“

Problematyka pamięci w kontekście

zeznań świadków”

Łukasz Kupiec

1.

Pamięć – pojęcie i aspekty funkcjonowania

a)

Pamięć – zdolność jednostki do rejestrowania, magazynowania i odtwarzania

informacji

b)

Trzy etapy procesu pamięciowego:

▪

kodowanie – a więc odbiór informacji z świata zewnętrznego

▪

zatrzymywane – magazynowanie informacji do późniejszego wykorzystania

▪

odtwarzanie – a więc przypominanie

c)

Nie ma jednej, powszechnie aprobowanej teorii dotyczącej tego, jak funkcjonuje

pamięć

d)

zasadniczo możemy pamięć podzielić na mimowolną (zapamiętujemy bez

zaangażowania naszej woli) oraz dowolna (nasza wola, koncentracja na zapamiętywanej

informacji)

e)

Najbardziej rozpowszechniona – magazynowa teoria pamięci (Atkinson, Shiffrin) –

ujmuje procesy pamięciowe z perspektywy tego, jak długo informacja jest

przechowywania; pamięć jako szczególny rodzaj „umysłowych magazynów”, w których

może być przechowywana informacja:

f)

pamięć sensoryczna – ultrakrótka, związana z odbieraniem bodźców zmysłowych –

jest kopią tego, co zarejestrowały zmysły (np. pamięć ikoniczna, pamięć echoiczna – te

na pewno, ale być może pamięć smakowa czy węchowa).

g)

STM – short-term memory – pamięć krótkortwała: czas przechowywania – ok.

kilkanaście sekund, niezbyt pojemna – liczba Millera (7 +/- 2 – tyle informacji możemy

naraz „zmieścić” w naszej pamięci krótkotrwałej); ma związek z pamięcią echoiczną –

ukierunkowanie na wolę oraz powtarzanie „pod nosem” lub w myślach pozwala na

dłuższe utrzymanie informacji. Większa ilość powtórzeń może sprawić, że informacja

przejdzie do pamięci długotrwałej.

h)

LTM – long-term memory – pamięć długotrwała – długotrwałe przechowywanie

danej informacji w pamięci – czas przechowywania całe życie; bardzo prawdopodobne,

że to „studnia bez dna” – być może ma nieograniczoną pojemność. Podstawą

przechowywania jest sensowność bodźców – wzajemne powiązania między informacjami

pomagają w ich utrwaleniu oraz na semantycznym (czyli znaczeniowym) opracowaniu

informacji.

f) Alternatywne teorie pamięciowe

•

Craik i Lockhart – teoria poziomów przetwarzania – nie ilość

przetwarzania (liczba powtórzeń), ale od jego jakości – zwracanie uwagi

na znaczenie bodźca powoduje jego przetwarzanie na głębokim,

semantycznym poziomie (a więc mocniej utrwala informację), gorzej

natomiast są utrwalane informacje przetwarzane na poziomie

fonologicznym (dźwiękowe przypomnienia, werbalizacje), natomiast

najsłabiej przetwarzanie w oparciu na wizualnej stronie materiału. Nie ma

tu koncentracji na strukturach (magazynach, przez które przechodzi

informacja).

•

Pamięć fleszowa – pewne wydarzenia z pamięci autobiograficznej,

które nie ulegają zatarciu i procesom zapominania (amnezja dziecięca); są

silnie emocjonalnie zakorzenione, bardzo intensywne, ale i niebezpieczne

– łatwe do sfabrykowania (wspomnienia fałszywe, podlegają modyfikacji

i rekonstrukcjom). Jest to dość ważna sprawa z perspektywy psychologii

zeznań.

•

Pamięć robocza

g) Rodzaje pamięci ze względu na rodzaj informacji, jaka jest przechowywana (Anderson)

•

pamięć proceduralna – opanowanie pewnych procedur, ciągów

czynności (np. jazda samochodem), trudna do opisania, utrwalająca się w

korze motorycznej mózgu, móżdźku i hipokampie

•

pamięć deklaratywna – hipokamp, kora płatów czołowych i

skroniowych – sieć powiązanych ze sobą pojęć i informacji, możemy o

nich powiedzieć, że „coś wiemy”

•

pamięć operacyjna – styk dwóch powyższych; znajdują się w niej te

treści i operacje, które mogą okazać się przydatne w danej pracy

umysłowej

LUB

•

pamięć epizodyczna – pamięć dotycząca konkretnych wydarzeń z

przeszłości, uporządkowanych w czasie i przestrzeni, dotyczących

przeszłości – ta najczęściej będzie w kręgu naszych zainteresowań. Można

ją określić jak pamięć świadka

•

pamięć semantyczna – należą do niej uporządkowane pojęciowo

fakty, idee, opinie i sądy. Można ją określić jako pamięć eksperta.

2.

Waga świadka naocznego w wymiarze sprawiedliwości – eksperyment Loftus z lat 70.

a)

USA – ok. 77 000 osób rocznie oskarżonych wyłącznie na podstawie dowodów

naocznych świadków

b)

Eksperyment: studentom college'u przedstawiono opis hipotetycznego napadu

rabunkowego na sklep, w trakcie którego zamordowany został jego właściciel, natomiast

podejrzany został zatrzymany przez policję. Prócz tego podzielonym na grupy badawcze

studentom podano następujące informacje

• grupa I: tylko dowody pośrednie (pieniądze w pokoju podejrzanego,

ślady amoniaku – używanego do mycia podłóg w sklepie – na butach)

• grupa II: jak w gr. I + dodatkowa relacja naocznego świadka, który

zeznał, że widział, jak podejrzany zastrzelił ofiarę

• grupa III: jak w gr. I i II +dodatkowa informacja nt świadka: świadek

ma słaby wzrok i nie miał w tym dniu okularów i najprawdopodobniej

nie byłby w stanie rozpoznać winowajcy.

• Głosujący za uznaniem podejrzanego winnym: Grupa I: 18%; Grupa

II: 72% Grupa III: 68%

3.

Błędy i problemy związane z pamięcią

a)

Eksperyment z katastrofą Boeinga (Cronbar, Wagenaar i Van Koppen, 1996):

Uderzenie Boeinga 747 w budynek mieszkalny w Amsterdamie – akcja ratunkowa oraz pożarnicza

szeroko relacjonowana w holenderskich mediach. Po 4 latach 93 studentów zostało zapytanych o to,

czy widzieli nagranie z uderzenia samolotu w blok. 66% z nich odpowiedziało twierdząco, a znaczny

odsetek (10-15%) podawał różne szczegóły dotyczące momentu uderzenia. Rzecz w tym, że sam

moment uderzenia nigdzie nie został utrwalony.

b)

rodzaje błędów związanych z odbiorem (kodowaniem) informacji

▪

związane z percepcją zmysłową

▪

związane z warunkami podmiotowymi obserwatora (wpływ emocji, uwagi

oraz procesów myślowych)

1.

społeczne komponenty wpływające na postrzeganie osób i zdarzeń –

- szczególnie z perspektywy celowościowej koncepcji psychologii społecznej.

Najłatwiej okłamać samego siebie.

1.

Tendencja do utrzymywania zgodności informacji posiadanych z

napływającymi

2.

tendencja do utrzymywania pozytywnej samooceny

3.

mechanizmy projekcyjne

4.

pozytywna ocena osób pozytywnie nas oceniających lub dla nas

ważnych

5.

łatwiejsze dostrzeganie pozytywnych informacji o nas lub o grupie, z

którą się identyfikujemy

6.

postrzeganie stereotypowe

7.

błędy atrybucji

2.

UWAGA! wpływ emocji na różne etapy procesu zapamiętywania:

1.

wpływ na percepcję (kodowanie) – przeżywane emocje wpływają na

emocjonalną percepcję osób i zdarzeń (np. lęk – osoby wydają nam się

bardziej wrogie, złe, nieżyczliwe etc.)

2.

zbyt duże lub zbyt małe zaangażowanie emocjonalne może mieć

wpływ na przechowywanie informacji – w tym pierwszym przypadku

może np. dojść do zjawiska zwanego wyparciem ze świadomości lub może

utrudniać jego przywołanie

3.

wpływ emocji na odtwarzanie – stresująca czynność przesłuchania

może wpływać na płynność skojarzeń, strukturę wypowiedzi, a także na

otwartość i szczerość świadka

c)

błędy związane z przechowywaniem informacji

▪

Zapominanie - „po prostu”

•

teorie zapominania: zanikanie śladów (z czasem ślady nieużywane i

nieutrwalane zacierają się), teoria interferencji (nowe ślady pamięciowe

zaczynają dominować nad starszymi i doprowadzają do ich wytłumienia),

teoria usuwania (ograniczona pojemność pamięci – ślady starsze

usuwane); oraz teoria utraty dostępu (nie zapominamy – niektóre ślady

niedostępne z powodu braku odpowiednich sygnałów, które mogłyby je

uaktywnić) – ta ostatnia teoria zdaje się być szczególnie przydatna z

perspektywy przesł. poznawczego

•

czas działa na niekorzyść

▪

Zniekształcenia śladów pamięciowych: uzupełnienia, zmiana kolejności –

- szczególnie przy materiale emocjonalnie nieobojętnym

▪

Pozytywny wpływ na zapamiętywanie: wcześniejsze postanowienie o

zapamiętaniu danej treści, organizacja treści (łatwiej zapamiętać treści dobrze

zorganizowane i sensowne, treści zwerbalizowane, treści nowe i nietypowe,

wyróżniające się z tła)

▪

wpływ cech osobistych: wiek, płeć (łatwiej rozpoznajemy twarze osób tej

samej płci), sprawność umysłowa, niedoczynności pamięci

d) Problemy związane z odtwarzaniem i przekazywaniem zapamiętanych treści

•

warunki związane z samym przesłuchaniem (Sądów i policji nikt nie

lubi) – nie tylko stres i związane z nim zaburzenia procesów poznawczych,

ale też efekt Rosenthala, chęć bycia “dobrym świadkiem”, spełniania

oczekiwań

•

pytania sugerujące, wpływ używanych słów na postrzeganie zdarzenia

– eksperyment z samochodami (Loftus, Palmer, 1974)

◦

film o wypadku drogowym

◦

pytanie: Z jaką prędkością m/w jechały samochody, kiedy

zetknęły (contacted) się ze sobą; stuknęły się (hit); wpadły na

siebie (bumped); zderzyły się (collided); rąbnęły w siebie

(smashed)

•

stosunek świadka do sprawy: z jednej strony wycofanie i niechęć do

współpracy, w innych duża aktywność, ale co za tym idzie – podejrzenie o

stronniczość i nieobiektywność

4.

Techniki przesłuchań

a)

metoda spontanicznej relacji

▪

pozwala na swobodną wypowiedź zeznającego

▪

prowadzący przesłuchanie przerywa w sytuacji rażącego odejścia

przesłuchiwanego od tematu

▪

sporadycznie stosuje się pytania ogólne i otwarte, zdecydowanie unika się

zamkniętych

▪

na tę metodę wskazuje KPK – zanim przesłuchujący postanowi o zastosowaniu

innej techniki, musi wysłuchać spontanicznej relacji

▪

zeznania są mało kompletne, ale bardzo dokładne; unikamy zniekształceń

spowodowanych pytaniami sugerującymi

b)

metoda pytań ukierunkowanych

▪

stosowane w dalszych fazach przesłuchania

▪

pytania szczegółowe mające na celu rekonstrukcję dekowanego z pamięci

zdarzenia

▪

cechy pytań: zwięzła struktura, rzeczowe, jasno sformułowane

▪

źle zadane pytanie oraz pytania sugerujące mogą doprowadzić do

zniekształcenia śladu, a co za tym idzie, oddalić nas od prawdy materialnej

(vide eksperyment językowy z samochodami)

c) metoda przesłuchań poznawczych (cognitive interview) – twórcy: E. Geiselman i R. Fisher

•

paradygmat I: pamięć jako sieć – ślad pamięciowy składa się z wielu

elementów: im ich więcej, tym lepsze ich odtwarzanie

•

paradygmat II: istnieje kilka dróg odtwarzania zakodowanego w pamięci

faktu/zjawiska/zdarzenia

•

techniki dekodowania:

▪

skłonienie do powtórnego przeżycia zdarzenia: skupienie na

wrażeniach i spostrzeżeniach zmysłowych (nie tylko wzrok, ale także

smak, dotyk, węch, słuch). Każdy szczegół jest ważny – może być

powiązany z innymi elementami śladu!

▪

Skłonienie zeznającego do całkowicie swobodnej i pełnej relacji –

także z informacjami uznawanymi za nieważne, bezsensowne czy

wstydliwe.

▪

Opis konkretnego zdarzenia z zaburzeniem ciągu chronologicznego –

np. od końca do środka, od końca do początku: pomaga w odtworzeniu

pominiętych szczegółów, zmusza do dokładniejszego, nie tak

pobieżnego wglądu w dekodowaną sytuację.

▪

Opis zdarzenia z perspektywy różnych osób (np. z pozycji ofiary,

sprawcy, innego świadka).

◦

Późniejsze modyfikacje, tzw. Rozszerzony wywiad poznawczy

▪

Nawiązywanie dobrego kontaktu – kontrola nad przesłuchaniem po

stronie osoby przesłuchiwanej; przesłuchujący zadaje tylko pytania

pomocnicze

▪

Zogniskowane wyszukiwanie – zwracanie przez prowadzącego uwagi

świadka na konkretnym elemencie związanym ze zdarzeniem

▪

Zadawanie pytań stosownie do etapu wypowiedzi osoby

przesłuchiwanej – prowadzący nie powinien “wybijać z rytmu”

przesłuchiwanego poprzez pytania odwracające uwagę od aktualnie

opisywanego elementu zdarzenia

▪

wspierające zachowanie przesłuchującego – ma to na celu redukcję

stresu związanego z przesłuchaniem

•

Ograniczenia: dzieci, ofiary traumatycznych przeżyć; podstawą przesłuchania

poznawczego musi być szczera wola współpracy osoby przesłuchiwanej;

konieczność

odpowiedniego

przeszkolenia

przesłuchującego

oraz

odpowiedniej ilości czasu poświęconego na przesłuchanie

•

Skuteczność: do 35% więcej informacji w porównaniu z typowym

przesłuchaniem świadków bez istotnego zwiększenia się ilości błędów.