Zasada posiadania adekwatnej samowiedzy psychologicznej w pracy biegłego sądowego psychologa - Tomasz Cybulski
Swoistość sytuacji biegłego sądowego psychologa.
Psycholog jako biegły sądowy staje wobec specyficznej sytuacji. Jest to związane z tym, że:
rodzaj relacji psycholog-osoba badana ma charakter interpersonalny.
Jakość tej relacji, jej atmosfera sprzyjająca ujawnianiu się i otwartości partnera spotkania stanowi istotny warunek rzetelności i prawdziwości uzyskanych informacji. Ponad to, psycholog nie tylko wpływa na rodzaj i formę autoprezentacji osoby badanej, ale przez swoje zachowanie aktywnie ją współkształtuje.
przedmiotem poznania są właściwości psychiczne drugiego człowieka.
Wiąże się to z koniecznością dysponowania przez psychologa odpowiednią wiedzą i umiejętnościami specjalnymi. Ponad to, zdaniem wielu psychologów zjawiska i procesy psychiczne, a także zachowania społeczne mają charakter interakcyjny i kontekstualny, tak więc wyróżnienie jakiegoś czynnika jako izolowanego i niezależnego nie jest możliwe. Innymi słowy, zmienna psychologiczna nie może być badana jako „izolowana” lecz stanowi ona jedynie przejaw, aspekt jakiegoś procesu psychicznego.
wyjątkowym „narzędziem” tego poznawania jest sam badający, jego właściwości osobowościowe.
Oznacza to osobiste uwikłanie biegłego sądowego psychologa w sytuację badawczą. Przede wszystkim chodzi tu o podstawowy i przekształcający wpływ jaki samo badanie wywiera na sposób funkcjonowania osoby badanej. Efekt tej ingerencji można nazwać „efektem obserwatora”.
Ponad to, wyraża się to w tym, że na wyniki badań psychologicznych prezentowanych przez biegłego mają wpływ jego własne właściwości i umiejętności. Jest to źródło podmiotowych czynników kształtujących sytuację, które wpływają na proces zbierania, selekcji, interpretacji i przedstawiania przez niego informacji dla sadu. Psycholog zostaje bowiem zaangażowany w interakcję nie tylko w zakresie wiedzy i umiejętności specjalnych lecz także jako osoba żywiąca pewne określone przekonania, przesądy, lęki, wyznająca określony system wartości. Oznacza to również, że ze względu na własne niechęci, urazy, bloki, trudności charakterologiczne, sposób komunikowania się z badanym (werbalnie i niewerbalnie) uzyskiwać on może niepełny lub zdeformowany zbiór danych, zniekształcający obraz tego co stanowiło przedmiot jego badań. Podobny, deformujący wpływ na efekty pracy biegłego psychologa mogą mieć: jego światopogląd, przekonania na temat wymogów związanych z rolami rodzinnymi, obraz pożądanych stanów czy sposobów relacji wzajemnych między członkami rodziny, przekonania na temat hierarchii wartości, celu i sensu życia, a także wierzenia religijne.
W związku z powyższym posiadanie przez psychologa adekwatnej samowiedzy, mogącej pomóc w ograniczeniu wnoszonych w ten sposób deformacji, jawi się jako ważny wymóg zawodowy.
2. Samowiedza jako regulator zachowania.
Pojęcie samowiedzy łączy się z psychologią kognitywną. Jest ona traktowana jako pewien węższy obszar świadomości. Stanowi ona zbiór lub system sadów i przekonań jakie osoba ma na swój temat. Wśród centralnych czynników samowiedzy J. Kozielecki wyróżnił: sądy opisowe (samoopis), sądy wartościujące (samooceny), standardy osobiste (życzenia), pragnienia, aspiracje dotyczące stanu idealnego. Wyróżnił także składniki peryferyczne: sądy o regułach generowania wiedzy o sobie oraz sądy dotyczące reguł komunikowania wiedzy o sobie. W ten sposób ujęta samowiedza sprowadza się z jednej strony wyłącznie do świadomych przekonań o sobie samym, a z drugiej strony obejmuje przede wszystkim wiedzę wyabstrahowaną z wielu różnych sytuacji.
Zdaniem B. Wojciszke jest to nadmierne zawężenie. Zaproponował on nowe pojecie „autoprezentacji” obejmujące struktury psychiczne istniejące w umyśle przedmiotu niezależnie od tego czy są one aktualne lub w ogóle uświadamiane bądź też nie. Proponuje on też wyróżnienie tzw. „bieżącej reprezentacji własnej osoby”, która jest podatna na rozwijanie się w konkretnej sytuacji w oparciu o informacje epizodyczne
Pośród przypisywanych samowiedzy funkcji najczęściej wymienia się: funkcje orientacyjno - informacyjne, selekcjonujące i sterujące, przystosowawcza, korektywno - doskonaląca, rozwojowo - integracyjna i czasem humanizująca. W innych podejściach są to funkcje orientacyjno - tożsamościowe, przystosowawczo - regulacyjne, obronne, metasterujące.
Adekwatność samowiedzy biegłego sadowego psychologa jako postulowana zasada etyczna i zawodowa.
a) Zakłócenia procesu poznawania osoby badanej wnoszone przez osobę biegłego.
W działaniach opiniodawczych bądź w prowadzeniu mediacji biegły sądowy psycholog odnosi się nie tylko do wytworów ludzkiej działalności ale pozostaje w bezpośrednim kontakcie z osobami, które bada. Zostaje zatem zaangażowany w proces spostrzegania ludzi podlegając prawidłowościom z tym związanym, a także będąc narażonym na wszystkie możliwe deformacje. Mogą to być np. tendencje do zgodności informacji, do przeceniania związków pomiędzy zachowaniem a cechami osób, do uproszczonego spostrzegania jednostek i grup ludzi. W tej sytuacji biegły psycholog powinien mieć świadomość własnych tendencji uruchamianych w spostrzeganiu osób i wiedzę o deformującym wpływie projekcji, pierwszego wrażenia czy efektu halo. Powinien również umieć odnieść tą wiedzę do własnej osoby. Szczególny jest również proces przeniesienia i przeciwprzeniesienia, który nieuświadomiony i nierozpoznany zaowocować może błędami w czasie zbierania, selekcji, interpretacji i prezentacji uzyskanych informacji prowadząc do iluzji lub tendencyjności.
Istotna jest również ogólna osobowościowa charakterystyka osoby wykonującej zadania biegłego. Wiąże się ona bezpośrednio ze specyficznością badań psychologicznych. Ich interpersonalny charakter sprawia, ze ważna staje się jakość kontaktu miedzy badającym a badanym. W tej sytuacji zdolność i umiejętności jego nawiązywania mogą mieć znaczący wpływ na ostateczne wyniki badań.
b) Adekwatna samowiedza biegłego sadowego psychologa jako postulowana zasada etyczna i zawodowa.
Badania odnoszące się do procesów spostrzegania ludzi świadczą o tym, że trafniejszych, adekwatniejszych rozpoznań dokonują osoby charakteryzujące się większym zróżnicowaniem systemu poznawczego. Zależność ta ma jednak charakter krzywoliniowy, gdyż zbyt duża dyferencja systemu poznawczego nie sprzyja tej trafności.. Optymalna złożoność samowiedzy jest z jednej strony warunkiem jej adekwatności a z drugiej warunkuje i wpływa na trafne i poprawne spostrzeganie innych osób.
Drugie kryterium adekwatności samowiedzy wiąże się z rozróżnieniem na jej formy semantyczne i epizodyczne. Samowiedza semantyczna to postać wiedzy o samym sobie, która stanowi uogólnioną wyabstrahowaną z konkretnych epizodów reprezentację własnych cech podmiotu. Natomiast samowiedza epizodyczna to reprezentacja powstająca jako efekt procesu samopoznawania się w konkretnej sytuacji, w odniesieniu do konkretnych osób, w określonym miejscu czasie. Stanowi ona istotny warunek adekwatności samowiedzy biegłego. Trafność samowiedzy wymaga też, by była ona nie tylko złożona czy epizodyczna, ale czy nie była ona zdominowana przez tendencje do pozytywnej oceny własnej osoby, gdyż grozi to nasileniem postaw obronnych, uruchomienia mechanizmów obronnych w sytuacji, gdy przekonania żywione na własny temat mogą zostać podane w wątpliwość. Samowiedza powinna spełniać funkcje profilaktyczno - korygujące, a nie tylko diagnozujące, powinna być wiedzą sprawczą.
Podsumowując, adekwatna wiedza powinna być dostatecznie złożona, otwarta, podatna na rozwijanie się w czasie, ujmująca „jasne” i „ciemne” strony osoby, zarówno semantyczna jak i epizodyczna, wpływająca na konkretne zachowania człowieka, korygująca, a nie tylko diagnozująca. Adekwatna wiedza o sobie, to wiedza, która prezentuje i urzeczywistnia swą adekwatność jako podjęte działanie np. usuwające lub korygujące wpływ deformujących czynników na ostateczny kształt działań podjętych przez biegłego psychologa.
Zasada działania adekwatnej samowiedzy jako postulat działania profesjonalnego i etycznego.
Samowiedza może stanowić np. warunek wstępny podjęcia działań etycznych. Biegły sadowy psycholog uczestniczy w procesie stosowania prawa, czyli jego rozumienia i interpretacji w odniesieniu do konkretnej sytuacji. Oznacza to, że efekt jego pracy w formie opinii może, choć nie musi, wpłynąć na podjęte np. wobec stron procesu działania.
Wspomniane wcześniej zagrożenia rzetelności i trafności jego spostrzeżeń, jak i deformacje jakim ze względu na jego nieadekwatną samowiedzę mogą ulec zebrane przez niego informacje i dokonane na ich podstawie interpretacje i opisy wybranych właściwości procesów psychicznych osoby badanej, mają w konsekwencji nie tylko charakter ewentualnego błędu bądź poprawności w sztuce zawodowej lecz mogą przyczyniać się do naruszenia czyjegoś dobra. Taki zdeformowany, czy zafałszowany obraz przedstawiony sadowi przez psychologa może sprawić, iż dokona się jakaś niesprawiedliwość lub krzywda chociażby w postaci naruszenia czyjejś godności czy dobrego mienia. W ten sposób niewielki zakres kategorii samoopisu może zaowocować zbyt ubogą i jednostronna opinią. Ten niepełny i uproszczony obraz osoby badanej, może okazać się wręcz fałszywy.
Zasada adekwatności samowiedzy biegłego psychologa swój sens etyczny ukazuje przez to, że jej zarzucenie może prowadzić lub przynajmniej narażać samego psychologa, a także osoby korzystające z efektów jego pracy na naruszenie wartości takich jak: godność osoby i prawo do jej poszanowania, prawo do sprawiedliwości, prawo do ochrony własnego systemu wartości i przekonań religijnych.
Adekwatna samowiedza może wspierać wysiłki służące zachowaniom respektującym zasady etyczne. Choć sama nie stanowi jakiejś izolowanej i niezależnej formy, jednak warunkuje, przynajmniej w pewnym zakresie, możliwość postępowania etycznego.