Opiekunka_dziec_513[01]_Z1.01

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Proces rozwoju dziecka

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Podstawy psychofizycznego rozwoju dziecka w okresie prenatalnym

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Rozwój psychomotoryczny dziecka od 0 do 4 roku życia w zakresie

wszystkich sfer rozwojowych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o:procesie rozwoju dziecka,

podstawach  psychofizycznego  rozwoju  dziecka  w  okresie  prenatalnym,  rozwoju
psychomotorycznym  dziecka  od  0  do  4  roku  życia  w  zakresie  wszystkich  sfer
rozwojowych.
Poradnik zawiera:
1.  Wymagania  wstępne,  czyli  wykaz  niezbędnych  wiadomości  i  umiejętności,  które

powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do pracy z poradnikiem.

2. Cele kształcenia programu jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania

ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną
literaturę oraz inne źródła informacji. Obejmuje on również ćwiczenia, które
zawierają:

−

opis działań jakie powinnaś wykonać,

−

wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania.

4. Zestaw zadań testowych sprawdzający poziom przyswojonych wiadomości

i ukształtowanych umiejętności.

5. Wykaz literatury, polecanej do skorzystania podczas nauki.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z
rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne źródło wiedzy. Wskazane zatem jest

korzystanie z innych dostępnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

definiować pojęcie rozwoju,

−

wyjaśniać procesy zachodzące w ludzkim organizmie na poziomie komórkowym
(anabolizm, katabolizm),

−

definiować pojęcia z zakresu embriologii,

−

omawiać i wyjaśniać budowę i funkcje poszczególnych elementów układu nerwowego
człowieka,

−

określać ścisły związek między rozwojem motorycznym, fizycznym i psychicznym,

−

rozróżniać poszczególne formy aktywności ruchowej; pełzanie, raczkowanie itp.,

−

uświadomić sobie znaczenie prawidłowej opieki nad dzieckiem dla jego dalszego
rozwoju,

−

obserwować podopiecznych,

−

stosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy z dziećmi

−

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Proces rozwoju dziecka

4.1.1. Materiał nauczania

Rozwój psychiczny człowieka jest procesem złożonym, dynamicznym i długotrwałym,

który  polega  na  przemianach  ilościowych  i  jakościowych  poszczególnych  funkcji  oraz
czynności  w  celu  dalszego  ich  doskonalenia.  Proces  ten  trwa  przez  całe  życie,  jednakże
najintensywniejszy  jest  do  18  roku  życia.  Rozwój  jest  procesem  cyklicznym,
wieloetapowym,  przebiegającym  w  określonej  kolejności  związanej  z  wiekiem  dziecka,
indywidualnie zróżnicowanym.

Pierwsze przejawy życia psychicznego pojawiają się już w życiu płodowym: w 7-8 m-

cu  dziecko  spostrzega,  reaguje,  a  nawet  zapamiętuje.  Podwaliny  psychiki  osoby  dorosłej
tworzą się w ciągu pierwszych 5  lat życia. Doświadczenia z dzieciństwa rzutują  na dalszy
rozwój  człowieka.  Poszczególne  sfery  życia  psychicznego  nie  dojrzewają  w  jednakowym
tempie. Najpierw kształtuje się dojrzałość umysłowa, potem emocjonalno-społeczna.

Rozwój psychiki dziecka przebiega w ścisłym związku z rozwojem motorycznym,

dlatego  w odniesieniu  do  małych  dzieci  mówimy  łącznie o  rozwoju  psychomotorycznym.
Funkcje złożone i precyzyjne bazują na mniej doskonałych, np.: zanim człowiek nauczy się
używać  śrubokrętu  musi  najpierw  nauczyć  się  chwytać,  zanim  zacznie  mówić  -  gaworzy,
ale  nigdy  odwrotnie.  Stymulowanie  danej  umiejętności  powinno  odbywać  się  więc
w  odpowiednim  dla  niej  czasie.  Rozwój  poszczególnych  umiejętności  jest  związany
z  dojrzałością  układu  nerwowego,  nie  można,  więc  nauczyć  dziecka  chodzić,  jeżeli  jego
mózg do tego nie dojrzał.

Charakterystyczne jest występowanie w wieku niemowlęcym tzw. odruchów

pierwotnych, z którymi dziecko przychodzi na świat (Moro, ssania, szukania, Babińskiego,
chodu automatycznego, pełzania), które są efektem niedoskonałości układu nerwowego
i zanikają kolejno wraz z postępem rozwoju. Niektóre z nich ( ssania, źreniczny) utrzymują
się do końca życia. Utrzymywanie się odruchów pierwotnych świadczy o uszkodzeniu
OUN. Czynność kory mózgowej objawia się powstawaniem odruchów warunkowych, czyli
świadomych, celowych czynności.

Rozwojem psychomotorycznym kierują 2 prawa:

Cefalokaudalne  (głowowo-ogonowy)  dotyczące  motoryki  dużej  czyli  ruchów
lokomocyjnych.  Proces  nauki  chodzenia  rozpoczyna  się  od  ruchów  gałek  ocznych,
głowy,  szyi,  następne  rąk,  tułowia  i  nóg  na  końcu.  Początkowo  dziecko  wykonuje  je
w pozycji leżącej a następnie uczy się siadać i stać.

Proksymodystalne ( od środka na zewnątrz) dotyczy motoryki małej czyli umiejętności
chwytania i ruchów precyzyjnych. Początkowo niemowlę poruszając rękoma
wykonuje ruchy w zakresie stawów barkowych i stopniowo włącza kolejne: łokciowy,
nadgarstkowy a na końcu ( ok. 12 m-ca) śródpaliczkowe i wtedy jest w stanie wykonać
najbardziej precyzyjny tzw. chwyt pęsetowy.

Do najważniejszych czynników wpływających na rozwój psychomotoryczny należą:

wyposażenie genetyczne, wrodzone cechy mózgu i układu nerwowego skojarzone
z działaniem hormonów,

środowisko fizyczne i społeczne w jakim dziecko się rozwija,

proces nauczania i wychowania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

własna aktywna działalność dziecka i doświadczenia jakie przeżywa.

Prawidłowy rozwój zależy w dużej mierze od nawiązania z dzieckiem więzi

emocjonalnej i stymulowania jego aktywności za pomocą bodźców słownych,
różnorodnych zabawek oraz stworzeniu mu możliwości do zdobywania nowych
umiejętności właściwie dobranych do stopnia jego rozwoju i potrzeb.

Okresy rozwojowe człowieka

Istnieje wiele kryteriów podziału (periodyzacji) życia ludzkiego na okresy (etapy),

proponowanych przez antropologów, lekarzy, psychologów. Podziały te są zwykle
umowne, granice okresów nie są jednoznaczne. Może wyznaczać je zjawisko biologiczne,
przyjęty umownie wiek, uczęszczanie do przedszkola i szkoły.

Ze względu na charakter i dynamikę procesów biochemicznych N. Wolański

wyróżnił w życiu człowieka trzy etapy:

Progresywny (ewolucja) — przewaga zmian anabolicznych nad katabolicznymi,
procesów budowy nad rozpadem; obejmuje on okres wewnątrzłonowy, dzieciństwo
i młodość (do 20.-25 r.ż.)

Stabilizacji (transwolucja) — równowaga przemian biochemicznych u człowieka
dorosłego (do około 40.-45r. ż.).

Regresywny (inwolucja) — przewaga zmian katabolicznych nad anabolicznymi,
starzenie się organizmu.

W pediatrii (Papierkowski) przyjęto klasyfikację, która dzieli życie człowieka na dwa

okresy główne: okres rozwoju wewnątrzmacicznego i okres życia pozałonowego.

I.

Okres wewnątrzmaciczny (prenatalny).
Trwa od momentu zapłodnienia do chwili urodzenia osobnika zdolnego do życia.

Rozwój prenatalny pokrywa się w czasie z długością ciąży - 40 tyg. jeżeli liczymy ją od
ostatniej miesiączki.
Dzieli się na 3 fazy:
1. Jaja płodowego (0 - 2 tyg.) – po zapłodnieniu następuje bardzo intensywny podział

i namnażanie komórek.

2. Okres zarodkowy (3 - 8) - formułują się pierwsze narządy, tworzą się 3 listki

zarodkowe, z których formułują się poszczególne układy. Układy te nie funkcjonują
dokładnie, ale można je już rozpoznać.

3. Okres płodowy (od 9 tygodnia do porodu – 38 - 42 tyg.) - dojrzewanie i rozwój

poszczególnych struktur i układów całego organizmu, przygotowanie do życia
pozamacicznego.

II. Okres życia pozałonowego ( postnatalny)

Dzieli się on na 8 etapów:

1. Okres niemowlęcy trwa do końca 1-go roku.
-

Okres  noworodkowy  do  28  dnia  życia;  Należy  do  przełomowych  okresów  w  życiu
człowieka. W ciągu tego miesiąca organizm musi przystosować się do całkiem nowych
warunków  (konieczność  regulacji  temp.  ciała,  zmiana  sposobu  oddychania,  nerki
zaczynają  wydalać  produkty  przemiany  materii,  noworodek  musi  opanować  odruch
ssania,  uruchamiają  się  czynności  trawienne,  zaczynają  docierać  do  dziecka  bodźce
z  zewnątrz  stymulując  ukł.  nerwowy).  Ruchy  maja  charakter  nieskoordynowany
i  niecelowy.  Na  bodźce  negatywne  dziecko  reaguje  krzykiem  oraz  całym  ciałem.
Świadomość noworodka związana jest z zaspokajaniem potrzeb fizjologicznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Od 1  do  12  miesiąca  życia.  Okres  niemowlęcy  cechuje  intensywny  rozwój  czynności
ruchowych,  które  prowadzą  u  dziecka  do  zmiany  w  postawie  ciała,  zdolności
przemieszczania  się  w  przestrzeni  oraz  doskonalenia  się  chwytu  i  manipulacji.
W  niemowlęctwie  także  następuje  rozwój  celowych  czynności  dziecka.  Pod  koniec
pierwszego  roku  życia  w  działanie  przedmiotowe  dziecka  włącza  się  już  mowa.
Po ukończeniu  l  roku życia  dziecko zazwyczaj  rozumie  już  mowę dorosłych  i  potrafi
wymówić kilka lub nawet kilkanaście świadomie używanych wyrazów.

Charakterystyczne dla tego okresu jest duże zapotrzebowanie na sen. Początkowo

dziecko  śpi  stale,  budzi  się  tylko  do karmienia.  Później  ustala  się  właściwy  rytm  snu,
12 godz. noc, 3-4 dzień. Po upływie pierwszego półrocza zaczynają wyrzynać się 1-sze
zęby  mleczne.  Reakcje  emocjonalne  dziecka  są  w  początkowym  okresie  życia
wyrazem  jego  potrzeb  organicznych,  ale  już  w  drugim  miesiącu  życia  zjawia  się
reakcja ożywienia i uśmiechania się na widok osób dorosłych. Reakcja ta rozwijając się
i  różnicując  prowadzi  do  bardziej  złożonych  form  zachowania  się  w  środowisku
społecznym.  Dziecko  jednoroczne  przejawia  także  rodzaje  uczuć  takich,  jak:  strach,
gniew, radość, wstyd, zazdrość itp.

2. Okres poniemowlęcy, trwa od 1 do 3 roku. Umiejętność chodzenia, poznanie

społecznej  funkcji  przedmiotów  i  opanowanie  mowy  stanowią  zasadnicze  osiągnięcie
w rozwoju dziecka w okresie poniemowlęcym. Na początku drugiego roku życia dzieci
zaczynają samodzielnie chodzić. Pod koniec 2 roku życia dziecko potrafi nieźle biegać
a w wieku 3 lat dzieci poruszają się zupełnie samodzielnie. Działalność dziecka w tym
okresie  skierowana  jest  głównie  na  poznawanie  właściwości  przedmiotów  i określana
jest  jako  zabawa  manipulacyjna.  Sprawność  w  posługiwaniu  się  przedmiotami
codziennego  użytku  i  naśladowanie  czynności  dorosłych  prowadzi  u  dzieci  do
zdobywania  w  coraz  szerszym  zakresie  zaradności  i  samodzielności  w  czynnościach
związanych  z  ubieraniem  się,  myciem,  posługiwaniem  się  łyżką  itp.  W  ciągu  2  roku

życia u dziecka wzrasta nie tylko zasób słów, którymi się posługuje, ale także w coraz
większym zakresie poszerza się jego rozumienie mowy dorosłych. Pojawiają się
pierwsze formy gramatyczne i zdania złożone z kilku wyrazów. U dziecka 3-letniego
notujemy wszystkie części mowy, a zasób słów wynosi 1000 – 1200. Dzieci w 3 roku

życia zwracają się często do dorosłych z pytaniami, które stają się bardzo ważnym

środkiem zdobywania wiadomości, wzbogacenia mowy oraz ogólnego rozwoju
umysłowego.

U człowieka w okresie poniemowlęcym kształtują się typowo ludzkie wygięcia

kręgosłupa,  stanowią  one  nieodzowny  warunek  dla  utrzymania  stabilnej  równowagi
ciała.  Ulegaja  usprawnieniu  mechanizmy  nerwowe,  od  których  zależy  utrzymanie
postawy  i  lokomocja.  Idzie  to  w  parze  z  intensywnym  rozwojem  umysłowym.
Kształtuje się osobowość.

3. W okresie przedszkolnym następuje dalszy rozwój sprawności motoryczneji

umysłowej  dziecka,  a  rezultatem  rozwoju  jest  zdolność  dziecka  do  podjęcia  nauki
szkolnej.  Proces  uczenia  się  dziecka  przedszkolnego  i  rozwój  jego  procesów
poznawczych,  mowy,  kontaktów,  a  także  sprawność  ruchowa  realizuje  się
w  zabawach.  W  zabawach  tematycznych  dziecko  przyjmuje  rolę  na  siebie  i  stwarza
sytuacje  obserwowane  w  swym  otoczeniu.  W  zabawach  konstrukcyjnych  ćwiczy
koordynację wzrokowo-ruchową, percepcję motoryczną, uczy się lateralizacji itp.
Lata 3 - 7 stanowią okres  intensywnych ćwiczeń usprawniających funkcje poznawcze
i  ruchowe  dziecka.  Nauka  w  szkole  stawia  dziecku  nowe  wymagania  w  zakresie
dojrzałości  fizycznej,  umysłowej,  emocjonalnej  i  społecznej.  W  pracy  szkolnej
odgrywają ważną rolę manualne nawyki ruchowe (rozwój subtelnych, zróżnicowanych
ruchów  palców),  prawidłowe  ujmowanie  stosunków  przestrzennych,  zdolność

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

logicznego  rozumowania,  język  dziecka  oraz zainteresowanie  pracą  szkolną.  Dziecko
podejmujące  naukę  szkolną  powinno  posiadać  zdolność  do  pracy  w  zespole
dziecięcym  i  brać  udział  w  coraz  bardziej  złożonych  formach  życia  zbiorowego.  Jest
samodzielne  w  ubieraniu  i  rozbieraniu  się.  Sprząta  po  sobie,  pomaga  w  pracach
domowych.

Zbyt mało ruchu, powietrza powoduje słabszy rozwój fizyczny, brak zabawek,

kontaktów  z  dorosłymi,  z  dobrami  kultury  opóźnia  rozwój  intelektualny,
a  niezaspokojenie  potrzeb  psychicznych  może  zburzyć  całość  rozwoju  psychicznego
dziecka.  Dzieci  w  tym  wieku  wykazują  dużą  potrzebę  ruchu,  są  żywe,  hałaśliwe,
mówią  wiele,  miewają  bujną  wyobraźnię.  Poszukują  rówieśników,  uczą  się
podporządkowywać grupie, niekiedy rezygnować z własnych zachcianek. W wieku ok.
6 lat następuje przyspieszenie wzrastania ciała wzwyż.

4. Okres wczesnoszkolny o płynnej granicy (7 - 10 - 12 r. ż.), do pojawienia się objawów

dojrzewania  płciowego.  W  wieku  7-12  lat  osiągnięcia  rozwojowe  związane  są  ze
zmianą  podstawowej  działalności  dziecka.  Zabawa  ustępuje  miejsca  stałym
obowiązkom związanym z  nauką szkolną, zdobywaniem podstawowej, ale jeszcze nie
usystematyzowanej  wiedzy  o  świecie.  Następuje  intensywny  rozwój  procesów
poznawczych,  dziecko

jest zdolne do wykonywania operacji

logicznych

(np.  dodawania  -  odejmowania,  analizy  - syntezy).  Autorytet rodziców  zmniejsza  się,
następuje  rozumienie  norm  moralnych.  Wzrasta  aktywność  społeczna,  umiejętność
współżycia w zespole. Dzieci chętnie uczestniczą w zespołowych zajęciach, zabawach,
grach  ruchowych,  lubią  współzawodniczyć,  wyróżniać  się.  Między  chłopcami
i  dziewczętami  istnieją  w  tym  okresie  rozwojowym  ostre  antagonizmy  związane
z  płcią.  Pobudzenie  zainteresowań,  życzliwa  i  spokojna  atmosfera  domu  rodzinnego
i  szkoły  sprzyjają  kształtowaniu  się  rozwoju  umysłowego  oraz  społeczno-moralnego
dziecka.

5. Dojrzewania płciowego (pokwitania) około 10 - 15 lat u dziewcząt, 12-17 lat

u  chłopców.  Jest  to  wiek  przejściowy  między dzieciństwem  a dorosłością.  Specyfiką
tego  okresu  są  radykalne,  czasem  gwałtowne,  zmiany  fizyczne  (hormonalne)
i psychiczne, które przeobrażają dziecko w człowieka dorosłego. Następuje intensywne
dojrzewanie  fizjologiczne,  umysłowe,  emocjonalne  i  duchowe.  Istotą  zmian  rozwoju
psychicznego  jest  w  tym  okresie  kształtowanie  własnej  tożsamości.  Kształtuje  się
myślenie  logiczne  i  abstrakcyjne,  nasila  krytycyzm,  skłonność  do  prowadzenia
dyskusji  i  refleksyjnego  myślenia.  Pogłębiają  się  i  różnicują  zainteresowania,  zwięk-
szają  się  możliwości  osiągnięć  intelektualnych  z  ich  maksimum  ok.  20  r.  ż.  Istnieje
potrzeba  samodzielności  i  uniezależnienia  od  rodziców.  W  zachowaniu  dominuje
przekora  wobec  dorosłych,  nieposłuszeństwo,  postawa  buntu  wobec  świata.
Niezrównoważenie

psychiczne,

labilność

uczuć

nastroju,

nadwrażliwość

emocjonalna,  impulsywność  reakcji  to  fizjologiczne  cechy  okresu  dojrzewania.
Wzmaga  się  wrażliwość  na  wpływy  grupy  rówieśniczej,  poszukiwanie  uczestnictwa
w  grupie  i  akceptacji  ze  strony  rówieśników.  Wreszcie  następuje  rozwój  kontaktów
heteroseksualnych  i  zaczynają  tworzyć  się  „pary".  W  końcowym  stadium  dorastania
rozwijają się uczucia wyższe - moralne, estetyczne i społeczne, kształtuje się charakter,
światopogląd i postawa wobec życia.

6.  Młodzieńczy — do około 20.-25 r. ż.;
7.  Dorosłości — do około 50 r. ż.;
8.  Starzenia się i starości od około 50 r. ż.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

1.  Jakie czynniki wpływają na rozwój psychiczny?
2.  Dlaczego w przypadku małych dzieci mówimy o rozwoju psychomotorycznym?
3.  Na jakie główne okresy można podzielić życie człowieka?
4.  Ile okresów można wyodrębnić w życiu prenatalnym?
5.  Jakie okresy można wyodrębnić w życiu pozałonowym?
6.  Co rozumiesz pod pojęciem motoryka mała?
7.  Czym spowodowane jest występowanie odruchów pierwotnych?
8.  Czym charakteryzuje się rozwój dziecka w pierwszym roku życia?
9.  Czym charakteryzuje się etap progresywny w rozwoju psychomotorycznym?
10.  Co warunkuje osiąganie kolejnych, nowych umiejętności przez dziecko?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie krótkiej charakterystyki okresu poniemowlęcego zawartego w materiale

nauczania określ szczegółowe umiejętności, jakie powinno posiadać prawidłowo
rozwijające się dwuletnie dziecko.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać polecenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym rozwoju dzieci w okresie

poniemowlęcym,

2)  przeanalizować podane wiadomości,
3)  określić umiejętności jakie powinno mieć zdrowe dziecko w wieku 2 lat
4)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5)  dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka papieru, arkusze foli,

−

plansze, foliogramy z charakterystyką okresu poniemowlęcego lub płyta CD, dyskietka
z zamieszczoną charakterystyką okresu poniemowlęcego,

−

grafoskop, ekran, rzutnik multimedialny,

−

długopis.

Ćwiczenie 2

Wytłumacz matce trzymiesięcznego dziecka (opis sytuacji) błędy w jej postępowaniu,

podaj konsekwencje nieprawidłowej opieki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać polecenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym rozwoju dzieci w okresie

niemowlęcym,

2)  przeanalizować podany opis sytuacji,
3)  przypomnieć czynniki niezbędne do prawidłowego rozwoju dziecka,
4)  określić błędne zachowania

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5)  omówić konsekwencje braku czułości na dalszy rozwój
6)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7)  dokonać oceny poprawności i wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka papieru, arkusze foli,

−

długopis, flamaster,

−

wydrukowany na kartce papieru opis sytuacji lub foliogram,

−

grafoskop, ekran,

−

opis przypadku.

Twoja znajoma stosuje surowe zasady wychowania i uważa, że dzieci nie należy

rozpieszczać. Trzy  miesiące temu urodziła synka. Dziecko jest karmione sztucznie, ściany
pokoju  dziecinnego  są  białe,  dziecko  nie  ma  kolorowych  zabawek,  najczęściej  przebywa
w  swoim  łóżeczku.  Matka  rzadko  go  przytula,  nawet  podczas  karmienia  często  zostawia
dziecko  w  łóżeczku  z  butelką  podpartą  pieluszką.  Chłopczyk  nadal  jest  ciasno  zwijany
w pieluszki i kocyk.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) dokonać podziału życia człowieka na etapy?

2) krótko zdefiniować poszczególne okresy życia człowieka?

3) wymienić prawa rządzące rozwojem motoryki?

4) określić czynniki determinujące rozwój psychiczny?

5) wymienić odruchy pierwotne noworodka?

6) podać odruchy, które nie zanikają na drodze rozwoju?

7) określić elementy wchodzące w skład motoryki małej?

8) wyjaśnić pojęcie: prawo cefalokaudalne?

9) podać definicję rozwoju psychicznego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Podstawy psychofizycznego rozwoju dziecka w okresie

prenatalnym

4.2.1. Materiał nauczania

Początek życia człowieka rozpoczyna się w bańce jajowodu od połączenia się komórki

jajowej  matki  z  plemnikiem  ojca.  Prawidłowość  przebiegu  tego  procesu  ma  olbrzymi
wpływ na cały późniejszy rozwój człowieka. Otrzymuje on 23 chromosomy od matki i tyle
samo  od ojca,  czyli  łącznie  46  chromosomów. Jeżeli ta  prawidłowość  zostanie  zachwiana
i  nastąpi  różnica  w  ilości  chromosomów  zachodzi  wówczas  odmienność  w  zachowaniu
i wyglądzie (np. mongolizm).

W momencie zapłodnienia nowe życie otrzymuje zestaw genów obojga rodziców.

Dziecko  nabywa  takie  cechy  jak  kolor oczu,  włosów,  skóry,  rysy  twarzy,  proporcje  ciała,
a  także  tendencje  do  popadania  w  choroby,  do  otyłości  oraz  cechy  psychiczne,  takie  jak:
inteligencja  i  temperament.  Duży  wpływ  na  rozwój  genów  płodu  ma  matka,  poprzez
zapewnienie  przez  nią  optymalnych  warunków  np.  żywieniowych,  oraz  nie  uleganie
nałogom.

Komórka rozrodcza żeńska posiada zawsze chromosom X, a męska X lub Y, tak, więc

o płci dziecka decyduje, jaki chromosom będzie posiadała komórka męska łącząca się
z komórką jajową w czasie zapłodnienia.

Ciąża trwa średnio 280 dni licząc od pierwszego dnia ostatniej miesiączki a więc 266

dni od chwili zapłodnienia. Mówiąc inaczej: 40 tygodni lub 10 miesięcy księżycowych, co
zgadza się z cyklem menstruacyjnym u kobiety.

Okres zygoty jest to pierwszy etap prenatalnego rozwoju dziecka. Zygota składa się

z plemnika i komórki jajowej. Po zapłodnieniu następuje wielokrotny podział zapłodnionej
komórki  jajowej  (bruzdkowanie),  jej  zagnieżdżenie  i  intensywne  przemiany.  Do
pierwszych podziałów zapłodnionej komórki jajowej dochodzi zaraz po poczęciu. Podziały
następują  średnio,  co  12  –  15  godzin.  Zapłodniona  komórka  jajowa  wędruje  w  kierunku
macicy 5 dni, po czym już na miejscu zagnieżdża się w miękkiej wyściółce (endometrium).
Kiedy osiągnie macicę ma wielkość główki szpilki. Około 10 dnia następuje zagnieżdżenie
poprzez  wypustki  (łożysko)  łącząc  się  ze  ścianą  macicy  przez  nią  z  krwioobiegiem,  skąd
też  czerpie  pożywienie.  W  drugim  tygodniu  życia  następuje  także  powstanie  owodni  -
tkanki, która tworzy pęcherz z płynem owodniowym, w którym to dziecko będzie rozwijało
się  przez  najbliższe  miesiące.  Worek  wypełniony  płynem  ma  zabezpieczać  dziecko  przed
urazami mechanicznymi, wstrząsami oraz zapewnia stałą temperaturę.

Drugi okres rozwoju nowo poczętego dziecka jest to okres zarodkowy inaczej zwany

embrionalnym. Trwa on od drugiego tygodnia do końca drugiego  miesiąca księżycowego.
Jest  to  okres  organogenezy,  czyli  powstawania  wszystkich  układów  i  narządów  jakie
posiada  osoba  dorosła.    Około  trzeciego  tygodnia  od  poczęcia,  rozwijający  się  nowy
człowiek  osiąga  wielkość  2,5mm.  Zaczyna  tworzyć  się  jego  kręgosłup  (powstają  zaczątki
33 kręgów), powstają również zawiązki układu nerwowego. W czwartym tygodniu dziecko
ma już około 4mm. Można już zauważyć głowę i tułów. Pojawiają się zawiązki rąk, nóg a
także  oczu,  uszu,  nosa,  oraz  organów  wewnętrznych.  Powstają  zawiązki  mózgu  i  rdzenia
kręgowego.  Komórki  zaczynają  się  wykształcać  i  specjalizować.  Pojawia  się  skóra,
paznokcie,  włosy.  Kształtuje  się  cały  układ  nerwowy,  główne  elementy  układu
pokarmowego oraz mięśnie, szkielet, krew.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W piątym tygodniu zarodek ma kształt litery C i mierzy ok. 4mm. Jego rozwój jest

bardzo intensywny, dziennie rośnie 1mm. Zaczynają być widoczne oczy, nos i usta.
Tworzy się przysadka mózgowa.

W szóstym tygodniu dziecko ma już 5-6 mm długości. Rozwój jest nadal bardzo

intensywny.  Kształtują  się  narządy,  powstają  zawiązki  płuc,  żołądka,  wątroby,  trzustki,
jelit, nerek.  Wielkość serca  i wątroby  jest nieproporcjonalnie duża, w porównaniu z resztą
ciała.  Na  zawiązkach  kończyn  są  widoczne  małe  pączki  dłoni  i  stóp.  W  miejscach,  gdzie
mają  pojawić  się  kolana  i  łokcie,  można  zauważyć  lekkie  zgięcia.  Rozpoznać  można
zawiązki gruczołów płciowych dziecka.

W 28 dniu życia zaczyna bić serce pompujące krew do nowo rozwijających się

komórek. W tym okresie można przeprowadzić badanie USG za pomocą, którego można
dokonać dokładnych pomiarów rozwijającego się dziecka i ocenić, czy jego rozwój
przebiega prawidłowo.

W siódmym tygodniu dziecko mierzy około 2 cm , zaczyna reagować na dotyk.

Dziecko  potrafi  sprawić  wrażenie  ssania  palca.  Dobiega  końcowi  rozwój  soczewki  oka.
Powstają  zawiązki  zębów,  oraz  zawiązki  palców  dłoni  i  stóp.  Paluszki  u  dłoni  i  u  stóp
pokrywa  cieniutka  błona.  Zauważalny  staje  się  rdzeń  kręgowy.  Zaczynają  się  formować
śledzona  i  tarczyca,  oraz  kości  i  mięśnie.  Rozwija  się  serce  tworząc  komory,  serce  bije
z szybkością 160 uderzeń na minutę.

W ósmym tygodniu masa ciała w porównaniu do stanu od zapłodnienia zwiększyła się

aż 2 mln razy. Dziecko mierzy około 17 mm. Potrafi ono wykonywać spontaniczne ruchy,
określane jako „falowanie”. Z końcem tego tygodnia dziecko przestaje być embrionem
i zaczyna być płodem.

Okres zarodkowy to okres bardzo szybkiego wzrostu, pod koniec tego okresu embrion

zaczyna przypominać miniaturkę człowieka.

Trzeci okres rozwoju dziecka to okres płodowy, który trwa od 9 tygodnia do narodzin.

Dziecko rozwija się harmonijnie, dużo się rusza stymulując rozwój narządów ruchu. Na
początku tego okresu waży 5,5gr i mierzy około 5 cm. Skóra staje się stopniowo różowa.
Lepiej wykształcają się narządy wewnętrzne, występują ruchy oddechowe. Plecy zaczynają
się prostować. Rozwija się zmysł dotyku.

W dziesiątym tygodniu dobiega końcowi kształtowanie się płuc, trzustki i tarczycy.

Zaczyna funkcjonować system odpornościowy. W jedenastym tygodniu rozwijają się
struny głosowe.

W dwunastym tygodniu osiąga ono wzrost 7,5 centymetra i waży około 30 gramów.

Żebra i kręgi kostnieją, a nerki rozpoczynają produkcję moczu. Aktywność dziecka jest
coraz bardziej zróżnicowana - otwiera usta, rusza nóżkami i rączkami oraz głową, łącznie
z mimicznymi ruchami mięśni twarzy.

Z początkiem czwartego miesiąca, dziecko waży 120 gramów i mierzy

15  centymetrów.  Dziecko  nadal  bardzo  intensywnie  się  rozwija.  Trwa  rozwój  mózgu,
wykształcają  się  bruzdy  i  zwoje,  które  są  przykryte  korą  mózgową.  Układ  kostny
twardnieje, a nogi wydłużają  się. Na głowie dziecka zaczynają wyrastać pierwsze włosy,
pojawiają  się  też  rzęsy,  oraz  paznokcie.  Układ  rozrodczy  jest  ukształtowany,  można
odróżnić dziewczynkę od chłopca.

Na przełomie czwartego – piątego miesiąca matka wyczuwa już ruchy swojego

dziecka.

W piątym miesiącu ma ono już 25 cm długości i waży 400 gramów. Dziecko zaczyna

słyszeć. Komórki nerwowe w mózgu osiągnęły maksymalną ilość. Zaczynają teraz tworzyć
osłonkę, czyli mielinę, dzięki której sygnały przesyłane z mózgu i do mózgu mogą biec

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dalej i szybciej. Dziecko odczuwa samopoczucie matki i identyfikuje się z nim. Wpływ na
zachowanie dziecka mają hormony, które z krwioobiegiem przedostają się do łożyska.
U dziecka rozwija się ponadto zmysł równowagi, zmysł smaku czy zmysł słuchu. Dziecko
rozróżnia smak słodki, słony, kwaśny i gorzki.

W szóstym miesiącu dziecko waży 500-700 gramów i ma około 35 cm długości.

W dalszym ciągu rozwija się układ nerwowy. W płucach rozwijają się naczynia
krwionośne, przygotowując je do oddychania powietrzem Szkielet twardnieje pojawiają się
wiązadła stawowe. Ruchy dziecka stają się bardziej wyczuwalnie i mocniejsze. Skóra
zaczyna wytwarzać podściółkę tłuszczową, a gruczoły produkują maź płodową.

W siódmym miesiącu mózg dziecka szybko rośnie i przybiera pofałdowaną formę.

Dokonują się tam przemiany jakościowe. Układ oddechowy jest już na tyle dojrzały, że
gdyby dziecko urodziło się przedwcześnie, to byłoby w stanie samodzielnie oddychać.

W ósmym miesiącu dziecko ma już prawie 50 cm długości i waży około

2  kilogramów.  Jest  już  w  pełni  ukształtowany,  wykształcone  są  wszystkie  układy,  choć
w  dalszym  ciągu  trwa  ich  dojrzewanie.  Następuje  dalszy  przyrost  masy  ciała  poprzez
gromadzenie  podściółki  tłuszczowej.  Dziecko  jest  już  na  tyle  duże,  iż  nie  ma  zbytnio
miejsca,  aby  się  poruszać.  W  połowie  dziewiątego  miesiąca  dziecko  przestaje  się  już
rozwijać,  jest  już  gotowe  do  przyjścia  na  świat.  Końcem  okresu  prenatalnego  jest  poród,
który następuje około 38 -42 tygodnia  ciąży.

Zagrożenia w życiu płodowym

Czas życia w łonie matki jest najważniejszy w rozpoczynającym się życiu – wiele

matek o tym zapomina, ale nie tylko je należy osądzać – za to jak płód będzie się rozwijał
odpowiada również cale najbliższe otoczenie matki, ale również to, jaki bagaż genów
przekazują swojemu potomkowi jego najbliżsi. Czynniki genetyczne i chromosomowe tak
ważne już w chwili zapłodnienia są niestety poza zasięgiem naszych wpływów.

Pomimo, iż nie mamy bezpośredniego wpływu na rozwijające się już dziecko, to

możemy  mu  „pomóc”  jeszcze  przed  jego  narodzinami.  Możemy  przygotować  się  na
przybycie  nowej  istoty,  a  tym  samym  zapewnić  mu  prawidłowe,  optymalne  warunki
rozwoju.  Podstawową  zasadą  jest  planowanie  ciąży  w  optymalnym  dla  nas  okresie
i sytuacji.

Rodzice jeszcze przed poczęciem powinni przygotować się do rodzicielstwa. Należy

wyeliminować  czynniki,  które  mogłyby  zaszkodzić  dziecku:  zbadać  stan  zdrowia,
uzupełnić  niedobory  witamin  i  mikroelementów,  zrezygnować  z  alkoholu  i  nikotyny,
odstawić  hormonalne  środki  antykoncepcyjne,  wyleczyć  lub  zaleczyć  istniejące  choroby,
unikać szkodliwych czynników itp.
Jeżeli  do  poczęcia  dochodzi  poza  świadomością  i  wiedzą,  organizm  matki  często  nie  jest
przygotowany  i  może  nie  spełnić  swoich  zadań,  zaś  nasienie  ojca  może  być
niepełnowartościowe.

Dziecko, którego rozwój wewnątrzmaciczny został zaburzony, ma gorszy „start” i jego

rozwój pozałonowy również będzie przebiegał nieprawidłowo. Przykładem mogą być wady
rozwojowe, którym zazwyczaj towarzyszy opóźnienie rozwoju fizycznego i psychicznego.

Zaburzenia  rozwoju  określane  są  jako  zakłócenia  normalnej  prawidłowości  rozwoju
różnych cech fizycznych. Mogą przebiegać dwojako:
a.  mogą być spowodowane wadliwością genów;
b.  mogą  być  wynikiem  występowania  zakłóceń  w  środowisku  wewnątrzmacicznym

w okresie kształtowania się poszczególnych organów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do najpowszechniejszych i najpoważniejszych czynników zaburzających środowisko
wewnątrzmaciczne a tym samym rozwój dziecka, należą:

−

wyraźne i długotrwałe niedożywienie matki, które może prowadzić do umysłowego
niedorozwoju dziecka, wcześniactwa, niskiej masy urodzeniowej lub pewnych
defektów fizycznych jak krzywica, padaczka lub porażenie mózgowe,

−

zaburzenia  wydzielania  wewnętrznego  (hormonalne),  spowodowane  najczęściej
zaawansowanym  wiekiem  matki,  kiedy  to  równowaga  hormonalna  jest  zakłócona
zmianami  związanymi  z  okresem  przekwitania  –  powoduje  defekty  genetyczne
i chromosomowe, poronienia, obumarcie płodu,

−

nałogowy alkoholizm – niedorozwój psychiczny,

−

nadmierne palenie papierosów przez matkę – dziecko niedotlenione, niedożywione,

−

przewlekłe i wyczerpujące choroby jak cukrzyca, gruźlica wyczerpują zasoby
organizmu pozbawiając dziecko prawidłowych warunków rozwoju,

−

choroby zakaźne jak różyczka, cytomegalia, toxoplazmoza czy odra, mogą
spowodować u dziecka takie uszkodzenia jak: kataraktę, głuchotę, wady serca,
małogłowie lub niedorozwój umysłowy,

−

promieniowanie i leki powodujące uszkodzenia poszczególnych struktur dziecka
i wady wrodzone.

Krytycznym okresem rozwoju prenatalnego są pierwsze 3 miesiące. W fazie

embrionalnej wykształcają się wszystkie organy ciała i jakiekolwiek bodziec negatywny
powoduje defekty, z którymi dziecko będzie musiało żyć lub doprowadzają one do śmierci
na różnych etapach rozwoju.

Ciągłość życia prenatalnego po urodzeniu

Pamięć doświadczeń prenatalnych wyraża się w różny sposób, ale najczęściej przejawia

się  w  sytuacji  stresu  poprzez  przyjmowanie  pozycji  lub  podejmowanie  zachowań,  które
były  doświadczeniem  przedurodzeniowego  okresu  życia.  Zachowania  te  pozwalają
przywołać  stan  wewnętrznej  harmonii  i  równowagi,  istniejącej  kiedyś  w  łonie  matki.
Kornas-Biela podaje, że są to sytuacje, które dają poczucie bezpieczeństwa, rozluźnienie  i
wyciszenie:

−

leżenie w wannie i przyjmowanie pozycji skulonej, zwiniętej „w kłębek" (pozycji
płodowej),

−

wtulanie się w małe zagłębienia (np. w fotel, w „grajdołki" na plaży) lub okrycia
(np. pod pościel, w przytulne ubranie),

−

ssanie czegoś (np. palca, gumy do żucia),

−

rytmiczne kołysanie ciałem (np. w chorobie, przez dzieci w szpitalach, w domach
małego dziecka, przy trudnościach z zasypianiem, lękach),

−

upodobanie do spokojnych i rytmicznych dźwięków o rytmie zbliżonym do bicia serca
człowieka dorosłego (np. tykanie zegara, szum fal morskich, bicie dzwonów, stukot
kół pociągu, wsłuchiwanie się w rytm oddechu),

−

uspokajanie się i zasypianie w sytuacji kołysania - taką reakcję możemy zaobserwować
w trakcie bujania dziecka na rękach, w kołysce lub wózku, a nawet u starszych, w
fotelu bujanym, w hamaku, w pociągu. Dzieci delikatnie kołysane lepiej rozwijają się
pod względem fizycznym i psychicznym,

−

upodobanie do przyciemnionych świateł, stwarzanie romantycznego i relaksującego
nastroju przy pomocy półmroku i zapalanych świec.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

1.  Jakie stadia rozwoju wyróżniamy w okresie życia zewnątrzłonowego?
2.  Od czego zależy płeć dziecka?
3.  Ile chromosomów otrzymujemy od matki a ile od ojca?
4.  Gdzie dochodzi do zapłodnienia?
5.  Kiedy zaczyna bić serce małego człowieka?
6.  Czy w okresie życia płodowego dziecko jest w stanie samodzielnie oddychać?
7.  Czy można przygotować się do poczęcia dziecka?
8.  Jakie mogą być konsekwencje nieplanowania ciąży?
9.  Które z chorób mają patogenny wpływ na rozwijające się w łonie matki dziecko?
10.  W  jakim  okresie  życia  płodowego  dziecko  jest  najbardziej  narażone  na  powstanie

zaburzeń rozwojowych ?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie tekstów dotyczących zagrożeń rozwoju prenatalnego wyjaśnij

konieczność planowania poczęcia dziecka i określ, na jakie czynniki wpływające na rozwój
wewnątrzmacicznego dziecka mamy wpływ, a na jakie nie mamy wpływu?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać polecenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem dotyczącym rozwoju prenatalnego,
2) zapoznać się z czynnikami wpływającymi negatywnie na rozwój dziecka w łonie

matki,

3)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4)  wykonać zadanie krok po kroku,
5)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6)  dokonać oceny poprawności, wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

kartka papieru, arkusze foli,

–

materiały źródłowe dotyczące zagrożeń rozwoju prenatalnego,

–

plansze, foliogramy z przedstawionymi zagrożeniami rozwoju w tym okresie,

–

grafoskop, ekran,

–

długopis, flamaster,

Ćwiczenie 2

Określ, sposoby zachowania ludzi (szczególnie dzieci) świadczące o ciągłości życia

prenatalnego także po narodzinach? Wyjaśnij przyczynę takich zachowań.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać polecenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym rozwoju prenatalnego,
2) przeanalizować sytuacje, w których zmęczone dziecko łatwiej się uspakaja,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3)  zastanowić się nad zachowaniami ludzi dorosłych w chwili smutku i zmęczenia,
4)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
5)  wykonać zadanie krok po kroku,
6)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7)  dokonać oceny poprawności  wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

kartka papieru, arkusze foli,

–

długopis, flamaster,

–

grafoskop,

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) opisać pierwszy etap rozwoju prenatalnego?

2) określić, który etap rozwoju wewnątrzmacicznego ma kluczowe

znaczenie w dalszym rozwoju człowieka?

3) wymienić, jakie czynniki mogą zaburzać rozwój prenatalny dziecka?

4) wyjaśnić znaczenie planowania ciąży?

5) omówić zmiany zachodzące w fazie płodowej rozwoju?

6) podać definicję organogenezy?

7) wyjaśnić, co warunkuje płeć dziecka?

8) podać czas trwania ciąży?

9) określić moment, kiedy dziecku zaczyna bić serce?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Rozwój psychomotoryczny dziecka od 0 do 4 roku życia

w zakresie wszystkich sfer rozwojowych

4.3.1. Materiał nauczania

Okres noworodkowy
1 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko w pozycji leżącej na brzuchu unosi głowę i utrzymuje ją

przez co najmniej 10 sekund, a podtrzymywane w pozycji siedzącej trzyma głowę prosto
przynajmniej przez 5 sekund. Przy umieszczeniu przedmiotu w dłoni zaciska ją, jednak
później włożony przedmiot natychmiast wypuszcza. Dłonie miewa coraz częściej otwarte.

Rozwój procesów poznawczych: Dziecko reaguje na dźwięk. Skupia wzrok na

przedmiotach i osobach oraz śledzi przedmioty poruszające się w polu widzenia.
Rozwój mowy: Noworodek wydaje gardłowe, krótkie dźwięki.

Rozwój kontaktów społecznych: Dziecko samodzielnie wykonuje ruchy ssania przed

zetknięciem z pokarmem. W okresie tym przestaje płakać na widok człowieka lub słysząc
jego głos. Ustala się rytm snu i czuwania

Okres niemowlęcy
2 miesiąc

Rozwój ruchowy: Dziecko w pozycji na brzuchu unosi głowę i ramiona na wysokość

5 cm i utrzymuje ją w tej pozycji przez co najmniej 1 minutę. W pozycji pionowej
utrzymuje chwiejnie wyprostowaną postawę a podtrzymywane w pozycji pionowej dobrze
kontroluje ustawienie głowy. Dotykając podłoża ugina nogi, samodzielnie przewraca się
z boku na plecy. Dziecko zaczepia zawieszone w zasięgu rąk zabawki i niekiedy udaje mu
się utrzymać przedmiot włożony mu przez dorosłego do ręki.

Rozwój procesów poznawczych: W okresie tym dziecko śledzi w sposób ciągły osoby,

przedmioty poruszające się na łuku 180°. Odwraca głowę w kierunku dźwięku. Reaguje na
głos ludzki. Dziecko uważnie obserwuje swoje rączki.

Rozwój mowy: Wydaje zróżnicowane dźwięki, zaczyna się okres gruchania.
Rozwój kontaktów społecznych: Dziecko ożywia się, kiedy widzi ludzi oraz kiedy jest

przygotowywane do karmienia. Zaczyna reagować mimiką na widok twarzy i tonu głosu
ludzkiego

3 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko w pozycji na brzuszku unosi głowę i utrzymuję ją w tej

pozycji  przez  pewien  czas.  Leży  na  brzuszku  ze  zgiętymi  nóżkami  w  pozycji  tzw.  żabki.
W  pozycji  siedzącej  podtrzymywane  utrzymuje  głowę  prosto  z  lekkim  pochyleniem  do
przodu,  natomiast  podtrzymywane  pod  pachami  na  lekko  zgiętych  nogach  w  stawach
kolanowych  i  biodrowych  opiera  się  o  podłoże. Utrzymuje  przez  moment  przedmiot
włożony do ręki.

Rozwój procesów poznawczych: Dziecko śledzi przedmiot oddalający się z pola

widzenia, przypadkowo zaczepia zawieszone przedmioty nad łóżeczkiem. Wzrokiem śledzi
oddalający się z pola widzenia przedmiot oraz szuka wzrokiem źródła dźwięku. Przygląda
się swoim rączkom.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rozwój mowy: Dziecko w tym okresie grucha, czyli wokalizuje, wydaje dźwięki

artykułowane. Wydaje różny krzyk zależnie od przyczyny.

Rozwój kontaktów społecznych: Reaguje ożywieniem ruchowym, uśmiechem,

wydawaniem dźwięków na kontakt z ludźmi. Bawi się rękami, ogląda je.

4 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko leży na brzuszku z nogami półwyprostowanymi lub

wyprostowanymi a podciągane do pozycji siedzącej unosi głowę i ramiona. W pozycji na
brzuszku unosi głowę prostopadle do podłoża i utrzymuje się swobodnie unosząc
jednocześnie górną część tułowia.

Rozwój procesów poznawczych: Dziecko odwraca głowę by spojrzeć na osobę, która

go woła. Dotyka, obmacuje, chwyta i ogląda zawieszone nad łóżeczkiem zabawki. Sięga po
zabawki oburącz i niepewnie, a włożoną do ręki zabawkę prowadzi do ust i potrząsa nią.
W czasie kąpieli uderza rękami w wodę, rozbryzgując ją. Często bawi się swoimi rękami.

Rozwój mowy: Dziecko w tym okresie grucha, gdy się do niego przemawia.
Rozwój kontaktów społecznych: Dziecko odróżnia znany głos, znaną twarz. Spogląda

na zabawkę położoną na stole, śmieje się głośno i gaworzy, gdy dorosły do niego mówi.

5 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko w pozycji na brzuchu leży z wyprostowanymi nogami

i obraca się na boki. Leżąc na brzuszku stara się oprzeć na dłoniach i unieść górną część
tułowia.

Rozwój procesów poznawczych: Dziecko reaguje na swoje odbicie w lustrze,

rozróżnia twarze obce i znajome reagując na ton głosu i mimikę dorosłego. Odwraca głowę
w kierunku źródła dźwięku. Sięga spontanicznie po przedmioty, które widzi i manipuluje
nimi, potrząsa, ogląda, obmacuje i wkłada do ust.

Rozwój mowy: Wydaje okrzyki radości, wymawia samogłoski i spółgłoski.
Rozwój kontaktów społecznych: Dziecko reaguje na melodię i intonację głosu dorosłej

osoby. Reaguje na ton pieszczotliwy oraz ton surowy rodzica.

6 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko w pozycji na brzuchu opiera się na dłoniach i kolanach

unosząc  tułów.  Siada  podciągane  za  obie  ręce.  W tym  wieku  dziecko  jeszcze  nie  siedzi
samodzielnie. Trzymając  się  podpory siada  trzymając  się  rąk  dorosłego.  Podtrzymywane
pod pachami pewnie stoi na wyprostowanych nogach w stawach biodrowych i kolanowych.
Utrzymuje  pewnie  głowę  podtrzymywane  w  pozycji  siedzącej. Dziecko  przewraca  się
z  pleców  na  brzuszek  i  na  odwrót. Chwyta  przedmiot  całą  dłonią  i wyprostowanym
kciukiem.

Rozwój procesów poznawczych: Sięga i pewnie chwyta przedmioty, którymi

wykonuje pewne manipulacje, przekładając z ręki do ręki.

Rozwój mowy: Dziecko w tym okresie spontanicznie gaworzy, wydaje dźwięki

sylabowe. Gaworzy śpiewnie.

Rozwój kontaktów społecznych: Dziecko odróżnia osoby obce od znajomych, może

w tym czasie reagować lękiem na obce osoby. W pozycji na plecach chwyta ręką stopy
i bawi się palcami u nóg.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: W okresie tym w pozycji na brzuszku próbuje pełzać do tyłu,

natomiast leżąc na brzuszku jedną rękę unosi jednocześnie podpierając się o drugą. Siedzi
samo krótko, niepewnie opierając się rękami. Utrzymuje jednocześnie po jednym
przedmiocie w każdej ręce. Postukuje zabawką o stół lub barierkę kojca.

Rozwój procesów poznawczych: Dziecko ogląda się w lustrze i wyciąga rękę do

swojego odbicia. Śledzi wzrokiem upadające przedmioty i szuka schowanej przez
dorosłego zabawki. Uważnie obserwuje osoby mu bliskie.

Rozwój mowy: Gaworzy, wydaje dźwięki sylabowe. Powtarza wielokrotnie te same

sylaby np. ma-ma, ba-ba.

Rozwój kontaktów społecznych: Na obce osoby reaguje lękiem. W pozycji na plecach

prowadzi stopę do ust. Okazuje oznaki niezadowolenia, gdy rodzić lub inny dorosły
odchodzi lub, gdy przestaje do niego mówić. Dziecko wyciąga ręce do osoby dorosłej.

8 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko samodzielnie siedzi bez oparcia przez kilka minut.

Podtrzymywane  za  obie  ręce  lub  trzymając  się  podpory  stoi.  W  pozycji  na  brzuszku
posuwa  się  okrężnie  i  pełza  do  przodu.  Stara  chwytać  mały  przedmiot  między  kciuk
i  wyprostowany  palec  wskazujący.  Trzymając  się  podpory  chodzi  bokiem. Chwyta
jednocześnie trzema palcami: kciukiem, wskazującym i środkowym (chwyt nożycowy).

Rozwój procesów poznawczych: Trzymając dwa przedmioty po jednym w każdej ręce

postukuje jednym o drugi. Szuka przedmiotu, który upadł. Interesuje się przedmiotami,
bada je wszystkimi zmysłami, ogląda, bierze do ust, wyrzuca na podłogę.

Rozwój mowy: Gaworzy wymawiając szereg różnych sylab.
Rozwój kontaktów społecznych: Zwraca na siebie uwagę dorosłego pociągając go za

ubranie lub w inny sposób. Samodzielnie je herbatnik trzymając go w ręku. Dziecko w tym
wieku lękiem reaguje na obce osoby, jest niestałe w uczuciach, nagle przechodzi od
śmiechu do płaczu.

9 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko w tym wieku siada samodzielnie i siedzi pewnie,

swobodnie    a  z  pozycji  siedzącej  przechodzi  do  pozycji  na  brzuszku.  Dziecko  raczkuje
w  sposób  nieskoordynowany.  Trzymane  pod  pachami  wykonuje  ruchy  chodzenia.  Samo
opierając  się  o  pręty  w  łóżeczku  staje.  Dziecko  chwyta  przedmioty  przy  udziale  kciuka
i palca wskazującego (chwyt pęsetowy).

Rozwój procesów poznawczych: Dziecko w tym wieku rozumie znaczenie niektórych

słów i szuka wzrokiem przedmiotu nazwanego przez dorosłego. Wyrzuca z wózka, kojca,
łóżka przedmioty i obserwuje jak spadają.

Rozwój mowy: Dziecko gaworzy, wymawiając szereg różnych sylab. Wymawia

pierwsze słowa dwusylabowe początkowo nie rozumiejąc co mówi.

Rozwój kontaktów społecznych: Samodzielnie zaczyna siadać na nocniku. Gaworzy

w celu zwrócenia na siebie uwagi dorosłych. Bawi się z dorosłym w grę „a ku-ku". Szuka
odebranych lub schowanych przez dorosłych przedmiotów.

10 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko stąpa bokiem trzymając się za poręcz. Dziecko samo

sprawnie raczkuje. Dziecko chwyta małe przedmioty między kciuk i wyprostowany palec
wskazujący. Dziecko samodzielnie wkłada i wyjmuje klocek z garnuszka jak również
wkłada palec w otwory.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rozwój procesów poznawczych: Dziecko wyjmuje mniejszy przedmiot z większego,

a wkładając nie wypuszcza go z ręki.

Rozwój mowy: Naśladuje proste sylaby i powtarza je na polecenie. Powtarza

wielokrotnie usłyszane dźwięki: kaszel, cmokanie, chrząkanie. sylaby. Rozumie kilka
prostych zleceń i je wykonuje np. daj, weź.

Rozwój kontaktów społecznych: Rozumie prosty zakaz poparty gestem. Zatrzymuje na

chwilę swą czynność. Naśladuje proste czynności pokazane przez dorosłych np. pa-pa,
kosi-kosi. Rozumie prosty zakaz poparty przez dorosłego gestem.

11 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko chodzi pewnie do przodu trzymane za obie ręce. Staje

samodzielne i sprawnie. W pozycji siedzącej obraca się wokół własnej osi. Dziecko schyla
się i pochyla trzymając jedną ręką poręczy.

Rozwój procesów poznawczych: Dziecko wkłada, wyjmuje lub wysypuje drobne

przedmioty z większych.

Rozwój mowy: Wymawia ze zrozumieniem pierwsze dwusylabowe słowa. Naśladuje

dźwięki.

Rozwój kontaktów społecznych: Podaje zabawkę na prośbę dorosłego popartą gestem.

12 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko samodzielnie próbuje stawiać pierwsze kroki. Trzymane za

jedną rękę chodzi. Dziecko chwyta dwa małe przedmioty jedną ręką, zaczyna posługiwanie
się przedmiotami zgodnie z ich budową i funkcją.

Rozwój procesów poznawczych: Próbuje chwycić przedmiot, mimo iż w obu dłoniach

trzyma już dwa przedmioty. Buduje wieżę zestawiając 2 klocki razem, burzy wieżę
ustawioną przez dorosłego. Dziecko potrafi skupić uwagę przez 5-10 minut.

Rozwój mowy: Wymawia ze zrozumieniem pierwsze dwa lub trzy słowa z powtarzaną

sylabą np. ma-ma, ba-ba, ta-ta.

Rozwój kontaktów społecznych: Rozumie kilka prostych poleceń w znanych

sytuacjach i wykonuje je np. przy jedzeniu "otwórz buzię", "podaj rączkę".

Okres poniemowlęcy

15 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko chodzi samo niepewnie, często się przewraca. Raczkuje po

schodach wchodząc tylko na górę.

Rozwój procesów poznawczych: Otwiera i zamyka pudełka i szufladki, ściąga,

gromadzi i rozrzuca różne przedmioty wokół siebie. Dziecko buduje wieżę z 2 klocków.
Naśladuje bazgranie ołówkiem.

Rozwój mowy: Zaczyna używać słów dźwiękonaśladowczych na przykład "hau-hau",

"pi-pi". Mówi ze zrozumieniem kilka słów dwusylabowych.

Rozwój kontaktów społecznych: Dziecko wykonuje różne proste polecenia.

Sygnalizuje  o  swoich  potrzebach  fizjologicznych  najczęściej po  fakcie.  Zwraca  uwagę  na
auto przejeżdżające obok.

18 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko w tym okresie jest bardzo ruchliwe, wszystkiego dotyka,

może zniszczyć różne przedmioty przez nieuwagę. Chodzi i biega dość sztywno. Wchodzi
po schodach z pomocą dorosłej osoby, samodzielnie wspina się na niskie przedmioty

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

(krzesła, tapczan). Przenosi zabawki z miejsca na miejsce. Odwraca kartki z książki.
Bazgrze spontanicznie ołówkiem po papierze.

Rozwój procesów poznawczych: Jest bardzo ruchliwe, interesuje się otoczeniem,

wszystko dotyka, ściąga. Przenosi, lub przewozi klocki z miejsca na miejsce. Ciągnie za
sobą zabawki na sznurku. Przewraca kartki książki po kilka i zwraca uwagę na obrazki.

Rozwój mowy: Wypowiada kilkanaście wyrazów w tym wyrazy dźwiękonaśladowcze,

na przykład tik-tak, hau-hau. Wyraża żądanie gestem lub słowem (dalej, nie, to). Pokazuje
różne części ciała na lalce.

Rozwój kontaktów społecznych: Sygnalizuje swoje potrzeby fizjologiczne, woła, że

chce zrobić siusiu. Zwraca uwagę na przechodniów, samoloty. Próbuje samodzielnie
posługiwać się łyżką.

21 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko wchodzi po schodach samo trzymając się poręczy a schodzi

ze schodów z obustronnym podparciem z pomocą dorosłego. Przykuca przy zabawie.
Dziecko ustawia wieżę z 4-5 klocków, zaczyna szeregować klocki poziomo.

Rozwój procesów poznawczych: Pokazuje obrazki w książce. W zabawie zaczyna

naśladować dorosłych.

Rozwój mowy: Używa około dwudziestu słów, które wymawia po swojemu. Składa

wypowiedzi z dwóch słów np. żądanie, pokazywanie czegoś ciekawego (pokaż lalę).

Rozwój kontaktów społecznych: Dziecko złości się i krzyczy w sytuacjach, gdy nie

potrafi słowami wyrazić swego życzenia. Sygnalizuje o swych potrzebach fizjologicznych
zwykle już w porę jednak może czasami zmoczyć.

24 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko chodzi i biega pewnie, schodzi po schodach bez pomocy

dorosłego oparte o poręcz dostawiając jedną nogę do drugiej (krok dostawny). Dziecko
umie już kopać piłkę na polecenie słowne. Buduje wieżę z 6 klocków. Chętnie bazgrze

Rozwój procesów poznawczych: Naśladuje w zabawie proste czynności dorosłych,

np. karmi, gotuje. Chętnie bazgrze, na papierze rysuje kreski. Dziecko na obrazku
przedstawiającym lalkę wskazuje trzy części ciała. Dziecko wymienia na obrazku nazwy
znanych przedmiotów.

Rozwój mowy: Dziecko w mowie używa około 300 wyrazów i przestaje mówić po

swojemu. Dziecko zaczyna mówić prostymi 2-3 wyrazowymi zdaniami. Zaczyna
odmieniać wg przypadków i czasów.

Rozwój kontaktów społecznych: Dziecko jest bardziej zrównoważone uczuciowo,

domaga się pieszczot i czułości. Pilnuje swojej własności określając słowami: to moje. Wie
co do kogo w domu należy. Nie współdziała w zabawie z dziećmi, ale lubi pomagać
dorosłym w codziennych czynnościach.

30 miesiąc życia

Rozwój ruchowy: Dziecko w tym wieku chodzi po linii prostej, chodzi po schodach

stawiając na przemian nogi. Biega na przód lub zostaje w tyle, gdy chodzi po ulicy. Potrafi
przenosić naczynie z wodą. Buduje wieżę z 8 klocków i nazywa to, co zbudował. Potrafi
nawlekać na sznurek duże korale, zapinać i rozpinać duże guziki. Rysuje kreski pionowe
i poziome.

Rozwój procesów poznawczych: Dziecko rozpoznaje drogę do domu. Nauczone

zapamiętuje krótki wierszyk. Powtarza 2 cyfry oraz wskazuje 4 części ciała. Popycha
zabawki przed sobą, dobrze nimi kierując. Lubi rysować palcem spirale, kreski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rozwój mowy: Mówi zdaniami z 3 do 5 wyrazów używając form gramatycznych

często nieprawidłowo. Potrafi powiedzieć krótki wierszyk, opowiada o swoich przeżyciach.

Rozwój kontaktów społecznych: Dziecko wykonuje szereg kolejnych czynności

z  życia  codziennego  (zabawa  naśladowcza).  Chce  wszystko  robić  sam  i  przestrzega,  by
wszystko  odbyło  się  wg  ustalonego  porządku    np.  pilnuje  swojego  miejsca  przy  stole,
swojego nakrycia, kolejności i czynności przy myciu rąk itp. Bawi się z innymi dziećmi. W
tym  okresie  pojawia  się  wzmożona  agresywność  w  stosunku  do  innych  dzieci,  dziecko
złości  się  i  wyrywa  innym  zabawki. Dziecko  jest  wrażliwe  na  pochwały  lub   nagany
słowne.

3 rok życia

Rozwój ruchowy: Dziecko umie stać na jednej nodze. Podskakuje, maszeruje, biega

przy  muzyce  i  przeskakuje  przez  sznurek  umieszczony  5  cm  nad  podłogą.  Buduje  most
z  klocków.  Lepi  z  plasteliny  kule,  wałeczek,  placuszek  posługując  się  przy  tym  ręką
dominującą. Rzuca piłkę  nie tracąc równowagi. Lubi  bawić się w piasku, toczyć  wałeczki
i  kulki  z gliny,  plasteliny.  Rysuje  kształty  zamknięty,  pierwsze  głowonogi.  Buduje  domki
w dwóch wymiarach.

Rozwój procesów poznawczych: Wymienia i nazywa przedmioty i czynności

widoczne  na  obrazku.  Powtarza  3  cyfry  i  zdania  z  6  sylab.  Potrafi  z  pamięci  powtórzyć
krótkie  opowiadanie.  W  tym  okresie  dziecko  zadaje  wiele  pytań  (wiek  pytań).  Używa
przyimków  i  spójników,  używa  zaimka  "my".  Dziecko  zaczyna  używać  zdań  złożonych,
buduje wypowiedzi wielowyrazowe. Nazywa to co narysowało

Rozwój mowy: W codziennej mowie używa około 1000 wyrazów, używa przyimków

i spójników, mówi o sobie "ja", używa zaimka "my". Buduje wielowyrazowe zdania
złożone podrzędnie stosując się do zasad gramatyki. Swobodnie porozumiewa się
z otoczeniem.

Rozwój kontaktów społecznych: Dziecko jest dość samodzielne, samo je, myje się nie

mocząc ubrania, ubiera się i rozbiera jak również sznuruje buty. W tym okresie dziecko jest
bardziej  opanowane,  spokojne,  radosne,  bawi  się  z  innymi  dziećmi  w  małych,  2-3
osobowych  grupach.  Organizuje  zabawę  tematyczną  np.  w  chodzenie  po  zakupy,
gotowanie.  W  kontaktach  z  dorosłymi  przejawia  upór,  negatywizm,  przekorę.  Bawi  się
samo spokojnie. Dziecko lubi patrzeć na robotników pracujących przy jakiejś maszynie np.
dźwig. Dziecko raczej nie moczy się w nocy.

Okres przedszkolny - 4 rok życia

Rozwój ruchowy: Dziecko samodzielnie schodzi ze schodów stawiając naprzemiennie

nogi, biega i obraca się nie tracąc równowagi. Potrafi stać na jednej nodze lub na niej
podskakiwać. Buduje most z 5 klocków, dobrze posługuje się nożyczkami, rysuje
człowieka z 3-5 części.

Rozwój procesów poznawczych: Wskazuje przedmioty na obrazku wg ich funkcji.

Opisuje obrazek wymieniając spontanicznie kilka przedmiotów bądź określając czynności.
Wskazuje podobieństwa i różnice na obrazku, potrafi pokazać przedmiot różniący się od
innych. Rozróżnia kształty geometryczne.

Rozwój mowy: Posługuje się dłuższymi zdaniami, rozmawia z dorosłymi. Liczy do 5

na pamięć. Powtarza 5 liczb jednocyfrowych.

Rozwój kontaktów społecznych: Chętnie włącza się do zabawy i współpracy w grupie,

zaczyna współdziałać odgrywając przydzielone mu role. Samodzielnie ubiera się, potrafi
samo załatwić swoje czynności fizjologiczne w toalecie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ocena rozwoju psychomotorycznego dzieci

Stosunkowo najprostsza jest ocena elementów rozwoju fizycznego - w większości

przypadków  wystarcza  regularna  kontrola  masy  i  długości  ciała.  Znacznie  trudniejszym
zadaniem  jest  ocena  rozwoju  psychoneurologicznego.  Oba  elementy  rozwoju  oczywiście
przenikają  się  wzajemnie,  są  ze  sobą  ściśle  związane.  Przykładem  mogą  być  niedobory
pokarmowe  lub  różne  przewlekłe  choroby  (nerek,  wątroby,  jelit),  które  mogą  negatywnie
wpływać na zaburzenie rozwoju zarówno fizycznego jak i umysłowego dziecka.

Niezwykle ważne jest też pamiętanie, że każde niemowlę dla prawidłowego rozwoju

wymaga  ciągłego  kontaktu  z  matką.  Już  od  pierwszego  tygodnia  życia  dziecko  musi  być
karmione kilka razy na dobę, a karmienie, przewijanie, kąpiel, branie na ręce i przytulanie
zajmuje  matce  przeciętnie  5-7  godzin  dziennie.  U  tych  dzieci,  u  których  kontakt  z  matką
był  ograniczony  dochodzi  do  zahamowania  rozwoju.  Wielokrotnie  opisywano  dzieci
z  wyższych  warstw  społecznych,  ze  znakomitym  stanem  zdrowia,  które  nie  dawały  sobie
rady  w  szkole  i  w  późniejszej  pracy  zawodowej,  pomimo  stwierdzanego  wysokiego
poziomu  inteligencji,  jeżeli  przez  pierwsze  lata  swego  dzieciństwa  pozbawione  były
bliskości  matki.  Warunkiem  decydującym  o  rozwoju  społecznym  niemowlęcia  i  małego
dziecka jest stała, trwająca od 5 do 6 godzin dziennie opieka jednej  i tej samej osoby. Nie
musi  to  być  matka  rodzona,  ale  w  okresie  wczesnego  dzieciństwa  jakakolwiek  zmiana
osoby  zajmującej  się  dzieckiem  oznacza  stałe  naruszenie  nie  tylko  jego  rozwoju
społecznego, ale także mowy i całego zachowania psychoruchowego.

Do oceny prawidłowego rozwoju dziecka wypracowano kilka skal, lub metod oceny

rozwoju.  Dla  osób  opiekujących  się  dzieckiem  najważniejsze  wydaje  się  jasne
sprecyzowanie  tzw.  objawów  alarmowych,  to  znaczy  objawów,  które  -  jeżeli  wystąpią
w  danym  okresie  życia  dziecka  -  pilnie  wymagają  konsultacji  lekarskiej.  Według  zaleceń
Magdaleny Dygi-Konarskiej i Alicji Bielawskiej z Zakładu Psychologii Klinicznej IP-CZD
sygnały ostrzegawcze powinny być wyróżniane w 3 kategoriach:

U- w sferze umysłowej
E- w sferze emocjonalno-społecznej
R- w ruchowej

1 miesiąc – sygnały ostrzegawcze w rozwoju:
U – dziecko nie reaguje na silne dźwięki, nie skupia wzroku na zabawce, nie wydaje innych
dźwięków oprócz jednorodnego krzyku,
E – nie przygląda się mamie, nie uspokaja się przytulone i głaskane, w ogóle nie płacze,
R – nie unosi główki w pozycji na brzuchu, nie pełza, nie ściska palca włożonego do dłoni.

Dziecko wymaga sprawdzenia czy widzi i słyszy oraz oceny neurologicznej przede

wszystkim napięcia mięśniowego.

3 miesiąc – sygnały ostrzegawcze w rozwoju:
U  –  dziecko  nie  przygląda  się  otoczeniu,  przedmiotom,  nie  śledzi  osób  i  przedmiotów
w  ruchu,  nie  odwraca  głowy  za  znikającym  z  pola  widzenia  obiektem,  nie  wydaje
dźwięków gużenia, gruchania,
E  –  nie  uśmiecha  się  na  widok  twarzy,  nie  płacze w zróżnicowany  sposób (na  ból,  głód),
nie ożywia się na widok mamy przygotowującej się do karmienia,
R  –  nie  utrzymuje  głowy  prosto  w  pozycji  siedzącej  przynajmniej  przez  pół  minuty,  nie
przewraca się  z  boku na plecy,  a  w  pozycji  na  brzuchu  nie opiera się  na przedramionach,
nie utrzymuje podanej grzechotki, nie potrząsa nią.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6 miesiąc – sygnały ostrzegawcze w rozwoju:
U – nie chwyta przedmiotów w 1 rękę pod kontrolą wzroku, nie dotyka palcami swojego
odbicia w lustrze, nie powtarza sylab (jeśli tylko wydaje dźwięki typu gużenie, a nie łączy
sylab

ich

nie

powtarza

może

sugerować

uszkodzenie

słuchu),

E  –  nie  odróżnia  twarzy  bliskich  od  osób  nieznanych,  nie  śmieje  się  głośno,  nie  wydaje
okrzyków radości, nie odwraca głowy, gdy się je woła,
R –  nie  utrzymuje  głowy  podciągane  do  pozycji  siedzącej, nie  siedzi  z  podtrzymywaniem
przez dłuższą chwilę, nie utrzymuje ciężaru ciała na nogach.

9 miesiąc – sygnały ostrzegawcze w rozwoju:
U  –  nie  manipuluje  przedmiotami,  nie  bawi  się  dwoma  przedmiotami  równocześnie,  nie
naśladuje  prostych  czynności,  jak  stukanie  łyżeczką,  przewracanie  kartek  książeczki,  nie
wypowiada sylab,
E  –  nie  odwzajemnia  przywiązania  do  bliskiej  osoby,  uśmiechu,  pieszczot,  nie  boi  się
obcych,  nie  bawi  się w chowanego, nie szuka ukrytego przedmiotu, nie reaguje  na  słowo:
„daj” lub „pa-pa”,
R  –  nie  siada  i  nie  siedzi  samo,  nie  stoi  z  podparciem,  nie  chwyta  przedmiotów  w  palce.
Dziecko wyłącznie leżące w tym wieku wymaga pilnej interwencji terapeutycznej.

12 miesiąc – sygnały ostrzegawcze w rozwoju:
U  –  nie  wkłada  wypuszczając  z  dłoni  małych  przedmiotów  do  większych  np.:  klocka  do
kubka,  nie  naśladuje  demonstrowanych  czynności:  np.  mieszania  łyżeczką,  bazgrania
ołówkiem, nie wymawia słów: mama, tata, nie rozumie poleceń np.: daj lalę,
E - nie reaguje  niepokojem  na  nieznane osoby  i  miejsca, nie rozumie zakazu  „nie wolno”,
nie wyraża swoich potrzeb inaczej niż płaczem,
R  –  nie  stoi  samo  nawet  przez  moment,  nie  robi  paru  kroków  z  podtrzymywaniem,  nie
chwyta drobnych przedmiotów z udziałem kciuka. Jeśli roczne dziecko nie próbuje siadać,
stawać  i  chodzić  z  pomocą,  mówić  i  naśladować  czynności  jest  to  sygnałem  poważnych
zaburzeń rozwoju.

18 miesiąc – sygnały ostrzegawcze w rozwoju:
U  –  nie  wkłada  i  nie  wyjmuje  małych  przedmiotów  z  większych,  nie  wskazuje
przynajmniej jednej części ciała, nie mówi 5-8 słów,
E  -  nie  pokazuje  palcem  lub  nie  mówi,  o  co  prosi,  nie  naśladuje  i  nie  pomaga  w
czynnościach codziennych, nie używa łyżeczki, nie pije samo z kubka,
R  –  nie  chodzi  samodzielnie,  nie  schyla  się  po  zabawki,  nie  wspina  się  na  sprzęty;
szczególnej  oceny  wymaga  rozwój  mowy  biernej  i  czynnej  dziecka,  jego  zdolności
rozumienia prostych sytuacji z życia codziennego.

24 miesiąc – sygnały ostrzegawcze w rozwoju:
U –  nie wskazuje  części  ciała,  ani  2-4  nazwanych przedmiotów  na  obrazkach,  nie  buduje
wieży  z  4-6  klocków,  nie  potrafi  dopasowywać  różnokształtnych  elementów  do
odpowiednich  otworów,  nie  bazgrze,  nie  naśladuje  kreski  w  rysowaniu,  nie  łączy  po
2 słowa w zdanie np.: mama da,
E  -  nie  pomaga  w  prostych  czynnościach  domowych,  nie  rozbiera  się,  nie  potrafi  samo
umyć  rąk,  nie  zgłasza  pragnień  np.:  picia,  jedzenia,  nie  wykonuje  2  poleceń:  „weź  lalę”,
„daj lali pić”,R – nie chodzi po schodach trzymane za rękę, nie biega, nie kopie, nie rzuca
piłki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jeśli  2-letnie  dziecko  nie  przejawia  dążenia  do  usamodzielnienia  się,  poznawania  świata,
należy  zastanowić  się,  czy  wynika  to  bardziej  z  faktu  braku  odpowiedniej  stymulacji  w
domu czy deficytów rozwojowych.

30 miesiąc – sygnały ostrzegawcze w rozwoju:
U  –  dziecko  nie  wskazuje  przedmiotów  wg  nazwy,  nie  naśladuje  kresek  poziomych
i pionowych w rysowaniu, nie buduje prostych zdań,
E  -  nie  podejmuje  wspólnych  zabaw  z  dorosłymi,  nie  wykazuje  inicjatywy,  twórczości,
brak  zabaw  tematycznych  i  konstrukcyjnych,  nie  wykonuje  prostych  czynności
samoobsługi:  mycia,  jedzenia,  ubierania,  sygnalizowania  potrzeb  fizjologicznych,  nie
przejawia własnej woli, zróżnicowanych reakcji na różne sytuacje społeczne,
R – nie wchodzi i nie schodzi ze schodów samodzielnie, nie skacze z miejsca, nie podnosi
szklanki  z  wodą  lub  kruchego  przedmiotu.  Jeśli  dziecko  w  tym  wieku  jest  nadmiernie
związane  z  matką,  nie  przejawia  zachować  świadczących  o  własnej  odrębności
i samodzielności, należy podjąć intensywne działania diagnostyczno-terapeutyczne.

36 miesiąc – sygnały ostrzegawcze w rozwoju:
U  –  nie  rozpoznaje  przedmiotów  wg  użytku,  nie  buduje  mostu  z  3  klocków,  nie  próbuje
rysować  koła,  nawlekać  korali,  nie  mówi  zdaniami,  ma  ubogi  słownik,  nie  posługuje  się
wszystkimi częściami mowy, zaimkiem „ja”, mówi niewyraźnie,
E - nie przejawia własnego „ja”, własnej woli i pragnień, nie rozstaje się z  matką, nie  jest
samodzielne  w  prostych  czynnościach  życia  codziennego,  nie  sygnalizuje  i  nie  załatwia
samodzielnie potrzeb fizjologicznych,
R  –  nie  stoi  na  jednej  nodze  przez  chwilę,  nie pedałuje  na  rowerku,  nie  próbuje wykonać
szerokiego skoku.
3-letnie  dziecko  prawidłowo  rozwinięte  powinno  całkowicie  opanować  umiejętność
swobodnego  poruszania  się,  samoobsługi  w  prostych  czynnościach  życia  codziennego,
posługiwania  się  zdaniami  i  bogatym  słownictwem  oraz  wykazywać  własną  psychiczną
odrębność i autonomię.

Wśród metod oceny rozwoju można wyróżnić:

−

bezpośrednie – wywiad, przeprowadzane testów, obserwacja, eksperyment kliniczny,

−

pośrednie: wywiad z rodzicami, analiza wytworów dziecka,.

Ocena rozwoju psychoruchowego dziecka w jego pierwszych trzech latach życia jest

nie tylko przydatna dla osób zainteresowanych prawidłowością rozwoju ich dziecka, ale ma
także duże znaczenie w diagnostyce chorób ośrodkowego układu nerwowego. W wyniku
oceny psychologicznej można z większym prawdopodobieństwem także ustalić możliwości
dalszego rozwoju, jeżeli uległ on zaburzeniu i podjąć odpowiednie oddziaływanie
terapeutyczne.

Na podstawie metod, którymi obecnie dysponujemy można określić dość dokładnie,

czy  dziecko  zachowuje  się  w  sposób  odpowiedni  dla  danego  wieku  życia.  Wynika  to
z  faktu,  o  czym  wspominano  w  poprzednich  rozdziałach,  że  w  życiu  zdrowego  dziecka
większość  nowych  umiejętności  pojawia  się  w  ustalonej  kolejności,  czyli  że  dzieci
rozwijają  się  według  jednolitego  wzoru.  Nie  wszystkie  jednak  dzieci  równie  szybko
przechodzą  przez  określone  etapy.  Dzieci  różnią  się  pod  tym  względem  nieraz  znacznie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i granice, w których osiągają one określony rodzaj zachowania, wynosić mogą niekiedy
kilka miesięcy.

Dokonując oceny stanu rozwoju dziecka trzeba więc umieć zinterpretować wyniki tak,

aby prawidłowo odpowiedzieć na pytanie, co jest w zachowaniu dziecka jego właściwością
osobniczą,  co  może  być  wynikiem  wolniejszego  tempa  rozwoju,  a  co  rezultatem  procesu
chorobowego lub zaniedbań otoczenia. Oceniając dziecko należy zbadać warunki, w jakich
ono  wzrasta  (wywiad  środowiskowy)  i  historię  jego  dotychczasowego  rozwoju
z przebiegiem ciąży włącznie. Przy odpowiednich metodach diagnostycznych stosowanych
w  ocenie  rozwoju  psychoruchowego  dziecka,  już  w  pierwszym  roku  życia  możliwa  jest
ocena  stopniach  i  rodzaju  zaburzeń  rozwoju.  Jak  najszybsze  zastosowanie  odpowiednich
form wspomagania rozwoju może zapewnić dziecku szybkie wyrównanie deficytu.

Tabela 1. Czynniki ryzyka w opóźnieniu rozwoju - dane z wywiadu (13, s. 31)

Rodzina

Opóźnienie rozwoju
Głuchota
Ślepota
Upośledzenie umysłowe

Matka

Choroby
Alkohol
Narkotyki
Zatrucie ciążowe
Poronienia i martwe porody (poprzednie ciąże)

Okres

okołoporodowy

Powikłania porodu
Alkohol
Dystrofia wewnątrzmaciczna
Ciąża mnoga
Zakażenia

Okres

noworodkowy

Zaburzenia neurologiczne (drgawki)
Krwotok śródmózgowy
Posocznica
Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
Niedotlenienie wskutek zaburzeń oddychania
Ciężka hiperbilirubinemia

Okres

niemowlęcy

i małe dziecko

Drgawki. Posocznica
Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
Nawracające zapalenie ucha środkowego
Zaburzenia odżywiania
Przewlekłe zatrucia

Środowisko

Zaniechanie opieki nad dzieckiem
Bardzo złe warunki materialne
Dziecko wychowywane przez jednego z rodziców
Rodzice nieletni

Pomocne w ocenie rozwoju i wczesnej diagnostyce są gotowe narzędzia stosowane

w  badaniach  przesiewowych.  Dla  oceny  rozwoju  dzieci  do  3  roku  życia  stosujemy  tzw.
Inwentarz  Rozwojowy,  który  przedstawia  prawidłowy,  typowy  rozwój  dziecka
w poszczególnych etapach. Obserwując podopiecznego i/lub wywołując określone sytuacje
porównujemy  jego  osiągnięcia  (  lokomocja  i  kontrola  postawy,  koordynacja  wzrokowo-

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ruchowa, mowa i kontakty społeczne) z tabelą i stwierdzamy, czy rozwija się prawidłowo
we wszystkich dziedzinach. Jeżeli któryś przedział umiejętności nie jest opanowany, należy
dobrać odpowiednie sposoby stymulacji.

Tabela 2. Fragmenty Inwentarza rozwoju psychoruchowego dzieci wg Chrzanowskiej (15, s. 71).

Wiek

mies.

Lokomocja i kontrola

postawy

(P)

Koordynacja

wzrokowo-

ruchowa (K)

Mowa

(M)

Kontakty

społeczne

(S)

W pozycji na brzuszku
unosi głowę i utrzymuje ją
przez chwilę na wysokości
5-8 cm.
W pozycji na brzuszku
leży z nogami zgiętymi,
miednica uniesiona, brak
ruchów pełzania.
Podtrzymywane
w pozycji siedzącej
utrzymuje chwiejnie
wyprostowaną głowę.
Leży płasko na plecach,
pozycja asymetryczna.
Wierzga nogami
w kąpieli.

Śledzi
przedmioty w
polu widzenia.
Śledzi
poruszające się
osoby.

Wydaje wiele
dźwięków.

Przysłuchuje się
rozmowie.
Reaguje mimiką
na kontakt
z ludźmi.

Staje samo, opierając się
o pręty łóżka lub kojca,
siada ciężko z tej pozycji.

Siada samo
swobodnie.
Z pozycji
siedzącej
przechodzi do
pozycji na
brzuszku.
Trzymane pod
pachy wykonuje
ruchy
chodzenia.

Wyrzuca z
wózka, kojca,
łóżka
przedmioty
i obserwuje, jak
spadają.

Gaworzy w celu
zwrócenia na
siebie uwagi
dorosłego.

Raczkuje sprawnie.

Wyjmuje
mniejszy
przedmiot
z większego,
wkładając nie
wypuszcza go
z ręki.

Naśladuje proste
czynności,
a następnie
wykonuje je
tylko na
polecenie sło-
wne (pa-pa,
kosi-kosi).

Rozumie prosty
zakaz poparty
gestem;
zatrzymuje na
chwilę swą
czynność.
Naśladuje proste
czynności, takie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Powtarza
wielokrotnie
usłyszane
sylaby.

jak pa-pa,
kosi-kosi.

Chodzi pewnie do przodu
prowadzone za obie ręce.
Staje samodzielnie
sprawnie. W pozycji
siedzącej obraca się dokoła
swej osi.

Podnosi
zabawki
przykucając lub
schylając się,
trzyma się przy
tym jedną ręką
poręczy.

Wkłada,
wyjmuje
i wysypuje
drobne
przedmioty
z większych.

Naśladuje
dźwięki,
wymawia ze
zrozumieniem
jedno
dwusylabowe
słowo.

Trzymane za jedną rękę
chodzi, próbuje stawiać
pierwsze samodzielne
kroki.

Próbuje ustawić
wieżę zestawia-
jąc 2 klocki
razem, burzy
wieżę ustawioną
przez dorosłego.
Trzymając dwa
przedmioty
interesuje się
trzecim, próbuje
go chwycić
(próba może
być nieudana).

Wymawia ze
zrozumieniem
dwa, trzy słowa
(mama, tata,
baba).

Rozumie kilka
prostych
poleceń w
znanych
sytuacjach
i wykonuje je
(np. przy
jedzeniu
„otwórz buzię"
itp.).

Podobnie rzecz się ma z zastosowaniem karty rozwoju psychomotorycznego

dziecka. Jest to arkusz w postaci tabeli, gdzie dla każdego miesiąca życia (od urodzenia do
18  m-ca)  przyporządkowane  są  3  typowe  umiejętności,  jakie  dziecko  powinno  posiąść  w
danym  wieku.  Po  przeprowadzeniu  badania  polegającego  na  obserwacji  i  prowokacji
określonych  zachowań  lub  też  wywiadzie  z  rodzicem  zaznaczamy  krzyżykiem  kratkę,  w
jakim wieku dziecko osiągnęło dana umiejętność i sprawdzamy, czy jest to wiek właściwy
dla  danej  cechy.  Karta  taka  jest  zamieszczona  w  Książeczce  zdrowia  dziecka  i  rodzice
często sami dokonują zapisów.

Tabela 3. Fragment karty rozwoju psychoruchowego dziecka w kolejnych miesiącach życia

Oczekiwane osiągnięcia dziecka w kolejnych

miesiącach życia

W pozycji na brzuchu unosi głowę chwiejnie
Skupia wzrok na twarzy badającego przez chwilę
Wydaje krótkie dźwięki gardłowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Utrzymuje głowę przy podciąganiu do pozycji
siedzącej
Śledzi wzrokiem osobę poruszającą się
Reaguje mimiką na kontakt z badającym

W pozycji na brzuchu opiera się na
przedramieniu
Utrzymuje głowę prosto w pozycji siedzącej
Bawi się rękami, odpowiada uśmiechem na
uśmiech

W pozycji na brzuchu nogi proste lub pół
wyprostowane
Podciągane do pozycji siedzącej unosi głowę
i ramiona
W odpowiedzi śmieje się głośno i gaworzy

W pozycji na brzuchu opiera się na dłoniach
Chwyta grzechotkę leżącą w zasięgu ręki
i obraca nią
Wydaje okrzyki radości

Odwraca się z pleców na brzuch i na odwrót
Trzymane pionowo utrzymuje częściowo ciężar
ciała
Siedząc z oparciem, chwyta pewnie grzechotkę
jedną ręką

Siedzi przez moment bez podtrzymywania
Pełza okrężnie i do tyłu
Gaworzy, wymawiając sylaby

W przypadku dzieci po 3 roku życia narzędzia badawcze oparte są na wypowiedziach

słownych,  które  są  odzwierciedleniem  myślenia  i  rozumowania  dziecka.  Są  to  badania
specjalistyczne  na  podstawie,  których  oblicza  się  iloraz  inteligencji  i  stosowane  są  przez
specjalistów.

Inną formą dokumentacji mówiącej o rozwoju dziecka są karty bilansu zdrowia w 2 i 4

roku życia zamieszczone również w Książeczce zdrowia dziecka. Uzupełniane są na
podstawie przeprowadzonych testów odpowiednich dla danego wieku. Opisują również
rozwój fizyczny i ogólny stan zdrowia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposoby wykonywania niektórych zadań testowych

1.  Spogląda na twarz
Instrukcja.  Kładziemy  dziecko  na  plecach,  zbliżamy  swoją  twarz  do  twarzy  dziecka  na
odległość  około  15  cm,  Test  uznajemy  za  rozwiązany,  jeżeli  dziecko  spojrzy  na
badającego, albo w sposób widoczny zmieni się zachowanie dziecka.

2.  Śmieje się w odpowiedzi.
Instrukcja.  Można  ocenić  na  podstawie  wywiadu.  Badający  uśmiecha  się  i  mówi  do
dziecka. Nie dotyka dziecka. Próba rozwiązana, jeżeli dziecko uśmiecha się w odpowiedzi.

3.  Usiłuje zatrzymać zabawkę
Instrukcja.  Dajemy  dziecku  zabawkę.  Podczas  gdy  się  nią  bawi,  delikatnie  próbujemy  ją
zabrać. Próba rozwiązana, jeżeli dziecko z powodzeniem przyciąga zabawkę.

4.  Usiłuje przyciągnąć zabawkę
Instrukcja.  Kładziemy  na  stole  nieco  za  zasięgiem  ręki  dziecka  zabawkę,  którą  dziecko
interesuje  się.  Zabawki  nie  kładziemy  zbyt  daleko  od  zasięgu  ręki  dziecka,  ponieważ
mogłoby to wyprowadzić dziecko z równowagi.
Próba  jest  rozwiązana,  jeżeli  dziecko  sięga  po  zabawkę.  Wyciągnięcie  rączki  albo  rączek
i tułowia, aby chwycić zabawkę jest rozwiązaniem próby.

5.  Bawi się piłką z badającym
Instrukcja. Toczymy piłkę do dziecka  i zachęcamy, aby potoczyło lub odrzuciło  ją do nas.
Uznajemy  próbę  za  rozwiązaną,  jeżeli  dziecko  potoczy  lub  rzuci  piłkę  w  kierunku
badającego (przyniesienie piłki badającemu nie uważamy za rozwiązanie).
6.  Wyraża potrzeby (nie płaczem).
Instrukcja. Można ocenić na podstawie wywiadu. Pytamy rodziców, w jaki sposób dziecko
daje im poznać, czego się domaga (o co prosi).
Uznajemy  próbę  za  rozwiązaną,  jeżeli  dziecko  daje  nam  poznać,  czego  chce  przez
wskazanie przedmiotu palcem, pociągnięciem, albo przez wyrażenie życzenia słowem (pła-
czu nie uznajemy za rozwiązanie).

7.  Pije z kubka. Możemy ocenić na podstawie wywiadu
Instrukcja.  Pytamy  rodziców  czy  dziecko  potrafi  pić  z  kubka  lub  filiżanki  nie  rozlewając
zbyt wiele.
Uznajemy próbę za rozwiązaną, jeżeli dziecko potrafi to zrobić (filiżanka nie powinna mieć
szyjki, dziobka).

8.  Śledzi wyraźny przedmiot na linii łuku 90°
Kładziemy  dziecko  na  plecach  (w  tym  wieku  dziecko  ma  głowę  zwróconą  w  bok).
Badający  trzyma  np.  kłębuszek  czerwonej  wełny  około  15  cm  przed  twarzą  dziecka.
Potrząsa  kłębuszkiem,  aby  zwrócić  uwagę dziecka  i  przesuwa  nim  powoli z  jednej  strony
głowy dziecka  na drugą stronę. Jeżeli potrzeba, badający zatrzymuje kłębuszek, aby znów
zwrócić uwagę dziecka, a następnie kontynuuje przesuwanie kłębuszka po linii łuku. Próbę
można powtórzyć trzy razy. Obserwujemy u dziecka ruchy gałek ocznych i głowy.
Test  dodatni,  jeżeli  dziecko  wodzi  tylko  wzrokiem,  albo  przy  tym  odwraca  głowę  do
połowy łuku. Zanim się uzna wynik za negatywny należy upewnić się, że dziecko zwróciło
uwagę na kłębuszek, ale nie podążało za nim wzrokiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9.  Ruchy równomierne.
Podczas gdy dziecko leży na plecach lub trzymane jest przez rodziców, obserwujemy ruchy
jego rąk i nóg.
Test  dodatni,  jeżeli  dziecko  porusza  rękami  i  nogami  równomiernie  (wynik  negatywny,
jeżeli jedna noga lub ręka nie porusza się w tym samym stopniu, jak druga).

10.  Łączy rączki. Można ocenić na podstawie wywiadu.
Obserwujemy  czy  dziecko  składa  rączki  w  linii  środkowej  (środek  ciała).  Jeżeli  nie
możemy tego stwierdzić sami, pytamy rodziców czy dziecko samo wykonuje tę czynność.
Test dodatni,  jeżeli dziecko przykłada palce  jednej ręki do drugiej w linii środkowej ciała.
Ocena negatywna, jeżeli to się zdarza tylko wtedy, kiedy dziecko jest huśtane w ramionach
rodziców i ręce są przez nich łączone.

11.  Ujmuje grzechotkę.
Dotykamy  grzechotką  zewnętrznej  strony  końca  palców  dziecka  leżącego  na  plecach  na
stole, albo trzymanego przez rodziców.
Test dodatni, jeżeli dziecko ujmuje grzechotkę na kilka sekund.

12.  Sięga po zabawkę. Można ocenić na podstawie wywiadu.
Dziecko jest trzymane na kolanach rodziców, tak aby łokcie były na poziomie powierzchni
stołu  i  aby  dziecko  mogło  łatwo  położyć  ręce  na  stole.  Kładziemy  zabawkę  (np.
grzechotkę) w zasięgu jego rączek i mówimy, żeby sobie ją wzięło.
Test dodatni,  jeżeli dziecko sięga w kierunku zabawki, ale nie musi  jej dotknąć ani wziąć.
Jeżeli  nie  można  tego  zaobserwować,  pytamy  rodziców,  czy  dziecko  tę  czynność
wykonuje.

13.  Siedzi, szuka kłębka czerwonej wełny.
Podczas  gdy  dziecko  siedzi  na  kolanach  matki,  zwracamy  uwagę  dziecka  na  kłębuszek
czerwonej  wełny.  Kiedy  dziecko  patrzy  na  kłębek,  usuwamy  go  z  pola  widzenia  (z  linii
jego  wzroku).  Badający  nie  powinien  poruszać  dłonią  ani  ramieniem  oprócz  momentu
usunięcia kłębka.
Test  dodatni,  jeżeli  dziecko  podąża  wzrokiem  za  znikającym  kłębkiem  lub  usiłuje
zobaczyć, gdzie on znikł.

14.  Siedzi - bierze dwa klocki. Można ocenić na podstawie wywiadu.
Kładziemy  dwa  klocki  na  stole  przed  dzieckiem.  Zachęcamy  dziecko  słowem  lub  gestem
do wzięcia klocków, ale ich nie podajemy.
Test  dodatni,  jeżeli  dziecko  weźmie  dwa  klocki,  każdy  do  innej  ręki  i  trzyma  je  przez ten
sam  okres  czasu.  Jeżeli  tego  nie  możemy  zaobserwować,  pytamy  rodziców,  czy  dziecko
chwyta i trzyma dwa przedmioty w ten sposób.

15.  Zagarnia rodzynek.
Dziecko  siedzi  na  kolanach  matki  tak,  że może trzymać ręce  na  stole. Rzucamy  rodzynek
wprost  przed  dzieckiem  w  zasięgu  jego  rączek  (rodzynek  powinien  być  upuszczony  na
podłoże,  które  tworzy  kontrast  np.  biały  papier,  tak  aby  był  łatwo  widoczny).  Badający
może wskazać  lub dotknąć rodzynek dla  zwrócenia  nań uwagi dziecka. Obserwujemy  jak
dziecko chwyta rodzynek.
Test dodatni,  jeżeli  dziecko chwyci rodzynek zagarniającym ruchem ręki. Ocena dodatnia
także, jeżeli dziecko przy chwytaniu używa kciuka, albo stosuje chwyt pęsetowy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16.  Chwyta kciukiem i palcem.
Dziecko  jest  trzymane  przez  matkę  na  kolanach  tak,  że  może  położyć  rączki  na  stole.
Rzucamy  rodzynek  przed  dzieckiem  w  zasięgu  jego  rączek  (rodzynek  musi  być
umieszczony  na  kontrastującym  podłożu,  takim  jak  biały  papier,  ażeby  był  dobrze
widoczny).  Badający  może  wskazać  lub  dotknąć  rodzynek  dla  zwrócenia  uwagi  dziecka.
Obserwujemy, w jaki sposób dziecko chwyta rodzynek.
Test  dodatni,  jeżeli  dziecko  chwyta  rodzynek  używając  kciuka  i  2  palca,  biorąc  go  nim.
Uznajemy próbę za rozwiązaną, jeżeli dziecko stosuje chwyt pęsetowy.
17.  Odwraca się w kierunku głosu.
W czasie, gdy dziecko siedzi  na kolanach matki albo  na stole patrząc na  nią, zbliżamy  się
do niego z tyłu na odległość ok. 20 cm od jednego do drugiego ucha. Szeptem wymawiamy
imię  dziecka  parokrotnie  uważając,  by  dziecko  nie  odczuwało  oddechu  badającego
(dziecko  może  odwrócić  się  czując  oddech,  a  nie  na  dźwięk).  Próbę  powtarzamy
trzykrotnie.
Test dodatni, jeżeli dziecko zwraca się w kierunku głosu.

18.  Podciągane do pozycji siedzącej utrzymuje głową.
Kładziemy  dziecko  na  plecach.  Chwytamy  je  za  ręce  lub  nadgarstki  i  delikatnie
podciągamy  dziecko  do  pozycji  siedzącej.  Nie  podciągamy  dziecka  zbyt  szybko,  gdyż  na
skutek tego głowa może opaść do tyłu.
Test  dodatni,  jeżeli  głowa  dziecka  nie  opada  do tyłu  w  czasie  podciągania  go  do  pozycji
siedzącej.

19.  Siedzi bez podtrzymywania.
Trzymamy  dziecko  w  pozycji  siedzącej  na  stole.  Upewniając  się,  że  dziecko  nie  upadnie,
powoli unosimy nasze ręce.
Test dodatni, jeżeli dziecko samo siedzi przez 5 sekund lub więcej. Dziecko może trzymać
ręce na nóżkach lub stole dla podparcia się.

20.  Stojąc schyla się. Można ocenić na podstawie wywiadu.
Podczas gdy dziecko stoi  na podłodze samodzielnie, umieszczamy przed  nim  na podłodze
małą zabawkę i prosimy, by ją podniosło.
Test  dodatni,  jeżeli  dziecko  jest  zdolne  schylić  się  chwycić  zabawkę  i  stanąć  bez
podtrzymywania. Jeżeli sami tego nie obserwujemy, pytamy rodziców o tę czynność.

4.3.2. Pytania sprawdzające

1.  Jakie znasz metody oceny rozwoju psychomotorycznego dziecka?
2.  Co może wpłynąć na zaburzenia rozwoju psychomotorycznego?
3.  Kiedy dziecko powinno kontrolować czynność zwieraczy?
4.  W  jakim  wieku  dziecko  ma  tendencje  do  ciągłego  zadawania  pytań:  „po  co?,

dlaczego?”

5. Kiedy powinien pojawić się u dziecka chwyt nożycowy?
6. Jakie czynniki środowiska domowego mogą mieć negatywny wpływ na rozwój

dziecka?

7.  W jakim wieku dziecko potrafi skupić uwagę na zabawie przez ok. 5 min?
8.  Kiedy pojawia się zdolność chodu naprzemiennego po schodach?
9.  W jakim wieku dziecka wykonuje się profilaktyczne badania bilansowe?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie opisu przypadku określ stopień rozwoju danego dziecka i poziom

deficytu rpzwojowego. Podaj przyczyny takiego stanu rzeczy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem dotyczącym osiągnięć psychomotorycznych dziecka

w drugim roku życia,

2)  zapoznać się z czynnikami wpływającymi negatywnie na rozwój dziecka,
3)  przeczytać uważnie opis przypadku,
4)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
5)  zastosować się do poleceń zawartych w tekście na temat oceny rozwoju
6)  wykonać zadanie krok po kroku,
7)  zinterpretować wyniki badań,
8)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
9)  dokonać oceny poprawności i estetyki wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

karta rozwoju psychomotorycznego dziecka,

−

inwentarz rozwoju dziecka do lat 3,

−

wydrukowany opis przypadku,

−

kartka papieru,

−

długopis, flamaster,

−

opis przypadku.

Do placówki przybyło nowe dziecko: dziewczynka 18 miesięcy, urodzona jako

wcześniak, wychowywana samotnie przez 17 letnią matkę, nadal pampersowana, wymawia
pojedyncze słowa dwusylabowe, sama nie pije z kubeczka, chodzi, ale na schodach
przechodzi do raczkowania.

Ćwiczenie 2

Na podstawie opisu przypadku określ niepokojące objawy występujące u danego

dziecka. Omów przykładowe testy służące do badania dysfunkcyjnych zmysłów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem dotyczącym osiągnięć psychomotorycznych dziecka

w drugim miesiącu życia,

2)  zapoznać się z czynnikami wpływającymi negatywnie na rozwój dziecka,
3)  zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4)  zastosować  się  do  poleceń  zawartych  w  tekście  na  temat  sposobów  badania  i  oceny

rozwoju,

5)  wykonać zadanie krok po kroku,
6)  zinterpretować wyniki badań,
7)  zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8)  dokonać oceny poprawności i estetyki wykonania ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

karta rozwoju psychomotorycznego dziecka,

−

inwentarz rozwoju dziecka do lat 3,

−

wydrukowany opis sytuacji,

−

duży czerwony klocek,

−

głośna grzechotka,

−

kartka papieru, arkusze folii,

−

grafoskop,

−

długopis, flamaster.

−

opis przypadku.

Opis przypadku: Dwumiesięczna Kasia przebywa w placówce od 5 dni, została

pozostawiona przez matkę w szpitalu. Dziecko nie skupia wzroku na przedmiotach, nie
reaguje na widok opiekunki przygotowującej karmienie, nie reaguje na dźwięki, rzadko
płacze.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) określić umiejętności, jakie powinno posiadać dziecko

w 6, 12, 18 i 24 miesiącu życia?

2) posłużyć się inwentarzem rozwoju?

3) wymienić, jakie czynniki mogą zaburzać rozwój psychomotoryczny

dziecka?

4) korzystać z karty rozwoju psychomotorycznego?

5) dobrać odpowiednie pomoce ułatwiające przeprowadzenie testów?

6) przeprowadzić zalecane testy?

7) stwierdzić, czy dziecko rozwija się prawidłowo?

8) określić czy rozwój danego dziecka przebiega harmonijnie?

9) wymienić tzw. :Kroki milowe” w motoryce dziecka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Test zawiera 20 zadań dotyczących problemów omawianych podczas realizacji całego

modułu.

−

Zadania: 1, 3-6, 9, 10, 17, 19 są zadaniami wielokrotnego wyboru i tylko jedna
odpowiedź jest prawidłowa;

−

Zadania 2, 11- 16, 18, 20 są zadaniami otwartymi i należy udzielić krótkiej
odpowiedzi.

−

Zadania 7 i 8 są zadaniami z luką.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:

−

w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź znakiem X
(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową),

−

w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedzi,

−

w zadaniach z luką uzupełnij brakująca treść.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą
przysporzyć Ci zadania: 15 - 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.

8. Na rozwiązanie testu masz 60 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Prawo proksymodystalne dotyczy:

a)  rozwoju motoryki małej,
b)  rozwoju motoryki dużej,
c)  rozwoju mózgu,
d)  rozwoju mowy.

2. Wymień czynniki determinujące rozwój psychiczny człowieka.

3. Chwyt nożycowy powinien pojawić się w:

a)  4 miesiącu życia,
b)  6 miesiącu życia,
c)  8 miesiącu życia,
d)  12 miesiącu życia.

4. Aktywność ruchową noworodka cechuje:

a)  celowość i koordynacja,
b)  zginanie kończyn we wszystkich stawach,
c)  automatyzm i brak koordynacji,
d)  wiotkość mięśni.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Etapem rozwoju człowieka, w którym jesteśmy najbardziej narażeni na działanie

czynników szkodliwych jest okres:
a)  jaja płodowego,
b)  embrionalny,
c)  płodowy,
d)  noworodkowy.

6. Organogeneza przebiega w czasie:

a)  okresu embrionalnego,
b)  okresu płodowego,
c)  okresu noworodkowego,
d)  okresu niemowlęcego.

7. Ciąża jest okresem trwającym ..............................dni licząc od pierwszego dnia

ostatniej miesiączki, lub ......................................dni licząc od momentu zapłodnienia.

8. Jakiej płci będzie dziecko, jeżeli plemnik, który wniknął do komórki jajowej był

nosicielem chromosomu X:

a)  męskiej,
b)  żeńskiej,
c)  trudno określić,
d)  płeć dziecka nie zależy od chromosomu.

9. Do zapłodnienia dochodzi w:

bańce jajowodu,

trąbce jajowodu,

jajniku,

macicy.

10. Zanikanie odruchów pierwotnych jest objawem:

a)  prawidłowego rozwoju CUN,
b)  uszkodzenia CUN,
c)  zaburzenia rozwoju kości,
d)  uszkodzenia mięśni.

11.  Czy dziecko, które nie potrafi siedzieć może nauczyć się chodzić? Dlaczego?

12.  Kiedy matka zaczyna odczuwać ruchy płodu?

13.  Dokonaj  podziału  rozwoju  psychicznego  człowieka  na  poszczególne  etapy  i  podaj

kryterium czasowe.

14. Wymień czynniki środowiskowe, które mogą zaburzać rozwój psychiczny dziecka po

urodzeniu.

15. Opisz sposób sprawdzenia, czy dziecko ma wyrobiony chwyt pęsetowy.

16. Wymień jakie warunki powinna spełnić kobieta, która świadomie planuje ciążę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Rozpoznawanie osiągnięć rozwojowych w poszczególnych etapach życia
dziecka

Zakreśl poprawną odpowiedź, wpisz brakujące części zdania lub pełne odpowiedzi

Numer

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Bożkowa K. (red): Pediatria praktyczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa

1994

2. Dyga-Konarska M., Bielawska A.: Sygnały ostrzegawcze w rozwoju psychoruchowym

dziecka do lat 3. Informator dla pediatrów i rodziców. Warszawa 2000.

3. Hellbrugge T., Hermann von Wimpffen J.: Pierwsze 365 dni życia dziecka. Fundacja

na Rzecz Dzieci Niepełnosprawnych, Warszawa 1992.

4. Hellbrugge T.: Pierwszych 365 dni życia dziecka. Wydawnictwo Promyk słońca.

Warszawa 1991

5.  Hornowski B.: Psychologia różnic indywidualnych. WSiP. Warszawa 1995
6.  Hurlock E.: Rozwój dziecka. PWN, Warszawa 1985
7.  Ilg  F.,  Ames  L.B.,  Baker  S.  M.:  Rozwój  psychiczny  dziecka  od  0  do  10  lat.

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk 2000

8.  Illingwrth R.,C.: Niemowlęta i małe dzieci. PZWL. Warszawa 1996
9.  Jankowski A. (red.): Propedeutyka pediatrii. AM we Wrocławiu. Wrocław 1998
10.  Kopczyńska - Sikorska J.: Nasze dziecko. PZWL. Warszawa 1984
11.  Kornas - Biela D.: Jak powstałem. Gdańsk 1998
12.  Kornas - Biela D.: Wokół początku życia ludzkiego. Nasza Księgarnia. Warszawa 1993
13.  Kubicka K., Kawalec W. (red.): Pediatria. Wydawnictwo lekarskie PZWL. Warszawa 2003
14.  Leach P.: Twoje dziecko. Wydawnictwo C i G. Warszawa 1992
15.  Papierkowski A.: Choroby wieku rozwojowego. PZWL. Warszawa 1997
16.  Przetacznik  -  Gierowska  M.,  Makiełło  -  Jarża  G.:  Psychologia  rozwojowa  i

wychowawcza wieku dziecięcego. WSiP, Warszawa 1985

17. Rybakowa M, Torus O.: Kryteria oceny rozwoju psychoruchowego dziecka w wieku

od 0-3 lat i fizycznego do lat 18. [w:] Wybrane problemy pediatryczne w praktyce
lekarza rodzinnego. (red.): Norska - Borówka I., Lukas W. ŚAM. Katowice1999.

18. Żebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa

1980

Adresy internetowe aktualne na dzień 30 maja 2006:

−

www.forumpediatryczne.pl/txt/a,2399,0

−