Dzieje myśli o sztuce wykład 23.04.2004

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/poprzecka040423.html

1 z 2

2008-03-21 10:31

przedmiot: Dzieje myśli o sztuce - wykład

prowadzący: prof. Poprzęcka data: 23.04.2004 aktualizacja: 09.05.2004

powrót

drukuj

kontakt

zapisz

7. Reformacja i kontrreformacja
W XVI w bardzo istotny był spór o obrazowanie związany z ruchami reformacyjnymi i
kontrreformacyjną teorią sztuki. W 1517 r miało miejsce wystąpienie Lutra, początek reformacji w
kościele. Od samego początku nie był to ruch jednolity, również stosunek wobec zagadnienia sztuki w
kościele, do obrazowania, był różny w poszczególnych odłamach protestantyzmu.
Reformacja rozbudziła zamierzchły spór o zasadność obrazowania, dochodziło do niszczenia obrazów
na masową skalę, przypominające działania w Bizancjum. Chrześcijaństwo jest jedyną religią
monoteistyczną dopuszczającą obrazowanie Boga, istnieje pogląd, że niechęć do obrazowania zawsze
istniała, chrześcijaństwo nigdy nie pozbyło się obaw w stosunku do obrazowania - ikonoklazm był
podskórnie obecny, objawił się bardzo gwałtownie przy okazji ruchów reformacyjnych. Należy
rozróżnić dwa elementy wrogości reformacji do obrazów - teologiczną kwestię dopuszczalności
obrazowania Boga oraz niechęć do bogatej sztuki w kościele w ogóle.

protestanci
Zamieszki ikonoklastyczne (niszczenie, palenie), były gwałtowne, spontaniczne i związane z
reformacją, jednakże postawa przywódców była różna. Luter dopuszczał wyobrażenia, ale w
ograniczonym zakresie. Uważał, że forma, wyposażenie kościoła nie są istotne (tylko jego pojemność),
nie był wrogiem obrazowania, miał stosunek obojętny (obrazy mogą być w kościele, ale lepiej, żeby ich
nie było). Miało to podstawy bardziej ekonomiczne, niż religijne - uważał, że kościoły powinny być
skromne.
Od strony teologicznej protestanci mieli różne postawy - Luter dopuszczał obrazy, Kalwin
zdecydowanie nie, inne odłamy były jeszcze radykalniejsze - wrogie teksty i działania w stosunku do
wyposażenia kościelnego (podstawą było I przykazanie). Natomiast wszyscy zgadzali się na gruncie
ekonomicznym - kościół powinien być skromny.
Protestantyzm bardzo ograniczył pole sztuki w kościele - zlikwidował kult maryjny, świętych, więc
nastąpiła likwidacja ołtarzy bocznych, świętych obrazów, obrazów maryjnych. Obrazy były jednak
istotne w religijności ludowej, zapewne Luter był umiarkowany w swych poglądach, by nie zrazić mas.
Zamieszki ikonoklastyczne często budziły zgrozę wiernych przywiązanych do dzieł.

Sobór Trydencki
Strategia obrony kościoła katolickiego przed reformacją została opracowana na soborze w połowie XVI
w, został na nim również poruszony problem obecności sztuki w kościele. Jednakże najważniejsze były
kwestie teologiczne, zagadnienie obrazów zostało omówione dopiero na ostatniej sesji - nie została
podjęta dyskusja teologiczna nt. I przykazania, powołano się tylko na Sobór Nicejski, podkreślono
dydaktyczną rolę obrazów, wzmacnianie pobożności niepiśmiennych itd. Jednakże wobec
wcześniejszych nadużyć w obrazach religijnych kościół nałożył cenzurę biskupią na obrazy kościelne -
by nie pojawiały się obrazy niezgodne z doktryną. Nakazano także eliminację obrazów starych, ale
niezgodnych - ich usunięcie było związane z całym rytuałem. Takie stare, niekanoniczne obrazy były
często związane z lokalną tradycją (podobnie jak lokalni święci, nie uznawani oficjalnie przez kościół) -
wtedy je pozostawiano (podobnie jak kult tych świętych).

katolickie traktaty o sztuce
Choć na samym soborze o sztuce mówiono niewiele, to po jego zakończeniu nastąpił wysyp traktatów o
sztuce tworzonych przez uczonych teologów, wysokich hierarchów - jest to nowość, wcześniej o sztuce
pisali artyści, dla artystów. Traktaty te dotyczyły wyłącznie sztuki kościelnej, mówiły jak taka sztuka
ma wyglądać.

św. Ignacy Loyola
Najbardziej kontrreformacyjnym zakonem byli jezuici, założeni przez byłego żołnierza i mistyka -
zostawił zapiski, doceniał perswazyjną siłę obrazów (potem także inni teologowie). Obraz nie tylko
opowiada, poucza, ale też bardzo silnie oddziaływuje na emocje.
Widoczna jest tutaj duża różnica pomiędzy kościołem katolickim i reformatorami w metodach
perswazji: reformatorzy uznawali tylko słowo i Pismo - teksty biblijne poznawane przez lekturę i
kaznodziejstwo - słowo pisane i mówione odwołujące się do intelektu wiernych. Katolicyzm kładł
nacisk na oddziaływanie obrazem - zmysłowe, emocjonalne, były to podwaliny baroku - sztuki

Dzieje myśli o sztuce wykład 23.04.2004

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/poprzecka040423.html

2 z 2

2008-03-21 10:31

emocyjnej, perswazyjnej, otaczającej zewsząd wiernych.
Te różnice odcisnęły się bardzo silnie na sztuce kościelnej obszarów pod wpływem protestantyzmu i
katolicyzmu.

św. Karol Borromeusz
Bp Mediolanu, I wielki teolog, który wypowiedział się na temat wyglądu kościoła po reformacji, jeden
z I świętych kontrreformacyjnych. W 1577 r opublikował dzieło "Pouczenie o budowie i wyposażeniu
kościołów", będące podstawą dla sztuki kościelnej. Szczegółowe zalecenia, poczynając od lokalizacji
świątyni w mieście (w średniowieczu zakony żebracze lokowano w centrum, teraz miejsce dla kościoła
powinno być oddalone od miasta, daleko od miejsc cuchnących, nieprzystojnych, powinno być na
wzniesieniu, lub do kościoła powinno prowadzić choć kilka stopni). Kościół powinien mieć wspaniałą
fasadę, którą mają podkreślać skromne elewacje boczne.
Obrazy i rzeźby zawsze powinny być poważne i skromne - oderwane od anegdotyczności, ahistorycznej
charakteryzacji (odrzucenie strojów współczesnych), wykluczona nagość oraz sceny apokryficzne.
Obrazy powinny podbudowywać pobożność, a nie ciekawość - żadnej manierystycznej dziwności,
konceptów.
Jest to pierwszy przykład w piśmiennictwie o sztuce autorytatywnego podręcznika kościelnego, bardzo
szczegółowego.

Gabriello Paleotti
Kolejny wielki teolog, który zajął się tematem sztuki - w 1582 r napisał "Rozprawę o obrazach
świętych i świeckich". Konsultował swe dzieło z artystami, jest ono bardzo interesujące, erudycyjne
(choć nieukończone) - o ile traktat Borromeusza był nudny, to ten jest zajmujący - porusza problem siły
perswazyjnej obrazu i słowa, rozważa, który sposób komunikacji jest wcześniejszy. Paleotti wydaje się
poprzednikiem Lessinga - wskazywał na pierwszeństwo obrazów, gdyż oddziaływują one bezpośrednio
na zmysły (zaś tekst jest pewną konwencją). Dostrzegał przy tym, że większość obrazów ma podłoże
literackie.

Antonio Possevino
Jezuita, w 1593 r napisał traktat o poezji i malarstwie - uczona kompilacja dotycząca kwestii
artystycznych. Possenino został uwieczniony jako nuncjusz papieski w obrazie Matejki Batory pod
Pskowem.

skutki
Pokłosiem kontrreformacji były dwa zjawiska:
- przyjęło się twierdzenie, że kościół prześladował artystów, ograniczał ich swobodę, przykładem ma
być przesłuchiwanie Veronese przez Trybunał Inkwizycyjny. Zachował się jednak protokół tego
przesłuchania - artysta malował bardzo bogate uczty inspirowane Ewangelią, łamały one zasadę
decorum, bo sceny religijne powinny być skromne. Jednak Veronese odpowiadał w sposób dość
bezczelny, ewangelijne uczty mu się mylą, są dla niego tylko tematem, są mu religijnie obojętne.
Twierdzi, że "malarze jak poeci mają swobodę twórczości" (Horacy) - dodaje więc różne postaci, bo mu
to polepsza kompozycję. Skutek był taki, że nie przemalował swojej Ostatniej Wieczerzy, lecz zmienił
jej tytuł na Ucztę w domu Lewiego.
- Akademie wymagały od swoich członków intelektualnych dysput, manierysta Bartolomeo Ammanati
był pierwszym artystą, który na takim forum złożył samokrytykę. Chodziło głównie o golasy w
Fontannie Neptuna na Piazza della Signoria we Florencji - są to bardzo pobożne przeprosiny, rzeźbiarz
kaja się i przestrzega kolegów, by tego nie robili, lub chociaż przestali przed nim. Jest to pierwszy tekst,
w którym artysta żałuje i przeprasza za swoją pracę - rzadko takie przypadki, kontrreformacyjna
krytyka nagości była dość krótka.

powrót

kontakt

drukuj

zapisz