Rozdział I „Uzyskiwanie zeznań przydatnych w postępowaniu sądowym”
W jakich warunkach można uzyskać zeznania świadków, które wydają się przydatne przede wszystkim dla celów posterowania karnego?”
1. Dostosowanie badania do umysłowego poziomu świadka.
Pytania powinny być dostosowane do poziomu umysłowego świadka, a problem jest wtedy gdy są to:
- mało inteligentni ludzie dorośli,
- młodzież i dzieci, które nie są jeszcze w pełni rozwinięte umysłowo,
- świadkowie, którzy nie mogą w pełni wykorzystać swych zdolności intelektualnych w specyficznej sytuacji przesłuchania, np. zdenerwowanie prowadzi do zaburzenia percepcji.
Gdy występuje zupełne niezrozumienie pytania lub jego niewłaściwe rozumienie, wtedy ponowne zadanie pytania może pomóc, jeśli zostaną spełnione dane warunki:
- spowolnienie tempa mowy i zadawania pytania,
- przekształcenie pytania w proste zdanie pytające (dłuższe zdania uniemożliwiają świadkom mniej inteligentnym i z niższym wykształceniem zrozumienie pytania, a także zdania zawile złożone, stosowanie konstrukcji zdań, które przekraczają możliwości pojmowania ich przez świadka, skomplikowane, niezrozumiałe struktury zdań.)
- niewłaściwy dobór słów powoduje pomimo zwolnienia tempa i odpowiednie konstrukcje zdań niezrozumienie pytania (słowa o zbyt wysokim stopniu abstrakcji) - w grupie 20 świadków zwroty niezrozumiałe - różnica, okoliczności, powód, przy okazji, w pełni świadomości, pomieszczenie, omawiała, szczegóły, cokolwiek innego, dwu różnych okazjach, pozbył się).
Co czwarty świadek występujący przed sądem ma poziom umysłowy niższy niż przeciętny. Słowa znane siwakowi, są czasami rozumiane przez niego inaczej, niż odpowiada to powszechnemu użyciu (mają węższe znaczenie dla świadka). Dzieci natomiast używają często słów „zawsze i wszyscy” gdy chodzi o „często i kilka”.
Przesłuchujący powinien się wystrzegać pytań, na które odpowiedź może być zbyt ogólna - odpowiedzi ogólne można konkretyzować przez dalsze pytania. Niewłaściwe pytania mogą prowadzić do odpowiedzi, które okazują się niezgodne czy wręcz rozbieżne z zeznaniami złożonymi przy późniejszym przesłuchaniu. Świadkowie z brakami percepcji niechętnie przyznają się że nie zrozumieli pytania i próbują wywołać wrażenie że rozumieją, np. skinienie głową.
- w przesłuchiwaniu dzieci i mniej inteligentnych dorosłych zachodzi konieczność pozostawania przy opisie dawnego zdarzenia i nie powinno się włączać pytań dotyczących innych zdarzeń - proces przypominania u wielu osób zostaje wtedy zakłócony; a pytania stawiane bez związku z danym zdarzeniem powodują błędne odpowiedzi, a dobre odpowiedzi są wtedy gdy wykazywano związek z pozostałym materiałem przesłuchania. U takich świadków przesłuchanie powinno być chronologiczne, postępujące krok po kroku, dyskursywne.
Należy powtarzać w pytaniach nazwisko obwinianego a nie operować zaimkami (on, ten) ponieważ świadek koncentruje się wtedy na osobie obwinianej. Wobec świadków którzy zeznają bezładnie można zastosować kontrolę po przez powrócenie w dalszym ciągu przesłuchania do części nieprawdopodobnie brzmiącej wypowiedzi tylko w inny sposób, gdy świadek stracił już z pola widzenia swą wcześniejszą wypowiedź - wskazówka wiarygodności.
2. Naprowadzanie świadka na zróżnicowane składanie zeznań.
Wskazówki i upomnienia są potrzebne pytającemu do wyrobienia sobie obrazu chronologii zdarzeń i w odniesieniu do innych punktów zeznania.
W badaniach porównawczych: wielokrotne zwracanie uwagi świadka na to, że powinien on rozróżniać to co przypomina sobie z całkowitą pewnością, i to, czego nie jest pewny; brak różnicowania czy czegoś sobie nie mogą przypomnieć czy tego w ogóle nie było.
Inne wskazówki służa do eliminowania skłonności świadka do łączenia własnych obserwacji ze zdarzeniami obserwowanymi przez osoby trzecie.
3. Kształtowanie przesłuchania w aspekcie niezależności zeznania.
Jak należy kształtować formę i treść pytania, aby uzyskać przydatną i samodzielną wypowiedź świadka?
Tempo i sposób formułowania pytań były rozpatrywane z punktu zrozumienia pytania przez świadka i musiały być dostosowane do jego poziomu umysłowego, a treść pytania należy rozpatrywać w aspekcie możliwego oddziaływania na wypowiedź świadka.
Opis spontaniczny - co świadek ma sam do powiedzenia w danej sprawie, nie przerywać mu; swobodne zeznanie jest procesem myślowym, w którym stosuje się kategorię kolejności, wyszukuje określone sformułowania, rozróżnia fakty istotne i nieistotne oraz przejawia inne zdolności umysłowe, dlatego rzadko są to długie zeznania, gdyż wymagają wysiłku. Dzięki swobodnemu opisowi można poznać indywidualne skłonności badanego - czy chce podnieść sobie wartość czy ją obniżyć, czy się chwali czy się wstydzi, co zeznaje a co przemilcza, czy zeznanie już zaprotokołowane jest rozszerzane przez świadka czy redukowane.
Formułowanie pytań.
Pytania sugerujące odpowiedzi - podatni na sugestię są przede wszystkim świadkowie o bardzo niskim poziomie umysłowym (trudno im reprodukować wspomnienia i przyjmowali sugestię),świadkowie zachowujący się przy badaniu bojaźliwie, świadkowie zmęczeni (im wcześniejszy etap rozwoju umysłowego świadka, tym szybciej się on męczy przy dłuższym przesłuchaniu)
Elementy zeznań szczególnie podlegające wpływom sugestii to zdania odnoszące się do wspomnień formułowanych z dużą dozą niepewności i fakty które zatarły się w pamięci świadka
Pytania stopniowane według ich sugestywności:
- pytania wolne - pytania składające się z jednego tylko zaimka pytającego i stosunkowo niewielu abstrakcyjnych danych określonej kategorii (np. co on robił?) - nie da się dzięki nim uzyskać szczegółowych danych, są wolne od sugestii i pozbawione treści, przydatne do kontynuowania opisu.
- pytania sprzeczne - stosowane w celu uzyskania szczegółowych danych od dzieci i osób dorosłych o niskim poziomie umysłowym; pytania te ujmują coś konkretnego co jest nieprawdopodobne a nawet jest przeciwieństwem tego, co świadek poda przypuszczalnie w odpowiedzi (podejrzenie o uprowadzenie dziecka - pytanie: czy powiedział, że możesz spokojnie iść do domu?; )odpowiedź świadka jest nieważna gdy podchwytuje sugestię i potwierdza ją.
Pytania te naprowadzają go na treści zeznania, które ma podać i motywują do przyjęcia postawy, która pozwala mu na szybsze i pewniejsze odpowiadanie; są to pytania nieżyciowe, ale konkretne, które pozwalają na uzyskanie od takich świadków dane szczegółowe wolne od wpływów zewnętrznych
- pytania wybiórcze - daje do wyboru trzy możliwości odpowiedzi, które są wypowiedziane przez przesłuchującego bez akcentowania różnic w głosie (czy mężczyzna przy tym stał, siedział czy leżał?); by wyeliminować sugestywność nie podaje się w pierwszej kolejności możliwości najprawdopodobniejszej, nie akcentuje się jej głosem i zmienia się jej miejsce w kolejnych pytaniach, pozostawia się inną czwartą wersję (czy może gdzieś indziej?). odpowiedzi na te pytania są przydatne tylko wtedy, gdy są podawane szybko i bez pauzy na zastanowienie - wyklucza to fałszywe odpowiedzi.
- pytania zawierające fakty - zawierają treść możliwej odpowiedzi i wymagają tylko potwierdzenia lub zaprzeczenia (np. czy szedł pan sam?); ułatwia się świadkowi zeznającemu fałszywie znalezienie właściwego materiału do odpowiedzi, nastawia się go na podchwycenie podanych treści; sugestywne oddziaływanie; odpowiedzi te nie mają wartości jako zeznania, czasami tylko wtedy gdy są zadawane na zakończenie lub gdy odpowiedź wychodzi poza treść przedstawianego faktu; pytania typu czy z zaprzeczeniem wg Sterna zawierają przejaw oczekiwania określonej odpowiedzi, pytania zawierające przesłankę typu „czy marynarka, którą miał chłopiec, była porwana?” - podanie przesłanki że była jakaś marynarka. Ta możliwość badania odgrywa rolę wtedy, gdy zeznania świadka można uzyskać tylko za pomocą pytania zawierającego fakty. Pytanie zawierające hasło „czy był tam jeszcze ktoś z lusterkiem?”.
- sugestywne oddziaływanie bardzo precyzyjnych pytań - przez precyzję pytania sugeruje się świadkowi, że musi on podać odpowiednio precyzyjną odpowiedź; sugestywne oddziaływanie tych pytań występuję zwłaszcza w przypadku danych odnoszących się do czasu (czy w maju czy w czerwcu); są to często odpowiedzi precyzyjne, ale pochodzące z mglistych wspomnień, niepewnych, zbyt precyzyjne odpowiedzi wywołujące wrażenie niestałości powinno się odrzucić zwłaszcza wtedy, gdy świadek wspominał już o swojej niepewności i nie była ona złudzeniem.
4. Dalsze zalecenia odnoszące się do prowadzenia przesłuchania.
Metody przesłuchania, których zalecanie opiera się przeważnie na licznych obserwacjach poczynionych w trakcie zeznawania świadków:
- usuwanie konkretnych zahamowań - przydatne zeznania można wtedy uzyskać, gdy usunie się różne zahamowania świadka: obawa obecności innych mieszkańców tej samej miejscowości podczas przesłuchania (rozwiązanie - przesłuchanie pod nieobecność pozostałych, szczególnie świadków decydujących, a także innych gdyż eliminuje się także wpływanie wzajemne na siebie innych świadków); obawy odnoszące się do czysto zewnętrznych aspektów, np. że będą musieli ponieść koszty gdy przegrają proces (rozszerzenie ustnego pouczenia świadków pomogłoby); są zahamowania które są dla świadka nie do przezwyciężenia np. pytania o sprawy seksualne.
- pytania nie zawierające zarzutu winy - pomaga to w eliminacji zahamowań u świadka; powinno się zadawać pytania subtelnie i wyrażanie się absolutnie neutralnie pod względem wartości - pomaga to osiągnąć optymalną szczerość zeznania świadka (pytanie z zarzutem winy - dlaczego ciągle tam chodziłeś, dlaczego dopiero wtedy?)
- badanie w przeważającym stopniu pozbawione emocji - należy możliwie rzadko badać świadka będąc samemu w afekcie, ponieważ emocje przesłuchującego zazwyczaj wpływają hamująco na badanego; ogólnie spokojne, rzeczowe, pozbawione emocji przesłuchanie daje lepsze wyniki (sporadycznie wybuch emocji może pomóc np. gdy zachodzi podejrzenie fałszywych zeznań). powinno wystąpić w takim przesłuchaniu także współczucie dla świadka, ciepły ton badania będący rutyną. Pozostawienie świadka w czasie przesłuchania w pozycji siedzącej pomaga mu w zachowaniu spokoju i chroni przed nienormalnym pobudzeniem. Nie należy uświadamiać świadkowi jego afektu przez nazwanie tego stanu, gdyż wtedy wzrasta natężenie emocji. Dziecko które płacze przy danym poruszonym temacie, należy raczej nie pocieszać, tylko odejść od tego tematu na temat obojętny uczuciowo, a później w delikatny sposób, bez wyraźnego przejścia powrócić do tego tematu. Przykre i trudne pytania powinny być zadawane na końcu, by nie zepsuć poprzedniej ciepłej atmosfery przesłuchania.
- wyczerpujące i zrozumiałe pouczenia świadków - służą uzyskiwaniu przydatnych zeznań; zdania muszą być krótkie, proste, zawierać potoczne słownictwo, bez szybkiego tempa mowy; korzystnie oddziałuje krótkie powtórzenie pouczenia przed decydującymi zeznaniami. Właściwa komunikacja między świadkiem i przesłuchującym jest osiągana po przez dostarczanie świadkowi odpowiedniej informacji i traktowanie go poważnie i akceptowanie go.
1