ARNTZEN - PRZESŁUCHANIE
I. Uzyskiwanie zeznań przydatnych w postępowaniu sądowym.
W jakich warunkach można uzyskać zeznania świadków, które wydają się przydatne przede wszystkim dla celów postępowania sądowego?
1. Dostosowanie badania do umysłowego poziomu świadka.
(należy formułować pytania zgodne z umysłowym poziomem świadka)
a) Jeżeli pytanie nie jest zrozumiałe lub zrozumiałe niewłaściwie, to ponowne pytanie może pomóc jeśli spełni się warunki:
- Tempo - zwolnione w zadawaniu pytania
- Przekształcenie pytania w proste zdanie pytające - przy dłuższym zdaniu Ci mniej inteligentni nie rozumieją pyt. Podstawowego (tak nie: „Czy dał Ci pieniądze po tym, jak Cię rozebrał?, tak dobrze: „Czy najpierw Cię rozebrał, a następnie dał Ci$, czy tez najpierw dał Ci $, a później Cię rozebrał?”
- Konkretne wyrażanie się, właściwy dobór słów - niezrozumiane słowa: różnica, okoliczności, powodem, okazji, pełni świadomości, świadoma, pomieszczeniu, omawiała, szczegóły, cokolwiek innego, dwu różnych okazjach, pozbył się. (inne znaczenie słów dla różnych ludzi: zna - spotkała). Należy pytać o konkretne okoliczności przestępstwa.
- Pozostawanie przy opisie dawnego zdarzenia i nie włączanie pytań dot. innych zdarzeń - Nie pytać tak: „Czy ten M dawał Pani już wcześniej $? W jaki sposób wręczył Pani wtedy $?
Świadkowie mniej inteligentni i dzieci będą mieli z tym problemy. Powinno się dążyć tu do badania chronologicznego, albo powtarzać w pytaniach nazwisko obwinionego aby miało się pewność, że ciągle mówi o tym samym zdarzeniu.
2. Naprowadzenie świadka na zróżnicowane składanie zeznań.
Wskazówki potrzebne są pytającemu do wyrobienia sobie obrazu chronologii zdarzeń.
A także potrzebne jest do:
- zwracanie uwagi świadka na to, że powinien On rozróżniać to, czego nie jest pewny, a czego jest
- eliminowanie skłonności świadka do łączenia własnych obserwacji ze zdarzeniami obserwowanymi przez osoby trzecie
3. Kształtowanie przesłuchania w aspekcie niezależności zeznania.
Jak należy kształtować formę i treść pytania, aby uzyskać przydatną i samodzielną wypowiedź świadka?
a) Opis spontaniczny - zapytać co świadek ma do powiedzenia w danej sprawie
b) Formułowanie pytań - podatne na sugestie są osoby niedorozwinięte umysłowo, absolwenci szkół specjalnych, bojaźliwi, świadkowie zmęczeni(5 i 6-letnie dzieci są już bardzo zmęczone po 20 minutach). Szczególnie łatwo podlegają wpływom sugestii zdania odnoszące się do wspomnień formułowanych z dużą dozą niepewności.
Pytania wolne (od sugestii):maja jeden zaimek pytający i niewiele danych określających np. działanie, rozmowę, częstotliwość, kolejność czasową itp.(Co on robił? Jak często to robił? Co się działo później?). Nie można dzięki nim uzyskać szczegółowych danych.
Pytania sprzeczne: do uzyskania szczegółowych danych od dzieci i osób dorosłych o niskim poziomie umysłowym. Np. w przypadku podejrzenia o uprowadzenia dziecka można zapytać „Czy powiedział, że możesz spokojnie iść do domu?”. Gdy chodzi o przes. seksualne i chcemy uzyskać zeznania dot. udzielenia prawdopodobnie nakazu milczenia pytamy „Czy powiedział, że wszyscy ludzie mogą wiedzieć o tym, co On z Tobą robił?” Ty pytania pozwalają na szybsze i pewniejsze odpowiadanie. Dodatkowo istnieje w praktyce policyjnej czasem „przedstawienie niemożliwości” - „Ale czy to nie było tam niemożliwe? Przecież każdy mógł wtedy spojrzeć przez uchylone drzwi”
Pytania wybiórcze - dają do wyboru 3 odpowiedzi, które pytający wypowiada bez akcentowania np. „Czy mężczyzna przy tym stał, siedział czy leżał?” Aby wykluczyć sugestię, nie wymienia się na 1 miejscu możliwości najbardziej prawdopodobnej. Zostawiamy jeszcze inna wersję „Lub gdzie indziej”. Trzeba pytać szybko i bez pauzy na zastanowienie.
Pytania zawierające fakty - Wymagają potwierdzenia lub zaprzeczenia. „Czy pan sam zjeżdżał schodami ruchomymi?”(odp. tak lub nie) Takie pytania pomagają w kłamstwach.(treść pytań pochodzi z wcześniejszych zeznań świadka). Lub pytania zawierające przesłankę - „Czy marynarka, którą miał na sobie chłopiec, była porwana? - podpowiada się, że marynarka była porwana. Odpowiedzi są ważne jeśli świadek doda coś co wychodzi poza treść pytania.
Sugestywne oddziaływanie bardzo precyzyjnych pytań - przez precyzje pytania sugeruje się świadkowi, że musi podać odpowiednio precyzyjna odpowiedź. „A jak było za piątym razem” - jeśli świadek mówi o 5 zdarzeniach i wtedy uważa mgliste i niepewne wspomnienia za pewne i podaje je pod wpływem sugestii. Np. „Czy było to w maju czy w czerwcu?”, „Musi pan przecież wiedzieć”, Świadek mówi, że było chłodniej a przesłuchujący znowu „To znaczy, że był prawdopodobnie maj. Był to więc maj czy czerwiec?” i tak sugeruje świadkowi, żeby powiedział o maju. Nie pytamy nigdy dokładnie, jeśli świadek wspomniał, że nie pamięta już dokładnie.
4. Dalsze zalecenia odnoszące się do prowadzenia przesłuchania.
Usuwanie zahamowań, odpowiednie traktowanie procesów emocjonalnych, czasowe umiejscowienie określonych pytań, rodzaj pouczeń świadka i uzasadniona potrzeba informowania świadka.
a) Usuwanie konkretnych zahamowań - przesłuchiwanie świadka samego, jeśli nie chce być przesłuchiwany przy innych np. mieszkańców tej samej miejscowości.
b) Pytania nie zawierający wyrzutu winy - np. nie pytać tak: „Dlaczego dopiero wczoraj wieczorek przyszedłeś na policję?”, „Przecież już wcześniej wiedziałeś, że on znowu zacznie”.
c) Badanie w przeważającym stopniu pozbawione emocji - rzeczowe, spokojne i pozbawione emocji przesłuchanie daje lepsze wyniki i powinno być wyczuwalne współczucie. Jeśli dziecko płacze należy zmienić temat a później spokojnie do niego wrócić. Nie pocieszamy i nie określamy jego afektu, bo to tylko pogarsza. Pod koniec wspominamy o przykrych wydarzeniach.
d) Wyczerpujące i zrozumiałe pouczenia świadka - Pamiętać o pouczeniu na początku i przed decydującymi zeznaniami.
II. Zapis zeznań świadka.
- Ujmujemy możliwie dokładnie treść tego, co świadek zeznał.
- Unikanie powtórzeń i wystrzeganie się opuszczeń.
- Nie notujemy rozwiniętej wypowiedzi jeśli odpowiedzią na pyt. Było tak lub nie.
- Zamieszczamy uwagę dot. długości przesłuchania - podaje się też przerwy i porę dnia.
- Zaznaczyć tempo odpowiedzi, jeśli się różni w różnych odp.
- Zaznaczyć gdy świadek zwleka, lub zmienia barwę głosu.
- Dosłownie cytować drastyczne zwroty świadka
- Charakteryzować stan uczuć świadka
- Spisywać przejęzyczenia
- Zaznaczenie okresowego odwołania zeznania
- Zachowanie dodatkowej osoby, jeśli jest
- Jeśli pokazuje się zeznanie dzieci rodzicom to trzeba się liczyć z tym, że zeznania zostaną zmienione
- Nagrywać na taśmę magnetofonową - tylko wtedy to hamuje świadka
OCENA WIARYGODNOŚCI ZEZNAŃ ŚWIADKÓW.
KRYTERIA WIARYGODNOŚCI.
1. Kryteria wiarygodności, które wynikają z przebiegu zeznania:
stałość zeznania w wielu czasowo odległych badaniach
rodzaj i sposób powstawania późniejszych uzupełnień
2. Kryteria wiarygodności, które wynikają z treści zeznania:
stopień szczegółowości i osobliwości treści podawanych przez świadka:
rozmowy
procesy psychiczne
zjawiska abstrakcyjne
fakty niezrozumiałe
wielopostaciowe powiązania z okolicznościami zewnętrznymi
komplikacje
łańcuchy reakcji
powiązania treści
nasuwające się szczegóły
treści typowe dla przestępstwa
3. Kryteria wiarygodności, które wynikają ze sposobu zeznawania:
uczuciowe uczestnictwo w przezywanych raz jeszcze faktach
nieudolność
nie sterowany sposób zeznawania
4. Kryteria pochodzące z „węższego zakresu” zeznania: możliwe do ustalenia motywacje.
- Podane cechy zeznania stają się decyzyjnym środkiem dowodowym i tym samym właściwym kryterium wiarygodności dopiero wtedy, gdy zostaną powiązane z określonymi cechami osobowości świadka.
- Ułatwieniem w ocenie wiarygodności jest to, że wiarygodny lub niewiarygodny, albo niedostatecznie przekonywujący kompleks zeznań wykazuje określony zespół cech: poszczególne cechy nie występują w izolacji, lecz tworzą tzw. „łańcuch cech”, w którym łączą się ze sobą w typowy sposób i wzajemnie się potwierdzają.
- Musza istnieć przynajmniej 3 jednoznaczne cechy wiarygodności, obiektywnie stwierdzone, aby zeznania świadka mogły być uznane za wiarygodne. (Obfitość szczegółów, szybkie tempo uzupełniania i opis odpowiadający typowi przestępstwa, przy w miarę stałej treści zeznań, często występują wspólnie jako cechy wiarygodności).
1. Stałość i niestałość zeznania świadka.
Stałość czyli zgodność w kolejnych przesłuchaniach. Najlepiej jest ją ocenić porównując treść odległych w czasie przesłuchań. Określony rodzaj niestałości może być nawet szczególnie przekonywującą cechą wiarygodności.
Gdy odstęp między przesłuchaniami nie jest większy niż 2 lub 3 lata, to w przypadku wiarygodnych zeznań opartych na przeżyciach można oczekiwać, że będą one zgodne w następujących punktach:
a) w opisie działań, które są dla świadka istotą zdarzenia
b) w określeniu partnerów działania, którzy bezpośrednio brali w nim udział
c) w danych dot. miejsc, w których rozgrywały się zdarzenia
d) w danych dot. przemieszczania się z miejsca na miejsce (pieszo itp.), gdy zdarzenie rozegrało się w kilku miejscach
e) w określeniu przedmiotów związanych bezpośrednio z ważnymi działaniami
f) także np. w opisie pozycji ciała przy głównym zdarzeniu(dot. przest. Seksualnego lub bicia dzieci)
Wartość dowodowa stałości wzrasta w pewnych okolicznościach:
1. Znaczną wagę mają zgodne powtórzenia zeznań, które następują spontanicznie. (bez odp. Na konkretne pytanie lub w odp. Na pyt. Wolne)
2. Stałość jest bardzo znacząca zawsze wówczas gdy odnosi się do pobocznych, przejściowych, ramowych okoliczności działania. Np. gdy mała dziewczynka 10 letnia pamięta po 8 miesiącach, czym zajmował się każdy członek rodziny przebywający poza pokojem, w którym doszło do przestępstwa, gdy znajomy rodziny zbliżał się do niej w zamiarach seksualnych, o czym obwiniony z nią rozmawiał.
3. Stałość zeznania w opisie różnorodnych działań, które miały się dokonać za każdym razem w różnych syt., zwłaszcza gdy opis odnosi się do poszczególnych okoliczności, których świadek nie mógł zaobserwować w jakimś wzajemnym związku - ma zwiększoną wartość dowodową. (wiadomo, że trudniej jest zapamiętać niepowiązane szczegóły jako pewne całości).
4. Waga cechy stałości wzrasta gdy tempo zeznania, mierzone wg. indywidualnego tempa czynności umysłowych jest szybsze.
5. Różne sformułowane zeznania zgadzają się pod względem treści.(te o zróżnicowanej formie, ale zgodnej treści mają szczególną wartość)
W każdym przypadku przy powtarzaniu zeznania występuje naturalna utrata pamięci.
(Dlatego niedopuszczalnym uproszczeniem jest stwierdzenie, ze stałość zeznania przemawia na jego wiarygodnością a niestałość za niewiarygodnością).
Zjawisko niestałości w zeznaniach przemawia nawet za wiarygodnością, gdy odpowiada w określony sposób prawidłowościom pamięci, które nie są znane świadkowi.
Decydujące dla kwestii wiarygodności jest więc stwierdzenie, czy rozwój zeznań odpowiada prawidłowościom psychologicznym, czy też wykazuje zmiany, które nie są oczekiwane przy wspomnieniach dotyczących faktycznych przeżyć.(Badania: 9,7% niezgodności w zeznaniach wiarygodnych jeśli między porównywanymi przesłuchaniami upłynęło do 2-3 lat.)
Od świadka trzeba by wymagać zbyt wielkiej pracy, gdyby oczekiwać zgodności jego różnych zeznań we wszystkich tych punktach:
1. Zeznania dot. przyporządkowania działań pobocznych działaniu, które świadek uważa za główne. (np. pamiętanie nakazu milczenia ale nie pamiętanie podczas którego spotkania)
2. Zeznania dot. czasowej kolejności faz jednego zdarzenia i różnych skończonych, jednorazowych działań. (Czy podarunek dostało po czy przed zdarzeniem - nie wie)
3. Zeznania dot. datowania jakiego zdarzenia są niezbyt pewne gdy na datę nie zwraca się szczególnej uwagi i nie było blisko jakiejś ważnej daty innej).
4. Odstęp czasu między zdarzeniami jest łatwo zapominany.
5. W przypadku zeznań dot. częstotliwości podobnych do siebie zdarzeń zdolności świadków do zapamiętywania są niewielkie.
6. Zeznania dot. pozycji poszczególnych części ciała przy określonych działaniach. (np. u dzieci mylenie lewej strony z prawą, czy dotykanie odbywało się przez ubrania czy bezpośrednio)
7. Zeznania dot. osób towarzyszących, które nie uczestniczyły bezpośrednio w zdarzeniu. (zapominanie kto był osoba towarzyszącą)
8. Zeznania dot. ubrania. (szybko zaciera się to w umyśle świadka, szczególnie jeśli chodzi o ubrania obserwowanego sprawcy, a jeszcze gorzej jest z pamięcią na temat własnego ubioru)
9.Oświadczenia świadka dot. własnych wcześniejszych zeznań. (zapominanie co mówiono na początku, komu pierwszemu zeznawano, co powiedzieli o zdarzeniach a czego nie)
10. Zeznania dot. brzmienia słów oraz treści rozmów. (przypominanie sensu rozmowy, ale niemożność przytoczenia wiernej, dosłownej reprodukcji.)
11. Zeznania dot. motywów wcześniejszych działań lub przyczyn ich zaniechania. (zapominanie dlaczego powiedzieli coś albo nie itp. Lub wypieranie do nieświadomości motywów nieetycznych, przykrych)
12. Zeznania dot. odczuwania bólu.(silne odczucia cielesne jak ból są łatwo zapominane przez świadków)
13. Dane dot. warunków atmosferycznych.(zapominane jeśli nie były ważne, a jeśli wiąże się to z przestępstwem - świadek został przewrócony na śnieg, albo światło mu coś dobrze oświetlało to są zapamiętane)
14. Zeznania dot. liczb.
Często występują znaczne indywidualne różnice w zakresie pamięci doznań.
Przy ocenie stałości należy uwzględnić także inne czynniki, które osłabiają reprodukowanie z pamięci:
1. Niepewność natrafienia na właściwy moment przypomnienia. (przypominanie sobie po czasie a nie po zadanym pytaniu(zjawisko inkadencji), nie przypomnienie gdy przesłuchujący nie zapyta). Należy pytań w różnych miejscach przesłuchania, mówić i pytać prosto. U dzieci do 7 r.ż. występują duże kompleksy zapominanych faktów, jakiś czas po zdarzenia a nie na krótko po nim.
2. Tłumienie. (zmienienie zeznań przez tłumienie wspomnień i prawie zawsze są to zdarzenia przykre, a mimika i inne przejawy zachowania pokazują, że osoba naprawdę sobie nie przypomina. Także wypierane są z pamięci te elementy, które mogłyby świadczyć o współdziałaniu świadka w przestępstwie)
3. Świadoma powściągliwość. Świadome przemilczenie wynika najczęściej z poczucia winy i chęci ukrycia własnego udziału w omawianych działaniach, a w innym przesłuchaniu mogą powiedzieć, bo już nie będą pamiętali, że wcześniej to ukryli)
2. Uzupełnienia zeznań poczynione przy kolejnych przesłuchaniach.
Treść późniejszych uzupełnień zeznań i tempo ich podawania są decydujące dla wyjaśnienia problemu wiarygodności.
Za uzupełnienie uznajemy rozszerzenie zeznania, które nastąpiło po przesłuchaniu policyjnym. Może zawierać sprecyzowanie istniejącego już materiału zeznań albo nieopisane dotychczas informacje.
Należy ustalić czy uzupełnienie nie zostało świadkowi zasugerowane przez treść pytania.
Czasem świadek zeznający fałszywi uzupełnia czasem swoje zeznanie, gdy ma wrażenie, że jego dotychczasowe opisy nie są jeszcze przekonywujące.(sprawdzić należy czy te nowe zeznania włączają się organicznie w treść dotychczasowego materiału, czy są podane przez świadka szybko i bez namysłu)
1. Dopasowanie treści uzupełnienia do dotychczasowego materiału zeznań jako cecha wiarygodności.(gdy dodatkowe inf. Łatwo dają się włączyć w poprzedni opis, gdy nie stoją w sprzeczności z poprzednimi danymi, gdy wypełniają luki które były widoczne już wcześniej - to wskazują na prawidłowość zeznania)
2. Tempo uzupełniania jako cecha wiarygodności. Gdy tempo jest tak szybkie, że świadek nie ma czasu na zastanowienie, a mimo to dobrze dołącza precyzyjne uzupełnienia do obrazu dotychczasowych zeznań, to pewne jest, że świadek nie zeznaje fałszywie.
3. Treściowe i formalne osobliwości w precyzowanych danych. Pewne pozbawione wysiłku precyzowanie lub inne uzupełnianie wytworu fantazji jest niemożliwe zwłaszcza wówczas, gdy zawiera elementy:
„Dramatyczne” zdarzenia zew. Wraz z zazębiającymi się działaniami cząstkowymi oraz wielokrotną zmianą sytuacji i okoliczności.
Rozmowy towarzyszące, które nadają przedstawionemu już wcześniej zarysowi działania atmosferę międzyludzką.
Różnorodne powiązania zdarzenia z okolicznościami zew.
Łańcuchy uzupełnień o odwróconej strukturze przebiegu. (Dziewczynka, która wykorzystywał znajomy rodziców i, który musiał kłamać żonie, że spóźnił się autobus i w tych dniach się z nią bawił, ale nie zawsze mógł oszukiwać - była zabawa „po” lub nie)
Kompleksy uzupełnień przedstawione w rozproszeniu, opisujące „styl zachowania”, którego świadek sam nie jest w stanie „wyodrębnić” (uzupełnienia całościowe) Nazywanie zachowania sprawcy np. przy stosunkach seks. „czułość” lub „brutalność”
Wzajemnie powiązane wypełnianie luk podczas przesłuchań wielu świadków na temat tego samego działania, przede wszystkim gdy odbywa się to stopniowo, a świadkowie nigdy wcześniej nie podawali takich danych. (podawanie części zeznania jednego świadka, żeby drugi mógł je uzupełnić)
4.Brak przygotowania świadka do badania jako podstawa wartości dowodowej uzupełnień.
3. Dane szczegółowe i osobliwości treści zeznania.
Gdy świadek podaje dokładne dane dot. miejsca, gdy dokładnie opisuje osoby, krok po kroku odzwierciedla kolejność ich czynności, gdy reprodukuje dialogi i opisuje nie tylko istotę zdarzenia, lecz także okoliczności poboczne, wówczas można mówić o wysokim stopniu szczegółowości zeznania.(Szczegóły nie mogą być uznane za cechę wiarygodności w krótkim zeznaniu). Ta cecha wiarygodności może mieć dużą wartość dowodową sama w sobie, gdy w wyniku ekspertyzy można jednoznacznie stwierdzić, że świadek nie jest zdolny do podania tak dużej liczby szczegółów będącym wytworem jego fantazji, jak w przypadku prawdziwego zeznania.
A) Odzwierciedlenie rozmów. Wiarygodne jest przekazywanie rozmów, które odnoszą się do procesów psychicznych. (np. dzieci - odzwierciedlający podział ról między doświadczonym dorosłym a naiwnym dzieckiem, reakcja i przeciwreakcja)
B) Opis indywidualnych procesów psychicznych. Szczególnie przekonywujące jest, gdy świadek opisuje nie tylko to, jak przeżycie oddziaływało na niego w danym momencie, lecz opisuje także przebieg afektu lub inny duchowy rozwój przeżyć.
C) Opis zjawisk i dane nie rozumiane przez świadków. Świadkowie składają zeznania, które wskazują na bezpośredni odbiór wrażeń, przy braku penetracji umysłowej. Można znaleźć sformułowania, które pozwalają wyraźnie zauważyć niezrozumiałe znaczenia obserwowanych zdarzeń, spotyka się też fałszywie utworzone związki oraz opis cząstkowy bez powiązań kontekstowych. Np. dzieci opisują jak uczestniczyły przy kradzieży, ale nie zauważają kryminalnego zachowania sprawcy.
D) Różnorodne powiązania ze zmiennymi okolicznościami zewnętrznymi. Np. kiedy dziewczynka opisywała, że ojciec robił to, z jedną zdjętą nogawką, żeby mogła szybko włożyć, jakby matka wstała i kiedy zrobił to z nią, po porodzie matki.
Różnorodne powiązania danych dotyczących działania przestępczego z okolicznościami zewnętrznymi są szczególnie ważną cechą wiarygodności w specyficznych przypadkach, mianowicie wówczas, gdy trzeba liczyć się z tym, że mogło nastąpić u świadka fałszywe przeniesienie obserwacji z innej osoby na danego obwinionego (o czym często wspominają obrońcy obwinionego).
Można zrobić wizję lokalną, zapytać sąsiadów itp.
E. Negatywne komplikacje. - Negatywne łańcuchy komplikacji. Opisane są zakłócone lub przerwane przebiegi działań, przeszkody, daremne starania, powtarzane próby, niepowodzenia w działaniu itp.
Obszerne negatywne komplikacje lub większa liczba mniejszych komplikacji w jednym znaczeniu maja już jednoznaczną wartość dowodową.
F. Łańcuchy reakcji. Są tu na myśli określone reakcje wielokrotne, które są często opisywane w zeznaniach wiarygodnych. Chodzi przy tym o łańcuch obustronnych akcji i reakcji świadka i sprawcy, z których nie wszystkie były wyraźnie opisane. Np. w przypadku przestępstwa seksualnego osoba poszkodowana nie opisuje swojej reakcji obronnej, lecz reakcję sprawcy na tę obronę (zarzuty, że partnerka nie powinna się tak wzbraniać). Jeśli w opisie jednego sposobu postępowania zawarty jest jeszcze opis poprzednich zachowań, to wg badań opiera się na przeżyciach i trudno to wymyślić.
G. „Krzyżujące się układy”. Przykładem tego może być przedstawiony w zeznaniu dot. stosunków kazirodczych dialog świadka z ojcem na temat przeżyć z innym partnerem. Aktualne przeżycia córki z ojcem są w takiej rozmowie w pewnym stopniu powiązane z doznaniami, których doświadczyła z innym partnerem.
H. Niezwykłe szczegóły. Odnoszą się one w przeważającym stopniu do faktów pobocznych. Szczególnie wówczas, gdy występują w dużym skupieniu, nie przemawiając przeciwko wrażeniu realizmu, oraz gdy wytwory fantazji świadka nie wykazują odpowiedniego bogactwa oryginalności, trzeba w tym widzieć dowód realnej podstawy danego zeznania.
Oprócz poszczególnych osobliwości w szczegółach w podawanych zeznaniach należy zazwyczaj zwrócić uwagę na całokształt osobliwości, komplikacji i precyzyjnych szczegółów. Nagromadzenie tych momentów, które występowały przede wszystkim w obszernych zeznaniach wiarygodnych, nie występuje w zeznaniach fałszywych.
4. Treść zeznań odpowiednia do typu przestępstwa.
A) Typowe dla przestępstwa seksualnego zachowanie wobec dzieci i młodzieży w różnym wieku.
- wykorzystywanie sytuacji zabawy, działania seksualne wykonywane są rzekomo przypadkowo, niejako dla zabawy. Rozmowy nie odgrywają żadnej roli, ale pojawia się nakaz milczenia przy zagrożeniu pobiciem, nie brakuje obietnic małego podarunku. Często kontakty kończą się po 1, 2 zbliżeniach, ponieważ dzieci informują rodziców, ale spotyka się także związki dłuższe najczęściej ze starszymi mężczyznami.
Sprawcami są przede wszystkim współdomownicy, stołownicy, sąsiedzi lub znajomi, którzy zbliżają się do dziecka z zamiarem seksualnym.
- Ofiary w wieku 8 - 11 lat. Zbliżenia związane z rozmowami - tzw. rozmowy uświadamiające, żarty o treści seksualnej lub komplementy są punktami początkowymi. Wyjaśnianie, że „to robią wszyscy” i że „jest to zdrowie”. Sytuacje wyjściowe dodatkowo to droga do szkoły, wizyty na basenie, w kinie i zakupy. Dużą role odgrywa dotrzymywanie tajemnicy. Im bardziej samotne dziecko tym większa sympatia do sprawcy. Osobisty związek ze starszym mężczyzną jest u młodszych dzieci płytki i często zabarwiony wstrętem.
- Od wieku poprzedzającego dojrzewanie - przestępstwa seksualne, którym towarzyszy bardziej indywidualny stosunek. Rozwijanie takich stosunków przez podróże, odwiedziny, noclegi poza domem, świętowanie w kręgu przyjaciół i krewnych, wspólne stołowanie się i nocowanie w jednym pokoju ze względu na ciasnotę. Uwodzenie erotyczne odgrywa większą rolę a maleje materialna. Duża rola rozmowy. Milczenie nakazane bo np. tata może stracić pracę.
B) U poszczególnych sprawców występują cechy zachowania uzależnione od wieku ofiary, typowe dla przestępstwa seksualnego, ale także każdy rodzaj przestępstwa seksualnego wykazuje specyficzne formy postępowania i preferowane okoliczności towarzyszące.
- zeznania świadków dotyczące ekshibicjonizmu (np. czyhanie w ustronnym miejscu, obnażanie organów płciowych), preferowanie nieznanych ofiar, ale tych samych miejsc działania
- kazirodztwo - działania seksualne jako konieczne środki pedagogiczne, lub ogólnie praktykowany zwyczaj. Ojciec lekceważy stosunki małżeńskie. Dziewczyny pogardzają ojcami, Oni trąca ich autorytet.
C) Typowe sposoby zachowania się ofiary
- konflikt duchowy(starszy świadek wie, że szczegóły są dla niego kompromitujące)
D) Cechy nie wzbudzające wątpliwości w zeznaniach świadków.
- Środki oporu.
- treścią zeznań mogą być „niepełne” działania seksualne, mimo, że nie nastąpiło żadne zakłócenie to sprawca zrezygnował(jeśli był np. wcześniej za to karany i się bał)
E) Warunki i skala udowadniania wiarygodności za pomocą typowych dla przestępstwa momentów zeznania.(trzeba uzyskać wiadomości na temat poziomu seksualnego uświadomienia świadka - sprawdzając czy osoba nie kłamie, należy wziąć pod uwagę też poziom rozwoju umysłowego, strukturę uzdolnień świadka i jego środowisko)
U małych dzieci oraz u młodszych uczniów zwykły opis typowego seksualnego zachowania jest tak samo wartościowy, jak u starszych świadków opis zachowania typowego dla przestępstwa, gdy wiadomo, że dzieci te nie poznały odpowiedniego zachowania seksualnego w inny sposób.
5. Uczuciowe zaangażowanie świadka.
Gdy zeznanie opiera się na przeżyciach, wówczas przy ich reprodukcji może się ujawnić wrażliwość uczuciowa świadka, co zdecydowanie przemawia za jego wiarygodnością.
Wyraża się to w natężeniu siły głosu, jego kompleksu jakościowo różnych uczuć, zdradzającego rzeczywistą podstawę opisu.
Np. przy opisie rabunku uczucia występujące mogą być następujące: (cały łańcuch szokujących przeżyć) os zaskoczenia, bezradnego niezrozumienia sytuacji, panicznego strachu, oburzenia, aż do zwątpienia i zgorzknienia.
Odczucia pokazują wewnętrzny konflikt (kazirodztwo).
Czasowy odstęp i częste rozmowy na dany temat zmieszają ilość emocji wyrażanych podczas opowiadania o zdarzeniu.
Same przejawy strachu, wstydu i przykrości nie mogą być wskazówką wiarygodności, ponieważ - podobnie jak przesadne wyrażanie uczuć, często towarzyszą także fałszywym zeznaniom. Tych pobudzeń uczuciowych nie można przyporządkować wystarczająco jednoznacznie.
6. Nie sterowany sposób zeznawania.
Świadek zeznający w sposób nie sterowany zachowuje się przy badaniu naturalnie i rezygnuje z kontrolowania własnego zachowania. Obiektywnie najłatwiej uchwycić szybkie tempo jego wypowiedzi. Świadek wyraża się bezpośrednio, bez dłuższych pauz na zastanawianie między pytaniami a odpowiedzią. Wykazuje przy tym swobodne i bez przymusu nastawienie na pytania swego rozmówcy. Nie próbuje przejmować prowadzenia rozmowy i kierować nią wg swego planu, akcentować pewnych momentów ani odwracać uwagi od innych. Odpowiedzi padają zgodnie z indywidualnym tempem psychomotorycznym - szybko, ale niezbyt spiesznie. Patrzymy czy świadek utrzymuje niewymuszony kontakt wzrokowy z przesłuchującym, czy barwa głosu i mimika wskazują na rozluźnienie, gestykulowanie.
Zeznający, który nie jest sterowany, nie wyciąga wniosków na temat oddziaływania i znaczenia tego, co opisuje.
7. Nieudolność zeznania.
A) Szczegóły są opisane bez związku ze sobą, opuszczone są „kawałki” jakiegoś faktu w rozproszeniu lub w dużym pomieszaniu. Często najpierw tylko wspomina się o pewnych elementach zdarzenia, przez co wiele faktów w zeznaniu zostaje początkowo niezrozumiałych.
B) Nieudolny sposób zeznawania uzasadniony jest swoistymi cechami umysłowości zeznającego. Zjawisko inkadencji.
Nieudolność opisu może być do pewnego stopnia wzmocniona przez sytuacyjnie uwarunkowane momenty: pobudzenie, zmieszanie, szczególna gorliwość do zeznawania.
Dłuższe nieudolne zeznawanie spotykamy u małych dzieci, u młodzieży szkolnej do 10 lat i bardzo często u mało inteligentnych dorosłych, świadków oraz u osób o bardzo impulsywnej naturze.
C) Psychotyczna wartość dowodowa dłuższego nieudolnego zeznania daje się wyprowadzić z następujących rozważań: Świadek, który zeznaje skokowo i bez związku, nie może w rozważny, kontrolowany sposób uzgodnić swojej wypowiedzi z określonym celem i panować nad wszystkimi jego aspektami.