16

6

2010

W

przypadku postę-
powania prokura-
torsko-sądowego
określenie przyczyn

powstawania pożarów rodzi sytuację
prawną konieczną do ustalenia od-
powiedzialności karnej za sprowa-
dzenie pożaru. W kryminalistyce
poznanie taktyki przestępczej, stoso-
wanej przez podpalaczy, przyczynia
się do poprawy jakości dochodzeń
popożarowych w sprawach o pod-
palenia. Ustalenia wynikające z ba-
dań przyczyn pożarów nierzadko
pozwalają na wycofywanie z rynku
maszyn, urządzeń i innych wyrobów
stwarzających zagrożenie pożarowe
wynikające z wadliwego ich zapro-
jektowania lub wyprodukowania.
W działalności ubezpieczeniowej
ustalanie przyczyn i okoliczności
powstawania pożarów pozwala
na skuteczną walkę z tzw. przestęp-
czością ubezpieczeniową.

Poznawanie i analizowanie przy-

czyn powstawania pożarów oraz ich
związku z warunkami technicznymi
daje właściwym organom państwa

Ustalanie przyczyn pożarów jest niezwykle ważnym elementem

ochrony przeciwpożarowej. Badania prowadzone nad

przyczynami powstawania pożarów stanowią bowiem jedną

z form uzyskiwania materiału poznawczego, niezbędnego dla

określenia prawidłowej profi laktyki w zakresie bezpieczeństwa

przeciwpożarowego w każdym kraju.

Systematyka

przyczyn powstawania

pożarów

tekst

mgr Tomasz Sawicki,

biegły sądowy z zakresu
pożarnictwa

zdjęcia

Shutterstock

materiał do analizowania zagrożeń
pożarowych, do sprawowania nad-
zoru nad przestrzeganiem przepisów
przeciwpożarowych oraz do ini-
cjowania przedsięwzięć w zakresie
ochrony przeciwpożarowej, w tym
do tworzenia skuteczniejszego
prawa z zakresu bezpieczeństwa
pożarowego.

Podziały przyczyn pożarów

W krajowej literaturze przedmiotu,
zarówno z kryminalistyki, jak i po-
żarnictwa, niewiele jest publikacji,
w których autorzy podejmują pró-
bę podziału przyczyn powstawania
pożarów. Oceniam, że przyczyną
tego stanu rzeczy są – po pierw-
sze – regulacje prawne stosowane
od dziesięcioleci w praktyce służbo-
wej straży pożarnej, w których poda-
je się wykaz klasyfi kacyjny przyczyn
pożarów, oraz – po drugie – ryzyko,
na jakie mogą natknąć się autorzy,
związane z błędnym lub niepełnym
usystematyzowaniem przyczyn po-
wstawania pożarów oraz ich kryte-
riów klasyfi kacyjnych.

Jednym z pierwszych autorów,

który podjął się próby podziału
przyczyn powstawania pożarów,
był J. Tuliszkowski (Obrona przed
pożarami. Istota pożarów, ich przy-
czyny i podział. Warszawa 1927 r.).
Autor wymienia liczne przyczyny
pożarów, a nawet warunki, w jakich
mogą powstawać. Główne działy
podziału przyczyn powstawania
pożarów obejmowały m.in.:
1. Samozapalenia.
2. Wybuchy.
3. Zależne od woli ludzkiej.
4. Zależne od zjawisk przyrody

i właściwości ciał.

5. Oświetlenie.
6. Ogrzewanie.
7. Iskry z parowozów i lokomobili.
8. Instalacje mechaniczne i odlew-

nicze.

9. Środki wojenne.
10. Zapalniczki i zapałki.

S.T. Jachowicz (Podręcznik dowódcy

plutonu straży pożarnej. Łódź 1948 r.)
dzielił przyczyny powstawania poża-
rów na dwie grupy: zależne od zjawisk
przyrody i właściwości pewnych ciał,

17

6

2010

Systematyka przyczyn powstawania pożarów

jak promieniowanie słońca, uderze-
nie pioruna, samozapalenie się ma-
teriałów, wybuchy itp., oraz zależne
od woli ludzkiej, jak nieostrożność,
fi gle dziecięce, podpalenia, oświetle-
nie, iskry z parowozów i lokomobili,
instalacje mechaniczne itp.

J. Sawaszyński (Ochrona przed po-

żarami w budownictwie. Pożarnicza
Spółdzielnia Wydawnicza, Szczecin
1949 r.) przyczyny powstawania po-
żarów podzielił na trzy grupy:
1. Naturalne – wywołane przez siły

przyrody, bez udziału człowieka,
np. uderzenie pioruna, samoza-
palenie, ogień przelotowy itd.
Należą do nich również wypadki
pożarów spowodowanych przez
zwierzęta.

2. Rzeczowe – wywołane przez dzia-

łanie urządzeń i procesów tech-
nicznych, jak wady instalacyjne
i budowlane, niektóre procesy
fabrykacyjne itd., ale bez udziału
człowieka.

3. Podpalenia – spowodowane bez-

pośrednio przez ludzi; przy czym
zależnie od udziału w tym woli
ludzkiej należy rozróżnić podpale-
nia przypadkowe (przez nieświa-
domość, nieuwagę, niedbalstwo)
oraz rozmyślne.
T. Glazer (Przyczyny pożarów

i wybuchów. Wydawnictwo Arka-

dy, Warszawa 1958 r.) przyczyny
powstawania pożarów omawia
łącznie z przyczynami wybuchów
i dzieli je na następujące grupy
i podgrupy:
1. Przyczyny naturalne:

– wyładowania elektryczności

statycznej,

– promieniowanie słoneczne.

2. Procesy chemiczne:

– samozapalenia olejów, tłuszczy,

drewna, węgla, torfu, siana,

– przemiany egzotermiczne,
– przemiany katalityczne,
– nieprawidłowy bieg proce-

sów.

3. Procesy fi zyczne:

– ruch ciepła,
– zamiana energii mechanicznej

na ciepło,

– elektryczność statyczna,
– elektryczność przewodowa.

4. Inne przyczyny pożarów i wybu-

chów:
– podpalenia,
– nieporządek, niedbalstwo, zła

organizacja pracy,

– otwarty ogień, zapałki, palenie

tytoniu.

B. Hołyst (Kryminalistyczna pro-

blematyka pożarów. Wydawnictwo
Zakładu Kryminalistyki KGMO, War-
szawa 1962 r.), uwzględniając proble-
matykę kryminalistyczną, opracował

podział dominujących przyczyn
powstawania pożarów i dokonał ich
podziału na dwie główne grupy: po-
żary powstałe bez udziału człowieka
(spowodowane przez siły przyrody:
pioruny i promienie słoneczne) oraz
powstałe w wyniku działania czło-
wieka, w tym:
1. Pośrednio powodujące pożar:

– wady konstrukcji lub niewła-

ściwa eksploatacja (urządzenia
oświetleniowe, ogrzewcze oraz
mechaniczne),

– wady magazynowania i kon-

serwacji (samozapalenie, eks-
plozja).

2. Bezpośrednio powodujące po-

żar.
F. Kreid (Przyczyny powstawania

i rozszerzania się pożarów na wsi.
Warszawa 1968 r.) dzielił przyczy-
ny powstawania pożarów na dwie
grupy: niezależne od woli człowieka
i zależne pośrednio lub bezpośred-
nio od woli człowieka.

R. Grzelak (Ogólne zagadnienia

problematyki pożarów z punktu wi-
dzenia techniki kryminalistycznej.
Pożary, źródła powstawania i badanie
miejsca zdarzenia. Warszawa 1970 r.)
dokonał podziału przyczyn powsta-
wania pożarów na:
1. Samozapalenia – powstające na

skutek bodźców przyrodniczych

Pożary powstałe wskutek ludzkiej nieuwagi

zaliczyć można do grupy „pożarów społecznych”

Pożary powstałe w wyniku działania sił
przyrody, na przykład uderzenia pioruna,
można nazwać „pożarami naturalnymi”

18

6

2010

Systematyka przyczyn powstawania pożarów

i technicznych przez człowieka
bezpośrednio nieregulowanych,
a wynikających z niewiedzy lub
zaniedbania:
– biologiczne, powstające na sku-

tek działania drobnoustrojów,

– chemiczne, powstające w wy-

niku przemiany chemicznej,

– fi zyczne, wynikające z własności

fi zycznych ciał lub uzasadnione
prawami fi zyki.

2. Podpalenia powstające na skutek

bezpośredniego działania czło-
wieka (celowego lub niezamierzo-
nego).
Z kolei A. Kwiatkowski, T. Rydzek,

C. Szulc, J. Wolanin i M. Zdanowski
(Matematyczno-komputerowy model
kryminalistycznego badania przyczyn
i okoliczności pożarów. Wydawnictwo
Czasopisma Wojskowe, Warszawa
1989 r.), opracowując matematyczno-
komputerowy model kryminalistycz-
nego badania przyczyn i okoliczności
pożarów, przyczyny powstawania
pożarów podzielili na cztery głów-
ne grupy:
1. Zjawiska fi zyczne:

– elektryczność statyczna,
– wyładowania atmosferyczne,
– w instalacjach i urządzeniach

elektrycznych,

– w instalacjach grzewczych nie-

elektrycznych,

– w urządzeniach mechanicz-

nych,

– żarzące się i palące ciała,
– samozapalenie.

2. Procesy biologiczne:

– samozapalenie.

3. Reakcje chemiczne:

– samozapalenie,
– w procesach technologicz-

nych,

– w innych okolicznościach.

4. Podpalenia.

W pracy W. Kędzierskiego (Techni-

ka kryminalistyczna, t. III. Wydawnic-
two Wyższej Szkoły Policji, Szczytno
1995 r.) na potrzeby kryminalistyki

przyjęto podział przyczyn powsta-
wania pożarów na osiem grup:
– podpalenie,
– zaprószenie ognia,
– samozapalenie,
– wybuch materiału wybuchowego,
– wybuch mieszanin par cieczy,

gazów lub pyłów z powietrzem
(przestrzenny),

– wada instalacji elektrycznej lub

elektroenergetycznej,

– wada urządzenia grzewczego,
– proces technologiczny, chemiczny

i tarcie.
T. Terlikowski (Praktyczny poradnik

dla specjalisty ochrony przeciwpoża-
rowej. Ocena zagrożenia pożarowego
i wybuchowego w zakładzie pracy.
Wydawnictwo Weka Sp. z o.o., War-
szawa 1999 r.) przyczyny powstawa-
nia pożarów podzielił na dwie grupy
(podział T. Terlikowskiego jest oparty
na podziale R. Grzelaka):
1. Podpalenia, których skutkiem są

pożary powstałe w wyniku bezpo-
średniego działania człowieka.

2. Samozapalenia, których skutkiem

są pożary powstałe w wyniku
procesów fizykochemicznych
(często niekontrolowanych przez
człowieka):
– biologiczne,
– chemiczne,
– fi zyczne.
Zaproponowane przez wymie-

nionych autorów podziały przyczyn
powstawania pożarów zawierają
w swej klasyfi kacji zarówno elementy
przedmiotowe, wynikające ze zjawisk
fi zycznych, chemicznych lub biolo-
gicznych, jak i elementy podmiotowe,
związane z umyślnym lub nieumyśl-
nym działaniem człowieka. Podob-
ny system klasyfi kowania przyczyn
powstawania pożarów, zawierający
te dwa elementy, stosowany jest
od dziesięcioleci przez organa straży
pożarnej, która rejestruje rzeczywistość
w zakresie ogółów pożarów w kraju
spowodowanych przestępstwami,

wykroczeniami, przyczynami przez
nikogo zawinionymi czy też wypad-
kami losowymi. System klasyfi kowania
przyczyn powstawania pożarów przez
straż pożarną oparty jest o kryterium
podziału przyczyn powstawania po-
żarów na grupy opisowo-zwyczajo-
wych sformułowań statystyki

1

, który

służy przede wszystkim do celów
ewidencyjno-statystycznych.

Omówienie klasyfi kacji przyczyn

powstawania pożaru przez straż po-
żarną w ujęciu historycznym zostało
pominięte z uwagi na ograniczoną
objętość artykułu.

Propozycja podziału
przyczyn pożarów

Praktyka pokazuje, że przyczyny
powstawania pożarów najczęściej
łączą się z postępowaniem człowieka.
To człowiek poprzez działanie lub za-
niechanie działania od wielu wieków
powoduje powstawanie największej
liczby pożarów w środowisku. Pożary
spowodowane np. nieostrożnością,
lekkomyślnością, niedbalstwem, nie-
przestrzeganiem zasad czy złą wolą
ludzi wywołane są przez przyczyny,
które bezpośrednio zależą od czło-
wieka, od jego świadomości.

Przykładowo do pożarów bezpo-

średnio wywołanych przez człowieka
zaliczam wszelkie umyślne podpale-
nia i celowe wybuchy dokonane przy
użyciu różnych źródeł inicjujących,
takich jak: płomień zapałki lub zapal-
niczki, zapalona świeca, substancje
chemiczne reagujące z materiałami
palnymi czy jako układy zapalające,
i inne czynniki mogące zainicjować
celowy pożar. Do nieostrożności
ludzkiej należy zaliczyć również m.in.:
używanie ognia otwartego (np. papie-
rosów, zapałek, świeczek), wypalanie
pozostałości roślinnych na polach,
posługiwanie się substancjami ła-
two palnymi i pirotechnicznymi oraz
prowadzenie prac niebezpiecznych
pożarowo. Do przyczyn powstawania

21

21

6

2010

Systematyka przyczyn powstawania pożarów

pożarów spowodowanych bezpo-
średnio przez człowieka, a związanych
z nieprawidłowym użytkowaniem
przedmiotów

2

, należy zaliczyć m.in.:

niewłaściwą eksploatację maszyn,
urządzeń i instalacji elektrycznych oraz
spalinowych, nieprzestrzeganie reżi-
mów technologicznych i związanych
z użytkowaniem czy składowaniem
materiałów i substancji (w tym powo-
dujących samozapalenia chemiczne
i biologiczne). Działanie lub brak po-
żądanego działania człowieka dopro-
wadza do powstania różnych zjawisk
fi zycznych, biologicznych i reakcji
chemicznych inicjujących pożar.

W przypadkach pożarów spo-

wodowanych bezpośrednio przez
człowieka można mówić o jego
winie i odpowiedzialności. Moż-
na je nazwać umownie „pożarami
społecznymi”.

Dla zobrazowania tych rozważań

posłużę się wybranymi przykładami,
w których człowiek jest bezpośred-
nim sprawcą pożarów:
– pożar w lesie powstał w wyniku

podpalenia poszycia leśnego. Ta-
kie postępowanie kwalifi kuje się
do umyślnego podpalenia,

– wybuch, a w konsekwencji po-

żar samochodu powstał wskutek
podłożenia materiału wybucho-
wego pod pojazdem – umyślny
wybuch,

– pożar w hali produkcyjnej powstał

od wyładowania elektrostatycznego
podczas przelewania cieczy palnej
– nieprawidłowe (bez uziemienia)
przelewanie cieczy palnej,

– pożar w mieszkaniu powstał

od niedogaszonego niedopałka
papierosa wrzuconego do kosza
na śmieci – nieostrożność podczas
palenia papierosa,

– pożar składu materiałów palnych

powstał od wybuchu nagrzanej
słońcem butli gazowej – niepra-
widłowe przechowywanie butli
gazowych,

– pożar w mieszkaniu powstał od ele-

mentu grzewczego termowen-
tylatora ustawionego w bliskim
kontakcie z materiałem palnym –
nieprawidłowe użytkowanie elek-
trycznego urządzenia grzejnego,

– pożar w stodole powstał w wyniku

samozapalenia niedosuszonego
siana – nieprawidłowe składowa-
nie masy roślinnej,

– pożar w magazynie powstał wsku-

tek odcinania rurki CO za pomocą
płomienia palnika acetylenowego
– nieprawidłowe prowadzenie prac
niebezpiecznych pożarowo,

– pożar w maszynie powstał od tar-

cia nienasmarowanego łożyska
w kole zamachowym – niepra-
widłowa eksploatacja maszyny,

– pożar na strychu powstał od iskry

z nieszczelnego przewodu komi-
nowego – nieprawidłowe użyt-
kowanie urządzenia ogrzewczo-
kominowego.
Pożary pośrednio spowodowane

przez człowieka powstają np. w ma-
szynach, urządzeniach, instalacjach,
substancjach fi zycznych itp., zaprojek-
towanych, wykonanych i użytkowa-
nych przez człowieka, posiadających
wady, których człowiek, pomimo do-
łożenia należytych starań na etapie
projektowania, wykonania (w tym
kontroli jakości) i użytkowania, nie
był w stanie ujawnić i wyeliminować,
a które podczas normalnego ich użyt-
kowania doprowadziły do powstania
pożaru. Przykładem może być pożar
nowego komputera przenośnego
powstały w baterii, w której doszło
do zwarcia elektrycznego i przegrza-
nia podczas właściwego jej ładowania.
Bateria przeszła pozytywnie badania
jakościowo-kontrolne, które nie wy-
kazały wady konstrukcyjnej. W tym
przypadku nie można mówić o winie
i odpowiedzialności człowieka, a je-
dynie o ukrytej wadzie konstrukcyj-
nej przedmiotu, której na podstawie
posiadanej wiedzy nie można było

ujawnić przed powstaniem pożaru. Ta-
kie pożary spowodowane pośrednio
przez człowieka można nazwać „po-
żarami społeczno-technicznymi”.

W praktyce dochodzi również

do pożarów niezwiązanych z po-
stępowaniem człowieka. Do tych
zaliczam pożary powodowane bez-
pośrednio przez siły przyrody, takie
jak: wyładowania atmosferyczne, czyli
uderzenia piorunów powodujące
zapalenie się materiałów palnych,
promieniowanie słoneczne powo-
dujące zapalenie roślinności (szcze-
gólnie w regionach świata o gorącym
klimacie), erupcje wulkanów, czyli
oddziaływania wulkanicznej mate-
rii w postaci lawy lub bomb wulka-
nicznych o wysokiej temperaturze
na materiały palne (np. 23 stycznia
1973 roku na miasto Heimaey na Is-
landii spadły bomby wulkaniczne,
wywołując liczne pożary) oraz sa-
mozapalenia w przyrodzie. Taki nie-
zwykle rzadki przypadek miał miejsce
latem 2004 roku w jednej z chińskich
rzek. Powstał w niej pożar, który roz-
przestrzenił się na odcinku około
1,5 km. Ustalono, że jego przyczyną
było samozapalenie spowodowane
zapłonem zalegającego w korycie
rzeki fosforu

3

. Wymienione przyczy-

ny są bezpośrednio powodowane
siłami przyrody i powstałe w efekcie
ich działania pożary można nazwać
„pożarami naturalnymi”.

Do przyczyn powstawania poża-

rów pośrednich, spowodowanych
przy pomocy sił przyrody, zaliczam
uszkodzenia przedmiotów w wy-
niku działania sił przyrody, których
oddziaływanie na te przedmioty
spowodowało powstanie w nich
uszkodzeń (zjawisk) powodujących
pożary. Na przykład trąba powietrzna
powodująca uszkodzenie napowietrz-
nej linii elektroenergetycznej, w której
powstają iskrzenia, a w konsekwen-
cji dochodzi do zapalenia materiału
palnego i pożaru albo np. w wyniku

18

22

6

2010

Systematyka przyczyn powstawania pożarów

trzęsienia ziemi dochodzi do uszko-
dzenia instalacji gazowej w obrębie
źródła ciepła, a w konsekwencji
– zapalenia gazu i pożaru. Pożary
pośrednie spowodowane przez siły
przyrody można nazwać „pożarami
naturalno-technicznymi”.

Do rzadkich przypadków spoty-

kanych w praktyce należy zaliczyć
pożary spowodowane przez zwie-
rzęta. Najczęściej pożary w tej grupie
przyczyn powodują gryzonie, które
dokonują przegryzienia instalacji
elektrycznej pod napięciem, powo-
dując jej zwarcie i pożar. Ponadto
znane są przypadki owinięcia się węża
dookoła przewodu elektrycznego
pod napięciem, co spowodowało
zwarcie i powstanie pożaru. Inne
przypadki znane z praktyki to pożary
spowodowane przez ptaki – kawki,
które potrafi ą nieugaszony niedo-
pałek papierosa przenieść w dziobie
do gniazda w budynku (np. do sto-
doły), gdzie następnie dochodzi
do zapalenia materiału palnego
i powstania pożaru, czy niezwykły
przypadek pożaru spowodowane-
go przez szczura, który wdrapał się
na dach zabytkowego budynku i tam
zdechł po spożyciu trucizny zawie-
rającej związki fosforu. Kiedy szczur
zaczął się rozkładać, rozpadły się też
związki fosforu i powstał wolny fosfor,
który jest substancją bardzo łatwo
palną. Wskutek zetknięcia z tlenem

nastąpiło samozapalenie, od którego
zajęła się słoma na dachu i powstał
pożar. Zdarza się, że zwierzęta do-
mowe powodują pożary, na przykład
potrącając i przewracając zapaloną
świeczkę lub popielniczkę z żarzącym
się papierosem itp.

Biorąc powyższe pod uwagę, do-

konałem własnego podziału przy-
czyn powstawania pożarów, który
prezentuję w tabeli.

Wnioski

Przedstawiony podział przyczyn
powstawania pożarów, podobnie
jak podział cytowanych autorów,
zawiera w sobie zarówno element
podmiotowy (umyślnego lub nie-
umyślnego działania człowieka
i zwierząt), jak i przedmiotowy
(zjawiska fi zyczne, chemiczne lub
biologiczne). Takie połączenie tych
elementów w jeden schemat może
nie odpowiadać zasadom klasyfi kacji
logicznej opartej na jednym kryte-
rium, niemniej zastosowanie tylko
jednego kryterium przedmiotowe-
go lub podmiotowego na potrzeby
profi laktyki przeciwpożarowej, jak
i na potrzeby ustalenia winy lub
braku winy za sprowadzenie pożaru,
byłoby niewystarczające.

Klasyfikacja przyczyn pożarów

oparta tylko na elementach przed-
miotowych w większości przypadków
nie dałaby odpowiedzi na pytanie,

w jakich okolicznościach doszło
do powstania danego zjawiska, nato-
miast klasyfi kacja przyczyn pożarów
oparta tylko na elemencie podmio-
towym pozbawiłaby ujęcia w takiej
klasyfi kacji pożarów powstałych bez
udziału człowieka. Ponadto umiesz-
czenie tych dwóch elementów łącznie
w systematyce przyczyn pożarów daje
możliwość podjęcia próby zakwalifi -
kowania wszystkich możliwych przy-
czyn powstawania pożarów w jeden
schemat klasyfi kacyjny.

Z punktu widzenia praktycznego

nieodzowne wydaje się opracowanie
takiej systematyki przyczyn powsta-
wania pożarów, która na podstawie
zgromadzonych danych umożliwi
grupowanie przyczyn powstawa-
nia pożarów na wiele sposobów,
dając możliwość różnego ich wyko-
rzystania. Na przykład w zależności
od umyślności lub nieumyślności
działania człowieka, rodzaju źródeł
zapłonu i zapalenia, miejsca, w któ-
rym powstał pożar, albo przedmiotu
lub roślinności.



1

Matematyczno-komputerowy model
kryminalistycznego badania przyczyn
i okoliczności pożarów. Praca zbiorowa,
Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe,
Warszawa 1989.

2

Przez przedmioty należy rozumieć rze-
czy, obiekty nieożywione.

3

CTIF. Światowa statystyka ochrony prze-
ciwpożarowej. Raport nr 13, Ocena ryzyka
pożaru, 2008.

Przyczyny pożarów

Spowodowane przez człowieka

Spowodowane przez siły przyrody

Spowodowane

przez zwierzęta

np.:
– uszkodzenia

i potrącenia
przedmiotów

Bezpośrednio

Pożary społeczne
np.:
– podpalenia

i celowe wybuchy,

– wszelka

nieostrożność,

– nieprawidłowe

użytkowanie
przedmiotów

Pośrednio

Pożary społeczno-
techniczne
np.:
– nieujawnione

wady
przedmiotów

Bezpośrednio

Pożary naturalne
np.:
– wyładowania

atmosferyczne,

– promienie

słoneczne,

– samozapalenia,
– erupcje wulkanów

Pośrednio

Pożary naturalno-
techniczne
np.:
– uszkodzenia

przedmiotów

Tabela. Schemat klasyfi kacji przyczyn powstawania pożarów