SZTUKA ETRUSKA

Lud Etrusków zamieszkiwał środkową część Italii (obszar dzisiejszej Toskanii) od X do I w.

p.n.e. (Rzymianie podbili Etrurię w III w. p.n.e.). Rozkwit cywilizacji przypada na okresy VII-VI w.
p.n.e. oraz IV-III w. p.n.e. Największymi ośrodkami twórczości były: Tarkwinia (Tarquinia), Caere
(Cerveteri), Clusium (Chiusi), Veii (Weje), Vulci (Wulczi). Do naszych czasów zachowały się tylko
ślady etruskich miast oraz zabytki architektury sepulkralnej (związanej z kultem zmarłych) i sakralnej
oraz wyroby rzemieślnicze.

Najszybciej rozwinęły się ośrodki położone pomiędzy rzekami Arno i Tybrem. Na terenach

tych natrafiono na pozostałości kamiennych budowli na planie prostokąta z wejściem poprzedzonym
niewielkim portykiem. Na terenach sąsiednich odnaleziono ślady niewielkich chat z pali, chrustu
i gliny. W miejscach pochówku natrafiono na groby szybowe, w których chowano prochy zmarłych
w dwustożkowych popielicach. Z czasem zaczęto nakrywy popielic przykrywać hełmem z brązu lub
gliny. Był to początek rozwoju form antropomorficznych, z których powstała kanopa. Ceramika była
lepiona bez użycia koła garncarskiego, ozdobiona rytymi ornamentami geometrycznymi.
Z późniejszego okresu pochodzą naczynia z uchwytami w kształcie głów zwierzęcych, figurki
przedstawiające ludzi i zwierzęta. W ornamentyce motywy geometryczne przeplatają się z motywami
roślinnymi. Koniec VIII w. p.n.e. to czas kolonizacji greckiej na południu półwyspu i wpływu tej
kultury na sztukę etruską, szczególnie widoczną w niewielkiej plastyce figuralnej, w późniejszych
okresach także w rzeźbie monumentalnej. Rozwój handlu spowodował napływ wyrobów pochodzenia
syryjskiego, egipskiego i fenickiego. Ujednolicenie stylistyczne nastąpiło pod koniec VII w. p.n.e.
Głównym materiałem używanym w budownictwie była cegła i drewno. Kamień stosowano przede
wszystkim w budowlach obronnych, natomiast terakotę do ozdoby.

Zachowane pozostałości miast to przede wszystkim ślady siatki ulic, urządzeń wodnych

i kanalizacyjnych. Pozwalają one wnioskować o wysokim poziomie urbanistyki, wzorowanym na
kulturze greckiej i wschodniej. Domy wznoszone na początku VII w. p.n.e. budowane były na planie
prostokąta. Fundamenty wykonywano z otoczaków lub bloków kamiennych, ściany z suszonej cegły
wzmacniano drewnianymi palami. Dach o konstrukcji z drewna kryty był terakotowymi dachówkami.
Domy zdobiono płytkami z terakoty. Na przełomie VII i VI w. p.n.e. dom etruski rozbudowany został
wszerz, wzdłuż znajdującego się przed nim dziedzińca. Trójdzielne wnętrza składały się
z umieszczonego pośrodku większego pomieszczenia i dwóch bocznych o mniejszej powierzchni. Pod
wpływem kultury greckiej dom mieszkalny w IV w. p.n.e. uległ przekształceniu. Zabudowa tego
okresu to dom budowany na planie prostokąta, z szeregiem pomieszczeń wokół częściowo
przekrytego dachem atrium – dziedzińca otoczonego portykiem, z niewielką sadzawką pośrodku.
Fundamenty były wykonywane z kamienia a dwuspadowe dachy portyków kryte były dachówką
i zdobione terakotą. Przez kolejne lata (do ok. II w. p.n.e. atrium zmieniało się, upodabniając się coraz
bardziej do reprezentacyjnej izby z funkcją komunikacyjną.

Zabytki sakralne (świątynie etruskie) znane są z wykopalisk, modeli tworzonych w terakocie

oraz opisów literackich. Przy budowie świątyń, pod wpływem porządku doryckiego wykształcił się
porządek toskański – wyróżniający się gładkim trzonem kolumny. Jedynie w porcie Caere (Cerveteri)
w Pyrgi odkryto pozostałości świątyni poświęconej bogini Thesan-Leukotei pochodzącej z ok. 460
p.n.e. Świątynia została wzniesiona na niskim, kamiennym podium. Boki pronaosu zamknięte są
antami a dach wsparty był na trzech rzędach kamiennych kolumn. Wnętrze na trzy nawy dzieliły
ściany zbudowane z suszonych cegieł i wykończone tynkiem. Wnętrze zdobiły polichromowane
rzeźby i terakotowe fryzy.

Wśród zabytków związanych z obrzędami chowania zmarłych (architektura sepulkralna) można

wymienić tumulusy budowane do VI wieku p.n.e., groby komorowe i grobowce wykuwane w tufie
(materiał wulkaniczny o właściwościach zbliżonych do cementu). Komory grobowe były bogato
zdobione dekoracją rzeźbiarską i malarską (najciekawsze malowidła odnalezione zostały
w Tarkwinii), nawiązującą do szczęśliwych aspektów życia – uczty, taniec, a także scen
mitologicznych. W malarstwie obowiązywał linearyzm i płaska plama kolorystyczna, przy czym
można zaobserwować różnice kolorystyczne w przedstawianiu płci. Wyposażenie komór grobowych
naśladowało domy mieszkalne (w grobach odkrytych w Caere nie tylko wyposażenie ale cały wystrój
wnętrza imitował domy mieszkalne). Odnajdywano również wykonane z brązu maski pośmiertne
zakładane na urny z prochami z VIII-VII wieku p.n.e. Późniejsze to głowy z terakoty (specjalna glina

wypalana, przybierająca formę ceramiki) występujące na pokrywach urn i wreszcie w VI-II w. p.n.e.
całe postacie zmarłych na pokrywach urn i sarkofagach. Sarkofagi wykonywano również z terakoty.
Postaci przedstawiane na sarkofagach przybierają pozę półleżącą, często ukazane w trakcie uczt,
z dokładnymi rysami twarzy i zaznaczonym wiekiem w późniejszych okresach. Inna forma rzeźby
etruskiej to oczywiście nie tylko dzieła mające zastosowanie do zdobienia grobowców. Etruskowie do
wykonywania rzeźb używali gliny i metalu, najczęściej brązu. Były to początkowo niewielkie figurki
ukazujące wojowników, kapłanki, w formir najczęściej delikatnie stylizowanej, z wyraźnymi cechami
jońskimi. Tworzono także portrety w postaci stojących posągów (tzw. Arringatore, Mówca z III w.
p.n.e.), figurki dekoracyjne (często o tematyce rodzajowej), wotywne i sakralne zarówno z terakoty,
jak i z brązu. Pod koniec VI w. p.n.e. większe posągi z brązu były odlewane metodą tzw. pustego
odlewu - toreutyka. Częstym motywem w rzeźbie z brązu były motywy fantastyczne oparte
o mitologię – np. Chimera z Arezzo, lub zwierzęce – Wilczyca Kapitolińska. Wśród wyrobów
ceramicznych do V w. p.n.e. dominują wazy zdobione ornamentami plastycznymi o geometrycznej
formie, pokostowane, o czarnym połysku tzw. bucchero nero. Najsławniejszym ośrodkiem produkcji
było Clusium. Przedmioty użytkowe wyrabiano z brązu: dzbany, kandelabry świeczniki), aplikacje
sprzętów, biżuterię, amulety a nawet podeszwy sandałów. Przedmioty jubilerskie wyrabiano z metali
szlachetnych przy użyciu maleńkich kuleczek (technika granulacji) lub cienkiego drucika (technika
filigranu). Sporo wyrobów rzemiosła etruskiego zdołało przetrwać, przede wszystkim przez
kolekcjonerstwo rzymskie.