Romantyzm – literatura polska

1

Antoni Malczewski – „Maria”

Antoni Malczewski – „Maria”

1. Życiorys Antoniego Malczewskiego

Polski poeta i prekursor romantyzmu Antoni Malczewski wywodzi się ze znanej, zamożnej
i skoligaconej z rodem królewskim i arystokracją szlacheckiej rodziny herbu Abdank (właściwie:
Tarnawa). Urodził się 3 czerwca 1793 roku, a zmarł 2 maja 1826 w Warszawie. Nie jest dokładnie
znane zarówno miejsce pochówku (gdzieś na Powązkach), jak i przyjścia na świat (albo Warszawa,
albo Kniahinin na Wołyniu). Jego ojcem był targowiczanin Jan Józef Malczewski, a matką Konstancja
z Błeszyoskich Haumanowa. Antoni miał przyrodnie rodzeostwo oraz młodszego brata Konstantego,
który wsławił się jako generał dowodzący artylerią w Meksyku. Ukooczywszy dwanaście lat, Antoni
zaczął naukę w Gimnazjum Wołyoskim (późniejszym Liceum Krzemienieckim). W zapiskach
pedagogów jawi się jako uczeo dobry, szybko przyswajający języki obce i wiedzę z matematyki. Na
koocowym świadectwie nauki Tadeusz Czacki napisał, że Malczewski był przykładem postępowania
dobrego, innych celował uczniów w naukach i z chlubą dla tej szkoły był uczniem, któremu
pierwszeostwo zgodne zdanie władzy szkolnej, profesorów, metrów i uczniów samych przyznało.
Ważnymi momentami w jego ówczesnym życiu były okresy wakacji letnich, gdy przyjeżdżał do ciotek
Błeszyoskich. Tam mógł do woli rozmawiad i bawid się ze swoją przyrodnią siostrą, którą darzył
skrytym uczuciem. Jako osiemnastoletni młodzieniec, Malczewski postanowił kultywowad wojenne
rodzinne tradycje i wstąpił do wojska Księstwa Warszawskiego, rozpoczynając służbę w randze
podporucznika korpusu inżynierów w Szkole Aplikacyjnej Artylerii i Inżynierów w Warszawie.
W tamtym czasie, czekając na przyznanie przydziału, zaczął uczęszczad do wojskowej szkoły
inżynieryjnej oraz odwiedzad najznakomitsze domy stolicy. Tam właśnie poznał Karolinę
z Walewskich Chodkiewiczową, żonę hrabiego Aleksandra, prawnuka sławnego hetmana Jana Karola
Chodkiewicza, z którą połączyła go przyjaźo. Gdy wskutek rany odniesionej w pojedynku
(zgruchotana kostka u lewej nogi) nie wziął udziału w kampanii 1812 roku przy generale Ksawerym
Kosseckim, nie załamał się. Wsławił się w podczas obrony Modlina, potężnej twierdzy pod Warszawą.
Po zajęciu obiektu przez wroga, przez krótki czas przebywał nawet w niewoli rosyjskiej. Kolejne lata
jego życia upłynęły na podróżowaniu. Jako pierwszy z Polaków (i ósmy turysta na świecie) wszedł na
szczyt Mont Blanc (4 sierpnia 1818), a jako pierwszy na świecie zdobył szczyt w Alpach - Aiguille du
Midi (wraz z Jean-Michaelem). Opis tej wyprawy zawarł w XIX tomie genewskiej Bibliotheque
Universelle. Poza tym zwiedził Szwajcarię, Włochy i Francję, zawarł szeregi interesujących znajomości,
dowiedział się o wielu nowoczesnych koncepcjach filozoficznych. Szczególnie ważnym epizodem było
poznanie czołowego angielskiego romantyka - Georga Byrona, który stał się guru Malczewskiego.
owróciwszy do kraju w 1821 roku, na miejsce pobytu wybrał Wołyo (a dokładniej Chotiaczów).
Wówczas to miało miejsce ważne wydarzenie, które na zawsze odmieniło jego życie - spotkał Zofię
z Modzelewskich Rucioską. Kobieta ta była żoną jego przyjaciela i cierpiała na chorobę psychiczną.
Gdy Antoni zaczął jej pomagad, rozmawiad z nią, podejmował próby leczenia za pomocą magnetyzmu
– ona osaczyła go i zaczęła prześladowad. Łączył ich płomienny, acz tragiczny romans. Aby uwolnid
się spod wpływu kochanki, wyjechał do Warszawy, gdzie przyjaciele załatwili mu posadę
w Ministerium Spraw Wewnętrznych. To w tym czasie napisał i wydał drukiem w 1825 roku Marię -
swój najgłośniejszy utwór, który poniekąd stał się przyczyną śmierci pisarza (nie cieszył się sympatią
czytelników, wiec nie dostarczał potrzebnych pieniędzy). Malczewski zmarł w nędzy, samotnie,
wyniszczony długotrwałą chorobą, pozbawiony środków do życia.

Romantyzm – literatura polska

2

Antoni Malczewski – „Maria”

2. Skrócony wstęp z BN

Tradycyjne odczytanie Marii - Niektórzy historycy uważali, że poemat Malczewskiego jest całkowitym
naśladownictwem Byrona. Były to jednak nieliczne stanowiska. Potem zaczęto szukad cech
odróżniających utwór polski od warsztatu Byrona. Malczewski w swoim dziele nie odrzuca Boga,
krytykuje młodzieoczy bunt głównego bohatera. Antoni widzi w człowieku „ofiarę gwałtów i cierpieo
bez odwetów” co całkowicie odróżnia go od Byrona. Z biegiem lat stworzono koncepcje
o „chrześcijaoskim pesymizmie” utworu. Uczyniono z niego poemat o religijnym pocieszeniu
człowieka, aż w koocu napisano, że była to poezja o wiecznym cierpieniu wygnanych z raju.
Malczewski w swoim utworze ucieka od historii, zarysowuje pewne kontury, osadza akcje jednak tło
historyczne nie jest aż takie ważne. Na pierwszy plan wysuwa się kreacja pary głównych bohaterów,
która wyróżnia się na tle literatury polskiej. Maria – sentymentalna kochanka, która nie jest w stanie
zbuntowad się przeciw panującym porządkom. Ukojenie znajduje w modlitwie, ma wielką ufnośd
w Bogu. Wacław natomiast jest bohaterem romantycznym – walka w obronie ojczyny, a co za tym
idzie koniecznośd porzucenia kobiety w imię tego wyższego celu. Jednak jest w tym coś ciekawego.
Malczewski kreując Wacława na bohatera romantycznego rozdziela go z Marią, ale daje mu także
nadzieję, że jest to rozłąka chwilowa. Po wojnie przecież wróci do niej i będą żyli długo i szczęśliwie.
Wacław jest bohaterem, który wierzy w bezgraniczną siłę miłości, uważa, że jest ona jedynym sensem
życia człowieka. Podczas bitwy ciągle myśli o Marii, nie może sobie wybaczyd, że ją zostawił samą i że
przedłożył sławę i obowiązek nad jej i swoją miłośd. Wygrana bitwa nie daje mu szczęścia, dopiero
przyzwolenie teścia na odjazd do niej napełnia go radością i energią. Maria jest traktowana jako
romantyczny poemat filozoficzny. Jest to walka człowieka o swoje ostateczne przekonania dotyczące
sensu i bytu. Każdą z dwóch pieśni otwiera uporczywy motyw o przemijaniu ludzkiego istnienia,
śmierci. Miecznik – ideał rycerza, wielki patriota, obrooca ojczyzny. Malczewski uważa, że patriotyzm
obok miłości jest jedną z największych wartości w życiu człowieka. Utwór pełen jest alegorii,
personifikacji. Przenikają się światy realny z nierealnym, do którego należą Maski i Pachole. Utwór
składa się z dwóch pieśni oraz dedykacji dla Niemcewicza.

3. Fabuła

Przez puste stepy, rozciągające się na Ukrainie pędzi konno niczym strzała młody, zwinny kozak. W tej
podróży towarzyszy mu milczenie rozległych pół i smutne wycie wiatru, które zdaje się unosid nad
ziemią westchnienia zmarłych. Tymczasem w zamku zamożnego Wojewody trwa wspaniała, bogata
uczta, wydana z okazji pogodzenia się gospodarza z synem Wacławem, który potajemnie poślubił
córkę Miecznika – Marię. Pod ciężarem wykwintnych potraw uginają się stoły. Ludzie wznoszą toasty,
wiwatują bez opamiętania na cześd młodej pary i szczodrego ojca, który zwraca się do syna
z czułością i miłością. Tylko wnikliwi obserwatorzy dostrzegają dziwną radośd, migoczącą w dzikim
spojrzeniu Wojewody. Okazuje się, że serce gospodarza jest nieczyste. Gdy wszyscy rozeszli się do
komnat, zmęczeni biesiadą, on zaczyna rozmyślad. W jego wnętrzu toczy się walka. Ciężko wzdycha,
spacerując po obszernej komnacie. W pewnej chwili napadają go duszności. Gdy otwiera okno,
spogląda na liczne oddziały swojego wojska, które szykują się do zbliżającej wyprawy wojennej.
Zjawy, nękające sumienie Wojewody odpędza dopiero poranek. Na czele rycerstwa jedzie
młodzieniec Wacław. Jego twarz rozświetla uśmiech. Prowadzi oddział przez puste, ciche pola, aż
nikną z oczu. Pod starymi lipami smutny Miecznik towarzyszy w tragicznych momentach życia swej

Romantyzm – literatura polska

3

Antoni Malczewski – „Maria”

pięknej, acz pogrążonej w żałobie córce Marii. Dziewczyna żali się rodzicowi na swój los. Kiedyś była
szczęśliwa, miała cudownego męża i jasną przyszłośd. Niestety została rozdzielona z ukochanym.
Miecznik wyznaje, że gdyby akurat nie brał udziału w wojnach szwedzkich, nigdy nie zgodziłby się na
ślub córki z człowiekiem, którego ojciec teraz stara się w Rzymie o unieważnienie świętego
sakramentu. Nagle do domu Miecznika przybywa posłaniec z listem od Wojewody, który prosi, aby
dawne urazy odeszły w zapomnienie oraz zaprasza w odwiedziny synową. Zaznacza dalej, że jego
potomek nie jest wart tak zacnej żony, dlatego wysłał go do walki przeciw grasującym w okolicach
Tatarom, by tym czynem udowodnił, że męstwo i odwaga nie są mu obce. Wojewoda zapewnił
Marię, że jeszcze tego dnia dołączy do niej Wacław. Przeczytawszy list, Maria chce się od razu
przygotowad na powrót męża. Zamierza włożyd nową suknię, upiąd włosy, nie zważa na ostrzeżenia
Miecznika, który podejrzewa, że jakieś Wojewoda stroi matactwa. Nagle u wrót domu ojca Marii
pojawiają się rycerze. Wacław i Maria nie mogą ukryd szczęścia, jakie wypełniło ich serca po
ponownym połączeniu. Radośd mąci jedynie nadchodząca koniecznośd rozstania. Miecznik nakazuje
służbie wystawid najlepsze jedzenie i trunki na powitanie ukochanego zięcia. Oferuje też pomoc
w pokonaniu Tatarów i roztacza wizję wspólnej uczty po powrocie. W koocu zostawia młodych
samych zaznaczając, że gdy odezwą się trąby, należy natychmiast dosiąśd koni. Przyjrzawszy się
opuchniętej od łez twarzy Marii, Wacław zapewnia, że mimo oporu ojca i tak zamierzał się z nią
połączyd, chodby przez krew i płomienie. Wyznał, że gdy ojciec oświadczył, że zgadza się na związek
syna z córką Miecznika, on obiecał sobie, że będzie służył żonie i obronie kraju. Gdy pyta, czy uczucie
Marii jest nadal tak mocne, jak wcześniej, czy kocha go tak samo, ona odpowiada bez wahania:
więcej niż kochad wolno i niż mogą siły. Spotkanie przerywa dźwięk trąb. Wacław przyciska do ust
białą rękę żony i szybko odchodzi do Miecznika, który wita go radośnie na myśl o walce ze
znienawidzonymi Tatarami. Uzbrojeni Kozacy wyruszają przed siebie. Po chwili znikają za pagórkiem.
Po odjeździe ojca i męża Maria modli się do Boga. Nie potrafi ukryd smutku i tęsknoty za
nieobecnymi. Ma wrażenie, że właśnie w tej chwili jej szczęście znikło i już nigdy nie wróci. Z młodym
pacholęciem, uskarżającym się na biedę rozmawia przed domem pracodawcy sługa Miecznika, gdy
oto zbliżają się do nich niespodziewanie różnokolorowe, krzyczące maski, śpiewające piosenkę
rozpoczynającą się słowami: Maski parami wchodzą do domu Miecznika, by w środku skupid się na
naradzie nad jakąś istotną kwestią. W tym czasie gospodarz wraz z zięciem podążają na starcie
z Tatarami. Wacław nie cieszy się z nadchodzącej walki, ponieważ nękają go dziwne przeczucia
nadciągającej tragedii. Przed sobą widzi cały czas twarz Marii, ale nie uśmiechniętą, lecz… zalaną
łzami. Jakiś głos powtarza mu, że zamiast sławy zdobędzie trumnę. Słyszy płacz, jęki, krzyki, dźwięki
rozpaczy. W pewnej chwili Wacław spostrzega z oddali, jak Tatarzy rabują wieś, palą domy i mordują
mieszkaoców. Wówczas bez namysłu rzuca się na wrogów. W ślad za dowódcą idą jego wierni
żołnierze. Bitwa toczy się zaciekle. Chod Wacław i jego rycerze odznaczają się odwagą i walecznością,
z pewnością zginęliby po kilku minutach, ponieważ Tatarzy mają sporą przewagę liczebną, której nie
można pokonad zaciętością lub nadrobid męstwem. Gdyby nie Miecznik, który z polskim hufcem
ruszył mu z odsieczą, wybiegając z pobliskiego lasu Wacław zginąłby. Starzec przybywa w samą porę.
Odcina chanowi głowę i tym samym zaznacza przewagę Polaków, z piersi których wydziera się okrzyk
zwycięstwa. Pod lasem odpoczywa dumny i zadowolony Miecznik. Nie może pojąd, czemu zięd,
którego nazywa już synem, nie podziela jego radości, lecz jest smutny i dziwnie zamyślony. Udaje mu
się namówid ponurego Wacława, by powrócił do żony. On dołączy do nich o świcie, gdy już dopilnuje
wszystkiego na polu walki. Wacław żegna się z teściem. Powoli wraca mu dobry nastrój. Na szybkim
rumaku przybywa do zamku Miecznika. Sił w podróży dostarcza mu wspomnienie pięknej Marii
i świadomośd, że dziewczyna nie zasłużyła na los, jaki zgotował im jego ojciec. Wacław na koniu

Romantyzm – literatura polska

4

Antoni Malczewski – „Maria”

przypomina bardziej upiora, niż rycerza. U wrót domu Miecznika nie ma nikogo. Nikt też nie
odpowiada na kołatanie zmęczonego rycerza. Wszędzie panuje cisza i roztacza się ciemnośd. Sprytny
Wacław dostaje się do wnętrze zamku przez otwarte okno sypialnej komnaty. Tam widzi ciało
martwej żony, osunięte na łożu. Oszołomiony widokiem ciała Marii, otępiony bólem Wacław wybiega
z zamku Miecznika. Poszukując wody, dostrzega schowane w krzakach pacholę, które opowiada mu
przebieg okrutnej zbrodni. Okazuje się, że maski utopiły panią w stawie, a domownicy pobiegli
w pogoo za nimi. Zrozpaczony Wacław długo stoi przy zwłokach pięknej żony. Cały czas układa je,
poprawia ubranie i włosy, jakby żyła. Jego spojrzenie zdaje się składad obietnicę, że wkrótce do niej
dołączy. W jego rozpaczy zaczyna górowad żądza zemsty. Wskakuje na konia i dobywa miecz.
Z cerkwi ukraioskiej płyną dźwięki bijących dzwonów, ogłaszających pogrzeb Marii. Spieszą na niego
wszyscy dobrzy ludzie. Miecznik nie przypomina już tego walecznego, radosnego staruszka. W jego
niemym spojrzeniu nie widad śladu łez, rozpaczy czy zemsty. Wydaje się, że połączył się z córką
w niebie, opuściwszy już życie ziemskie.