Kopaliny 16 268
Ksiggi handlowe 16 279
Księgi stanu cywilnego 18 320
Ksiggi wieczyste 15 245; 25 443#44
Kurator 19 333; 21 392; 28 519

Lex retro non agit 5 73

List intencyjny 33 638

Majątek 17 291-298
-, odpowiedzialność 17 300, 301
- odrębny 17 301
-, surogacja 17 301
-, zarząd 17 299
Metanormy 4 52-56
Miejsce zamieszkania 18 313-317
Mienie 17 302-304

Nadużycie prawa podmiotowego 13 212-
221
Naktady 15 264
Nasciturus 19 326-334
Naturalia negotii 31 583
Nazwisko 18 31#312
Nazwa osoby prawnej 21 387
Normy prawa cywilnego 4 42
- bezwzględrue obowiązujące 4 45, 46; 39
712
- inferencyjne 4 55
- interpretacyjne 4 54
- kolizyjne 4 56
- kompetencyjne 4 49-51
- konstruujące system prawny 4 53
-, obowiązywanie w zasięgu czasowym 5
68-80

Indeks rzeczowy

-, obowiązywanie w zasięgu przestrzennym
5 81-84
-, reguły dowodowe 7 9C#93
-, sankcja 4 43
-, struktura 4 42
- semumperatywne 4 48
- względnie obowiązujące 4 47

Obejście ustawy 30 573
Obowiązywanie prawa 5 68 i nast.
- w zasięgu czasowym 1 15; 5 68-80
- w zasięgu przestrzennym 5 81-84
Oferta 33 625, 627, 633, 637
-, przyjęcie 33 625, 630-633
-, zaproszenie do składania 33 626-629

-. związanie 33 628
Opiekun 18 317; 28 511, 519; 34 659
Orzeczenia sądowe 3 40# 1; 7 103-104; 24
423; 32 622
Osoby fzyczne 18 305-309
Osoby prawne, ogólnie 21 375-384
-, dobra osobiste 21 393
-, gospodarcze 22 40&#09
-, komunalne 22 385-387
-, nazwa 21 387
-, organ 21 389-392; 34 650
- państwowe 22 395-396
-, rejestry 21 385-386
-, siedziba 21 388
-, Skarb Państwa 22 395, 398#05
- typu fundacyjnego 22 412
- typu korporacyjnego 22 410# 11
Oświadczenie wiedzy 25 430
Oświadczenle woli 25 429
- dorozumiane 26 460
-, forma 26 459 i nast.
- indywidualnie adresowane 25 438-442;
27 483; 29 532
- nie na serio 29 533
-, wady 29 527 i nast.
- wyraźne 26 460
-, wykładnia 27 486 i nast.
- zastępcze 32 615#21

Papiery wartościowe 16 275, 285
Pelnomocnictwo 34 656-657; 35 660 i nast.
-, a osoba trzecia 35 670
-, czynność z samym sobą 35 673
-, forma 35 667

235

- rzekome 35 674-b76
-, stosunek podstawowy 35 679-#81
-, substytut 35 664
-, treść 35 666#69
-, ustanowienie 35 661-663
-, wady oświadczenia woli 35 665
- wspólne 35 672
-, wygaśnięcie 35 677-67R
Pieniądze 16 274, 285

Podmioty 18 305; 21 375
- inne niż osoby 23 4I3#15
Podstęp 29 547-549
Pomoc własna 13 224
Posłaniec 28 512; 29 544; 34 649
Potwierdzenie czynności prawnej 37 694
- umowy 28 520
Powiernictwo 34 652
Pozorne oświadcz