24

6

2010

W cyklu artykułów poświęconych problematyce zapobiegania

awariom przemysłowym zamieszczonych w poprzednich

numerach magazynu „W Akcji” zostały przedstawione główne

elementy krajowego systemu przeciwdziałania awariom
przemysłowym. Warto usystematyzować tę kwestię oraz

przypomnieć pokrótce podstawowe elementy systemu, ich

znaczenie oraz podstawowe funkcje.

tekst

mł. bryg.

mgr Krzysztof Grzesiczak,
kierownik Sekcji
Planowania Operacyjnego,
KW PSP w Katowicach

zdjęcia

Archiwum KW PSP
w Katowicach

S

ystem ten wprowadzono
na mocy Ustawy Prawo
ochrony środowiska, która
wdrażała do polskiego pra-

wodawstwa postanowienia Dyrekty-
wy Seveso II. Zadaniem wprowadzo-
nych regulacji prawnych, oprócz ko-
nieczności implementacji przepisów
unijnych, było utworzenie w naszym
kraju kompleksowego systemu zapo-
biegania awariom przemysłowym,
który w sposób skuteczny będzie
chronił zarówno życie i zdrowie ludzi,
jak również środowisko naturalne.

Do podstawowych mechani-

zmów powołanego systemu nale-
ży zaliczyć:
1. Podział zakładów posiadających,

wykorzystujących w procesach
technologicznych lub magazynu-
jących substancje niebezpieczne
na dwie kategorie.

2. Zgłoszenie niebezpiecznego

obiektu właściwym organom
Państwowej Straży Pożarnej.

3. Opracowanie i wdrożenie w za-

kładzie programu zapobiegania
awariom.

4. Opracowanie i wdrożenie systemu

bezpieczeństwa.

5. Opracowanie raportu o bezpie-

czeństwie.

6. Plany operacyjno-ratownicze.

Ad. 1. Kryteriami decydującymi

o zaliczeniu danego zakładu do od-
powiedniej kategorii są rodzaj i ilość
znajdującej się w nim substancji nie-
bezpiecznej. Zgodnie z wprowadzo-
nymi rozwiązaniami zakłady posia-
dające na swym terenie substancje
niebezpieczne w ilościach przekra-
czających przyjęte wartości progo-
we kwalifikowane są do kategorii
dużego ryzyka wystąpienia poważnej
awarii przemysłowej lub do kategorii
zwiększonego ryzyka jej wystąpienia.
Wartości progowe oraz dodatkowe
uregulowania w tym zakresie zostały
określone w Rozporządzeniu Ministra
Gospodarki z 8 kwietnia 2002 r. w sprawie

rodzajów i ilości substancji niebezpiecz-
nych, których znajdowanie się w zakła-
dzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu
o zwiększonym ryzyku albo zakładu
o dużym ryzyku wystąpienia poważ-
nej awarii przemysłowej (Dz.U. z 2002
r. nr 58, poz. 535). Zaliczenie zakładu
do odpowiedniej kategorii ryzyka nie-
sie za sobą istotne konsekwencje, po-
nieważ rodzaj obowiązków ciążących
na prowadzących tego typu zakłady
jest bardzo zróżnicowany.

Ad. 2. Celem zgłoszenia (tzw. noty-

fi kacji) jest pisemne powiadomienie
właściwego organu PSP o prowa-
dzonej działalności lub o zamiarze
rozpoczęcia działalności z wyko-
rzystaniem substancji mogących
stwarzać zagrożenie dla ludzi lub
środowiska. Zgłoszenie to powinno
zawierać wymienione kolejno w usta-
wie elementy (art. 250 ust. 2 Ustawy
Prawo ochrony środowiska).

Ad. 3. Dokument ten powinien

obejmować system zarządzania za-

Kolumny dofi nansowane przez

Główne elementy

systemu zapobiegania

poważnym awariom przemysłowym

25

6

2010

Główne elementy systemu zapobiegania poważnym awariom przemysłowym

kładem gwarantujący odpowiedni
poziom ochrony ludzi i środowiska.
Jest to dokument potwierdzający
świadomość prowadzącego zakład
o zagrożeniu płynącym z jego funk-
cjonowania i deklarujący przyjęcie
wskazanych działań zmierzających
do minimalizacji ryzyka.

Ad. 4. Przyjęte rozwiązania mają

gwarantować ochronę ludzi w ra-
mach odrębnego mechanizmu
(podsystemu) w ogólnym systemie
zarządzania zakładem.

Ad. 5. Jest to jeden z najważniej-

szych dokumentów w systemie za-
pobiegania awariom przemysłowym.
Jego treść została sprecyzowana w od-
rębnym akcie wykonawczym do prze-
pisów ustawowych (Rozporządzenie
Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki
Społecznej z 29 maja 2003 r. w sprawie
wymagań, jakim powinien odpowia-
dać raport o bezpieczeństwie zakładu
o dużym ryzyku – Dz.U. z 2003 r. nr 104,
poz. 970). Podstawowym elementem
raportu powinna być analiza bezpie-
czeństwa i oceny ryzyka dobrana
dla posiadanego przez zakład typu
instalacji oraz rodzaju działalności
z udziałem materiałów i substancji
niebezpiecznych decydujących o ro-
dzaju zagrożenia. Analizy takie powin-
ny uwzględniać: identyfi kację źródeł
zagrożenia, wybór scenariuszy awa-
ryjnych, prognozowane zasięgi stref
zagrożenia, ocenę skutków zagrożeń
dla człowieka (pracowników, ludności
zamieszkałej w otoczeniu zakładu lub
instalacji) oraz środowiska.

Ad. 6. Biorąc pod uwagę przezna-

czenie tego typu dokumentacji, na-
leży stwierdzić, że plany te wraz z ra-
portem o bezpieczeństwie stanowią
istotne ogniwa powołanego systemu.

dla ludności zamieszkującej obszar
znajdujący się w strefi e zagrożenia
oraz dla środowiska (procedury
w zakresie prowadzenia akcji ra-
towniczej, ewakuacji ludności, po-
wiadamiania odpowiednich służb
i organów itp.).

Pozostałe instrumenty
prawne w systemie

Omówione podstawowe instrumenty
funkcjonującego systemu zapobie-
gania awariom były przedmiotem
licznych publikacji i analiz. Wiele osób
zajmujących się problematyką zapo-
biegania i zwalczania poważnych
awarii przemysłowych nie poświęca
zbytniej uwagi pozostałym mechani-
zmom przewidzianym w przepisach
ustawowych. Biorąc pod uwagę ich
przeznaczenie, funkcje oraz cele, które
mają zostać osiągnięte za ich pośred-
nictwem, w mojej ocenie zasadne
jest bardziej szczegółowe rozważe-
nie tych instrumentów służących
zapobieganiu awariom przemysło-
wym. Przy rozpatrywaniu tej kwestii
należy podkreślić fakt, iż większość
obowiązków wynikających z istnie-
nia dodatkowych mechanizmów

Konstruowane są dwa rodzaje planów
operacyjno-ratowniczych (wewnętrz-
ne i zewnętrzne). Wewnętrzne plany
operacyjno-ratownicze opracowy-
wane przez prowadzących zakłady
są zaliczone do kategorii dużego
ryzyka wystąpienia poważnej awarii.
W dokumencie tym zawarte zosta-
ły wszelkie niezbędne informacje,
instrukcje i procedury dotyczące
kwestii działania wszystkich struktur
organizacyjnych zakładu na wypadek
powstania awarii przemysłowej. Prze-
znaczony jest on w głównej mierze
dla służb zakładowych i podmiotów
ratowniczych prowadzących działania
w obrębie zakładu.

W sytuacji gdy skutki zdarzenia

powstałego na terenie zakładu
obejmują tereny znajdujące się poza
obrębem zakładu (sprawcy awarii),
wykorzystywany jest zewnętrzny
plan operacyjno-ratowniczy. Ten
dokument planistyczny sporzą-
dzany przez właściwego terenowo
komendanta wojewódzkiego PSP
ukierunkowany jest przede wszyst-
kim na przygotowanie gotowych
rozwiązań, prowadzących do ograni-
czenia negatywnych skutków awarii

Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach jest publiczną instytucją fi nansową,
realizującą politykę ekologiczną województwa śląskiego. Realizując swoją misję, Fundusz koncentruje się na:
• wspieraniu działań proekologicznych podejmowanych przez administrację publiczną, przedsiębiorców, instytucje

i organizacje pozarządowe,

• pozyskiwaniu i zarządzaniu środkami europejskimi ukierunkowanymi na ochronę środowiska i gospodarkę wodną.

Strażacy z PSP podczas ćwiczeń

w zakładzie dużego ryzyka wystąpienia

poważnej awarii przemysłowej

26

6

2010

Główne elementy systemu zapobiegania poważnym awariom przemysłowym

przypisanych zostało organom PSP,
co potwierdza, że formacja ta ponosi
główny ciężar egzekwowania obo-
wiązków związanych z zapobiega-
niem awariom.

Wśród pozostałych elementów

systemu zapobiegania awariom
niezmiernie istotną rolę odgrywają
obowiązki w zakresie zagospodaro-
wania przestrzennego. Odpowiednie
konstrukcje prawne w przedmio-
towym zakresie nakładają zadania
zarówno na prowadzących zakład,
jak i na organy właściwe w kwestii
zagospodarowania przestrzennego.
W tym elemencie pojawia się pojęcie
tzw. bezpiecznej odległości, która
musi być zachowana w przypadku
lokalizacji osiedli mieszkaniowych,
obiektów użyteczności publicznej,
dróg krajowych i linii kolejowych
o znaczeniu państwowym od za-
kładów stwarzających ryzyko wystą-
pienia zdarzeń noszących znamiona
poważnej awarii przemysłowej. Brak
tego typu zapisów mógłby prowa-
dzić do sytuacji, kiedy w sąsiedztwie
istniejących zakładów niebezpiecz-
nych byłyby wznoszone tzw. obiek-
ty wrażliwe (osiedla mieszkaniowe,
zabudowa jednorodzinna, obiekty
użyteczności publicznej, drogi kra-
jowe itp.), dla których zakład prze-
mysłowy stanowiłby zagrożenie, lub
do sytuacji, gdy w pobliżu istniejących
obiektów wrażliwych znalazłyby się
nowe zakłady generujące ryzyko.
W przypadku istniejących zakładów,
które nie zachowują bezpiecznej
odległości, może zostać nałożony
w drodze decyzji organu Inspekcji
Ochrony Środowiska (po zasięgnięciu
opinii właściwego organu PSP) obo-
wiązek zastosowania dodatkowych
zabezpieczeń. Jednakże z uwagi
na brak konkretnych zapisów po-
zwalających na wskazanie kryteriów
określania bezpiecznej odległości
uprawnienie to jest trudne do wy-
egzekwowania.

System przeciwdziałania poważ-

nym awariom przewiduje również
konieczność dokonania przez wła-
ściwego komendanta wojewódz-
kiego PSP analizy w zakresie tzw.
efektu domina. Przeprowadzone
czynności mają na celu ustalenie,
czy ze względu na zlokalizowanie
w niedalekiej odległości od siebie
dwóch lub więcej zakładów zaliczo-
nych do odpowiedniej grupy ryzyka
może dojść do zwiększenia prawdo-
podobieństwa wystąpienia awarii
przemysłowej lub do pogłębienia
skutków zaistniałej awarii. Tego typu
niekorzystne zjawiska mogą wystąpić
z uwagi na skoncentrowanie na sto-
sunkowo niewielkim obszarze dużych
ilości niebezpiecznych substancji
o różnych właściwościach. W przy-
padku stwierdzenia, że na obszarze,
na którym funkcjonuje grupa zakła-
dów zaliczonych do odpowiedniej
grupy ryzyka, zdarzenie noszące
znamiona awarii przemysłowej po-
wstałe na terenie jednego zakładu
może doprowadzić do rozszerzenia
skutków zdarzenia na obszar innych
podmiotów czy instalacji, a co za tym
idzie do zwiększenia jego negatyw-
nych następstw, właściwy organ
w drodze decyzji administracyjnej
może zobowiązać prowadzących
zakłady do:

– wzajemnej wymiany informacji

pozwalających na uwzględnienie
w opracowywanych dokumentach
zwiększonego prawdopodobień-
stwa wystąpienia awarii przemy-
słowej lub zwiększenia skutków
jej wystąpienia,

– dostarczenia informacji niezbęd-

nych do sporządzenia zewnętrz-
nych planów operacyjno-ratow-
niczych oraz do opracowywania
informacji o zagrożeniach awaria-
mi przemysłowymi w zakładach
o dużym ryzyku lub w zakładach
o zwiększonym ryzyku i przewi-
dywanych środkach bezpieczeń-
stwa.
W przypadku wystąpienia efektu

domina bardzo istotne znaczenie
ma właściwie przeprowadzona ana-
liza ryzyka oraz precyzyjne odwzo-
rowanie na mapach danego terenu
prognozowanych zasięgów stref za-
grożenia wynikających z przyjętych
scenariuszy awaryjnych.

Przyjęte regulacje służące prze-

ciwdziałaniu i zwalczaniu poważ-
nych awarii wprowadziły obowiązek
uwzględnienia udziału społeczeń-
stwa w postępowaniu dotyczącym
kwestii zapewnienia bezpieczeństwa
na terenach zagrożonych skutkami
awarii przemysłowej oraz udostęp-
nienia wszelkich niezbędnych infor-

Państwowa Straż Pożarna ponosi główny

ciężar egzekwowania obowiązków

związanych z zapobieganiem poważnym

awariom przemysłowym

27

6

2010

Główne elementy systemu zapobiegania poważnym awariom przemysłowym

macji w przedmiotowym zakresie.
Wśród tej grupy obowiązków naj-
istotniejsze znaczenie ma kwestia
konieczności przeprowadzenia
konsultacji społecznych w trakcie
prac związanych z opracowaniem
zewnętrznych planów operacyjno-
ratowniczych. Przepisy nie precyzują
jednak, w jaki sposób konsultacje
te mają zostać zrealizowane. W prak-
tyce obowiązek ten realizowany jest
w zależności od przyjętego w danym
województwie toku postępowania.
Jednym z możliwych rozwiązań (sto-
sowanym w województwie śląskim)
jest udostępnienie planu przed jego
zatwierdzeniem w siedzibie KW PSP
oraz w siedzibie właściwej miejsco-
wo KM/KP PSP, w celu umożliwienia
osobom zainteresowanym zapozna-
nia się z jego treścią oraz wniesienia
uwag. Informacja o postępowaniu
związanym z opracowaniem ze-
wnętrznego planu operacyjno-
ratowniczego oraz o możliwości
zapoznania się z treścią planu za-
mieszczana jest na stronie Biuletynu
Informacji Publicznej KW PSP. Przy
wykorzystaniu Biuletynu Komenda
Wojewódzka PSP zobowiązana jest
również do publikowania:
– rejestru substancji niebezpiecz-

nych znajdujących się w zakła-
dach zlokalizowanych na terenie
danego województwa,

– informacji o decyzjach ustalających

grupę zakładów, które ze względu
na swoją lokalizację mogą zwiększyć
prawdopodobieństwo wystąpienia
awarii przemysłowej lub pogłębić
jej skutki (efekt domina),

– informacji o zatwierdzonych ra-

portach o bezpieczeństwie lub
ich zmianach,

– informacji o przyjętych zewnętrz-

nych planach operacyjno-ratow-
niczych lub ich zmianach,

– instrukcji postępowania miesz-

kańców na wypadek wystąpienia
awarii.

System MARS

Na komendanta wojewódzkiego
PSP oraz wojewódzkiego inspektora
ochrony środowiska nałożone zosta-
ło zadanie polegające na zgłaszaniu
zdarzeń spełniających odpowiednie
kryteria (określone w Rozporządze-
niu Ministra Środowiska z 30 grudnia
2002 r. w sprawie poważnych awarii
objętych obowiązkiem zgłoszenia
do Głównego Inspektora Ochrony
Środowiska – Dz.U. z 2003 r. nr 5, poz.
58) do głównego inspektora ochrony
środowiska, który przekazuje pozy-
skane informacje do Biura ds. Niebez-
pieczeństw Poważnych Awarii dzia-
łającego przy Komisji Europejskiej.
Należy zauważyć, że sprecyzowane
kryteria odnoszą się nie tylko do zda-
rzeń na terenie zakładów przemysło-
wych (objętych postanowieniami
Dyrektywy Seveso II oraz zakładów
niekwalifi kowanych do odpowiedniej
kategorii ryzyka), lecz także do in-
nych zdarzeń z udziałem substancji
niebezpiecznych (wypadki w trans-
porcie, pożary, zanieczyszczenie rzek,
zbiorników wodnych itp.). Obowią-
zek zakwalifi kowania danego zda-
rzenia do kategorii poważnej awarii
podlegającej zgłoszeniu pojawia się
w przypadku, gdy zdarzenie to wy-
wołuje negatywne konsekwencje
dla życia, zdrowia ludzi, środowiska
naturalnego lub powoduje straty
materialne o znacznych rozmiarach.
Analiza zdarzeń pod tym kątem pro-
wadzona jest w Wojewódzkich Sta-
nowiskach Koordynacji Ratownictwa
PSP. W stanowiskach tych sporządza
się również stosowne informacje,
które przekazywane są drogą elek-
troniczną do głównego inspektora
ochrony środowiska. Po zweryfi ko-
waniu otrzymanych danych trafi ają
one do Biura ds. Niebezpieczeństw
Poważnych Awarii zarządzającego
systemem MARS, czyli systemem re-
jestracji i informacji na temat awarii,
które miały miejsce w krajach człon-

kowskich, analiz przyczyn awarii
oraz informacji o podejmowanych
środkach zaradczych.

Podsumowanie

System zapobiegania poważnym
awariom przemysłowym w swych
założeniach prowadzić ma do spro-
wadzenia istniejącego ryzyka (lub
prawdopodobieństwa) wystąpienia
zdarzenia do możliwie niskiego pozio-
mu. Środkami mającymi to umożliwić
są zarówno podstawowe, jak i uzupeł-
niające elementy systemu, ponieważ
każdy z przewidzianych przez prawo
instrumentów ma za zadanie wywo-
łanie odpowiedniego efektu w innym
obszarze działania. Analizując i ocenia-
jąc funkcjonowanie systemu w kra-
jach członkowskich Unii Europejskiej,
trzeba stwierdzić, że nie jest on w sta-
nie całkowicie wyeliminować ryzyka
powstawania negatywnych zdarzeń
w trakcie procesów technologicznych
(świadczą o tym odnotowane awarie
przemysłowe), a jego skuteczność
jest o wiele większa na terenie tzw.
starych państw unijnych, co jest
spowodowane dłuższym czasem
wdrażania przedmiotowych regulacji,
lepszą kondycją fi nansową zakładów,
co przekłada się na stan techniczny
instalacji i istniejące systemy zabez-
pieczeń.



Piśmiennictwo
1. Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony

środowiska (Dz.U. z 2008 r. nr 25, poz. 150
z późn. zm.).

2. Rozporządzenie Ministra Środowiska

z 30 grudnia 2002 r. w sprawie poważnych
awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia
do Głównego Inspektora Ochrony Środo-
wiska (Dz.U. z 2003 r. nr 5, poz. 58).

3. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska:

Metodologia określania bezpiecznych lo-
kalizacji zakładów mogących powodować
poważne awarie. Warszawa 2007 r.

4. Janik P.: Seveso II – nowelizacja wprowa-

dzona. „Przegląd Pożarniczy”, 6, 2006,
22-24.

5. Michalik J.S.: System przeciwdziałania po-

ważnym awariom przemysłowym w Polsce
cz. 3. „Bezpieczeństwo Pracy”, 1, 2002.