„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Jan Janczak

Prowadzenie różnych kierunków produkcji pasiecznej
612[01].Z2.06

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr inż. Grzegorz Borsuk
dr n. wet. Marek W. Chmielewski



Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł



Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka








Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 612[01].Z2.06
„Prowadzenie różnych kierunków produkcji pasiecznej”, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu pszczelarz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Produkcja miodu sekcyjnego, plastrowego i obnóży pyłkowych

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

11

4.1.3. Ćwiczenia

12

4.1.4. Sprawdzian postępów

13

4.2. Pozyskiwanie jadu, kitu, wosku i mleczka pszczelego

14

4.2.1. Materiał nauczania

14

4.2.2. Pytania sprawdzające

17

4.2.3. Ćwiczenia

18

4.2.4. Sprawdzian postępów

19

4.3. Ekologiczna gospodarka pasieczna

20

4.3.1. Materiał nauczania

20

4.3.2. Pytania sprawdzające

26

4.3.3. Ćwiczenia

26

4.3.4. Sprawdzian postępów

27

5. Sprawdzian osiągnięć

28

6. Literatura

34

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o prowadzeniu różnych

kierunków produkcji pasiecznej.

W poradniku znajdziesz:

—

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś

bez problemów mógł korzystać z poradnika,

—

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

—

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów

kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

—

zestaw zadań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

—

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

—

sprawdzian postępów,

—

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań, zaliczenie testu potwierdzi opanowanie

materiału całej jednostki modułowej,

—

literaturę uzupełniającą.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela

o wyjaśnienie i ewentualnie sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

612[01].Z2.05

Prowadzenie pasieki w

ędrownej

612[01].Z2.07

Prowadzenie wychowu matek

pszczelich

Modu

ł 612[01].Z2

Produkcja pszczelarska

612[01].Z2.03

Rozpoznawanie chorób pszczó

ł

612[01].Z2.04

Zak

ładanie pasieki

612[01].Z2.01

Identyfikowanie stanów

biologicznych rodziny pszczelej

612[01].Z2.02

Kierowanie rozwojem rodzin

pszczelich wiosn

ą

612[01].Z2.08

Przygotowanie pasieki

do zimowania

612[01].Z2.06

Prowadzenie ró

żnych

kierunków produkcji

pasiecznej

612[01].Z2.09

Przetwarzanie produktów pasiecznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

—

korzystać z różnych źródeł informacji,

—

posługiwać się podstawowym sprzętem pasiecznym,

—

przeprowadzić wychów matek pszczelich,

—

poddać matkę pszczelą do rodziny,

—

przeprowadzić wiosenny przegląd rodziny pszczelej,

—

dostosować wielkość gniazda do siły rodziny,

—

rozpoznawać i likwidować anormalne stany w rodzinie pszczelej,

—

poszerzać gniazdo rodziny pszczelej,

—

kierować rozwojem wiosennym rodziny pszczelej,

—

rozpoznawać nastrój rojowy w rodzinie pszczelej,

—

zapobiegać powstawaniu i likwidować nastrój rojowy,

—

rozpoznawać pierwsze objawy choroby w rodzinie pszczelej,

—

udzielać pomocy chorym rodzinom pszczelim,

—

rozpoznawać ważniejsze rośliny miododajne,

—

obliczać zasobność naturalnych zbiorowisk pod względem wartości pszczelarskiej,

—

określać fazy fenologiczne roślin kwitnących w naturalnych zbiorowiskach,

—

zaplanować wędrowną gospodarkę pasieczną,

—

posługiwać się sprzętem stosowanym przy gospodarce wędrownej,

—

przygotować i przetransportować rodziny pszczele,

—

odebrać i odwirować plastry z miodem,

—

postępować z miodem po jego odwirowaniu,

—

zastosować przepisy prawa dotyczące wędrownej gospodarki pasiecznej oraz sporządzać

dokumentację gospodarstwa pasiecznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

—

posłużyć się terminologią dotyczącą produkcji pasiecznej,

—

dobrać terminy i pożytki do produkcji miodu sekcyjnego,

—

zorganizować produkcję miodu plastrowego,

—

określić cel produkcji miodu plastrowego,

—

rozpoznać sprzęt do produkcji miodu sekcyjnego,

—

rozpoznać sprzęt do pozyskiwania obnóży pyłkowych i pierzgi,

—

posłużyć się maszynami, urządzeniami, narzędziami i sprzętem do produkcji pasiecznej

oraz dokonać ich konserwacji i naprawy,

—

dobrać terminy i pożytki do pozyskiwania obnóży pyłkowych,

—

określić warunki pozyskiwania obnóży pyłkowych,

—

przeprowadzić poławianie pyłku,

—

określić sposoby konserwowania i przechowywania obnóży pyłkowych i pierzgi,

—

dobrać sprzęt do pozyskiwania jadu i kitu pszczelego,

—

pozyskać jad i kit pszczeli,

—

scharakteryzować czynniki wpływające na produkcję wosku pszczelego,

—

stworzyć rodzinom pszczelim warunki do produkcji wosku,

—

dobrać metody produkcji mleczka pszczelego do istniejących warunków pogodowych

i pożytkowych,

—

dobrać rasę pszczół do produkcji mleczka i kitu pszczelego,

—

określić wielkość i ułożenie gniazda pszczelego do produkcji mleczka pszczelego,

—

pozyskać surowiec woskowy,

—

zorganizować wytapianie i klarowanie wosku,

—

posłużyć się sprzętem do wytapiania i klarowania wosku,

—

zastosować zasady pszczelarstwa ekologicznego,

—

zaplanować i zorganizować produkcję pasieczną w gospodarstwie ekologicznym,

—

wprowadzić najnowsze rozwiązania sprzyjające gospodarce ekologicznej,

—

ocenić wydajność prac związanych z pozyskiwaniem produktów pasiecznych,

—

dostrzec pozaprodukcyjne wartości pszczelarstwa ekologicznego,

—

poprowadzić wychów trzmieli i pszczół samotnic do zapylania roślin,

—

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Produkcja miodu sekcyjnego, plastrowego i obnóży
pyłkowych

4.1.1. Materiał nauczania

Produkcja miodu sekcyjnego i plastrowego

Produkcja miodu sekcyjnego i plastrowego jest metodą intensyfikacji produkcji pasiecznej

i zwiększania asortymentu produktów oferowanych przez pszczelarza. Przy produkcji miodu
sekcyjnego stosuje się ramki z cienkich listewek drewnianych, w których mocowana jest węza
lub ramki plastikowe. Oryginalne rozwiązanie stanowi ramka z tworzywa sztucznego
podzielona na pojedyncze rameczki z wytłoczonymi w dnie zaczątkami komórek, którą po
odbudowaniu i zalaniu miodem dzieli się, a rameczki zapakowuje do estetycznych pudełek
(rys. 1). Mniej pracochłonna pod względem przygotowań jest produkcja miodu plastrowego.
W tym celu wybiera się całkowicie zalane miodem i zasklepione plastry dziewicze, poczym tnie
się je i opakowuje w folię albo pudełka plastikowe bądź umieszcza w słoiku. Plaster z miodem
można ciąć nożem bądź przy pomocy sztancy o rozmiarach odpowiadających wymiarom
opakowania – pudełka plastikowego (rys 2). Po włożeniu kawałków plastra do słoika zalewa
się je miodem. Wadą tej metody jest to, że miód którym zalany jest plaster krystalizuje
a produkt przybiera mało atrakcyjny wygląd, ponadto trudno wydobyć plaster ze słoika.
Niektórzy pszczelarze zmuszają rodziny pszczele do dobudowywania plastrów, zalewania ich
miodem i zasklepiania od razu w słoikach, wykorzystując do tego celu powałki z otworami.
W ten sposób unikają czasochłonnego cięcia i pakowania plastra z miodem. Ze względu
na szybką krystalizację należy unikać produkcji miodu sekcyjnego i plastrowego na pożytku
z rzepaku i innych roślin krzyżowych. Warunkiem uzyskania miodu sekcyjnego jest intensywny
długotrwały pożytek sprzyjający szybkiej budowie plastrów, całkowitemu wypełnianiu
komórek miodem i ich zasklepianiu. W celu uzyskania miodu sekcyjnego, rodziny można także
podkarmiać miodem.

Rys. 1.

Fragment wykonanej z tworzywa sztucznego ramki do produkcji miodu
sekcyjnego w fazie odbudowywania komórek.

[wg Świenty]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Rys. 2. Sztanca do cięcia plastra z miodem [wg Dadant]

Pozyskiwanie obnóży pyłkowych

Do pozyskiwania obnóży stosuje się różnego typu poławiacze. Zasada działania

poławiaczy jest wspólna. Polega na zagrodzeniu wejścia do ula płytką strącającą strącająca
obnóża przechodzącym pszczołom. Obecnie stosuje się wyłącznie płytki plastykowe
z otworami średnicy około 5 mm. W przeszłości stosowane były siatki metalowe. Średnica
otworów w płytce strącającej ma bezpośredni wpływ na skuteczność poławiania obnóży.
Zastosowanie otworów o średnicy 4,8 mm znacznie zwiększa ilość uzyskiwanego pyłku, choć
zbytnia przesada może prowadzić do braku pyłku w rodzinie na potrzeby rozwojowe. Średnica
powyżej 5 mm może sprawiać, że pszczoły będą gubić zaledwie kilka, kilkanaście procent
przynoszonych obnóży. Pyłek strącany przy przechodzeniu pszczół zbieraczek przez otwory
płytki strącającej spada przez siatkę o oczkach przepuszczających obnóża, ale
uniemożliwiających przechodzenie pszczół do szuflady. Istotne jest, aby dno tej szuflady
wykonane było z przepuszczalnego dla powietrza materiału (najlepiej płótna lub gęstej siatki).
Zapobiega to pleśnieniu pyłku.

Poławiacze dzielimy na trzy rodzaje: wylotowe (rys. 3), dennicowe (rys. 4) i powałkowe

(rys. 5). Różnią się tym, że poławiacze wylotowe zawiesza się na wylocie ula, dennicowe
zamontowane są w dennicy (lub zamiast dennicy), natomiast powałkowe umieszcza się nad
gniazdem, w ulach korpusowych. Zaletą poławiaczy wylotowych jest możliwość zastosowania
w każdym typie ula – o ile tylko istnieje możliwość zawieszenia poławiacza przy wylocie tak,
aby pszczoły musiały przez niego wchodzić do ula. Wadą jest to, że pyłek trzeba wybierać
codziennie (istotne, gdy pasieka znajduje się w pewnej odległości od miejsca zamieszkania
pszczelarza). Mają one bowiem przeważnie niewielką pojemność szuflady na obnóża, którą
trudno jest zabezpieczyć przed zaciekaniem, dlatego należy je opróżnić także przed
zbliżającym się deszczem. Poławiacze wylotowe zmieniają wygląd ula, dlatego początkowo
zawieszamy je bez płytek strącających. Gdy pszczoły przyzwyczają się do obecności
poławiacza, zakłada się płytki na całe światło poławiacza. Jeżeli poławiacz nie jest wyposażony
w otwory umożliwiające trutniom oblatywanie się, po kilku dniach odsuwany nieco płytki, aby
umożliwić im oblot.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Rys. 3.

Schemat budowy wylotowego poławiacza pyłku [wg Bornusa]

Poławiacze dennicowe nadają się wyłącznie do uli z odejmowanymi dennicami. Duża

szuflada zabezpiecza obnóża przed niekorzystnymi warunkami pogodowymi, dlatego nie ma w
nich konieczności wybierania pyłku codziennie, wskazane jest, aby pyłek wybierać co dwa dni,
jednak niektórzy autorzy wspominają o wybieraniu obnóży raz w tygodniu. Przy
konstruowaniu tego rodzaju poławiaczy trzeba pamiętać o zabezpieczeniu szuflady na obnóża
przed zanieczyszczeniami, których pszczoły nie wynoszą z uli, ponieważ uniemożliwia im
to poławiacz, zanieczyszczenia trafiają więc do szuflady z obnóżami.

Rys. 4.

Schemat budowy dennicowego poławiacza pyłku [wg Bornusa]

Tę wadę eliminują w dużej części poławiacze powałkowe, które dzięki umieszczeniu ich

nad gniazdem dają obnóża wolne od zanieczyszczeń pochodzących z ula. Poza tym ciepło
unoszące się z ula nieco podsusza pyłek, dzięki czemu jest on jeszcze mniej narażony
na działanie niekorzystnych warunków pogodowych. Nie powinno się jednak pyłku trzymać
w poławiaczu zbyt długo i nie rzadziej jak raz na tydzień wybierać obnóża. Wadą poławiaczy
powałkowych jest to, że trzeba pszczoły zmusić do korzystania z wylotu górnego (muszą one
wchodzić do ula przez poławiacz) lub tak przebudować ul, aby wylot poprowadzić kanałem
z dołu do góry. Taka konstrukcja może jednak bardzo pogorszyć warunki wentylacji w ulu.
Dlatego poławiacze tego rodzaju są rzadziej stosowane.

Pyłek zebrany w formie obnóży należy od razu zamrozić lub też wysuszyć w temperaturze

do 40°C. Pierwszy sposób zapewnia najlepsze zachowanie właściwości biologicznych pyłku,
jest jednak bardziej kosztowny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Rys. 5.

Schemat ula z powałkowym poławiaczem pyłku: 1- dach
ula, 2 – poławiacz, 3 – ściana poławiacza z wcięciem na
szufladę, 4 – ściana szuflady poławiacza, 5 – korpus ula,
6 – dennica, 7 – powałka, 8 – deska z felcem do
wsuwania płytki strącającej obnóża, 9 – boczna ściana
poławiacza bez wcięcia, 10 – płytka strącająca obnóża, 11
–

sitaka

o

oczkach

3 x 3 mm

nad

szufladą

do gromadzenia pyłku, 12 – belka o przekroju
trapezowym, 13 – ramki, 14 – wylot ula [wg Bornusa]

Suszenie pyłku obniża jego wartość, ale ułatwia czyszczenie i dalsze przechowywanie.

Do czyszczenia pyłku można użyć wialni. Wysuszony pyłek dobrze jest umieścić na jakiś czas
w zamrażarce, a potem trzymać w chłodnym pomieszczeniu. Na pyłku bowiem, nawet tym
prawidłowo wysuszonym, mogą rozwijać się szkodniki magazynowe. Prawidłowo wysuszony
pyłek powinien zawierać do 8% wody. Praktycznie poznaje się to rozgniatając obnóża
paznokciami. Dobrze wysuszone pękają, a niedostatecznie wysuszone rozgniatają się na masę.
Do prawidłowego suszenia obnóży trzeba posiadać suszarkę (rys. 6), która ma możliwość
uzyskania odpowiedniej temperatury oraz najlepiej wymuszony obieg powietrza (przyspiesza
to proces suszenia).

Rys. 6. Schemat budowy suszarki do pyłku: a – widok ogólny, b – układ półek, c – schemat

przepływu powietrza; 1 – wentylator, 2 – półki, 3 – termometr, 4 – regulowany wlot
powietrza, 5 – pokrętło regulacji temperatury powietrza w suszarce, 6 – czujnik
temperatury powietrza, 7 – nagrzewnica, 8 – ściana tylna, 9 – drzwiczki.[wg
Typiańskiego]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Czas suszenia wynosi przeważnie 24 – 48 godzin. Zależy to jednak w znacznym stopniu

od względnej wilgotności powietrza w pomieszczeniu, w którym pracuje suszarka. Wysuszony
pyłek należy przechowywać w szczelnych naczyniach (zakręcane hermetycznie słoiki lub
szczelnie zamknięte, najlepiej przez zgrzanie, worki foliowe).

W Polsce mimo braku typowo pyłkowych pożytków towarowych występuje pewien

nadmiar pyłku w drugiej połowie maja i w czerwcu, umożliwiający odebranie obnóży rodzinom
pszczelim. Poławianie obnóży można przeprowadzać stosując różny czas trwania zabiegu.
Ciągłe i długotrwałe pozyskanie źle wpływa na rozwój rodzin. Krótki okres najczęściej
zwiększa ilość czerwiu w rodzinach. Z rodzin słabych można pozyskać tyle samo obnóży co
z silnych, dlatego do produkcji obnóży można wykorzystać odkłady.

Równie cenna jak pyłek jest pierzga, jednak jej pozyskiwanie jest trudniejsze. Jedną

z metod wydobywania pierzgi z plastrów jest mrożenie fragmentów plastra z pierzgą,
a następnie ich rozdrabnianie. Pierzgę można pozyskiwać ręcznie, ale jest to praca bardzo
żmudna, można jednak ją zmechanizować wykorzystując młynek do pozyskiwania pierzgi
(rys. 7). Urządzenie to rozdrabnia plastry z pierzgą i jednocześnie oczyszcza pozyskaną
pierzgę z rozdrobnionych części plastra.

Rys. 7. Młynek do mechanicznego pozyskiwania pierzgi [wg Sochy]

Pierzga jest zakonserwowana kwasem mlekowym, dlatego nie wymaga tak jak pyłek

suszenia bądź mrożenia. Można ją przechowywać w chłodnym i ciemnym miejscu w szczelnie
zamkniętych pojemnikach. Można ją także zalać miodem.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaki jest cel produkcji miodu sekcyjnego i plastrowego?
2. Jakie są rodzaje ramek wykorzystywanych do produkcji miodu sekcyjnego?
3. W jakich warunkach pożytkowych należy produkować miód sekcyjny i plastrowy?
4. Czym należy się kierować przy wyborze rodzin pszczelich do produkcji miodu sekcyjnego

i plastrowego?

5. Jakie są rodzaje poławiaczy obnóży pyłkowych i jakie są możliwości ich zastosowania

w poszczególnych typach uli?

6. Jakie są wady i zalety poszczególnych rodzajów poławiaczy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotowywanie ramek sekcyjnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować do produkcji miodu sekcyjnego ramki wykonane z drewna,
2) przygotować do produkcji miodu sekcyjnego ramki wykonane z tworzywa sztucznego,
3) przygotować ramki do produkcji miodu plastrowego,
4) wybrać rodziny pszczele, w których będą umieszczone ramki do produkcji miodu

sekcyjnego i plastrowego,

5) umieścić ramki w rodzinach pszczelich.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

ramki do produkcji miodu sekcyjnego wykonane z drewna,

−

ramki do produkcji miodu sekcyjnego wykonane z tworzywa sztucznego,

−

ramki do produkcji miodu plastrowego,

−

węza,

−

nóż do cięcia węzy,

−

rodziny pszczele o różnej sile,

−

podstawowy sprzęt pasieczny oraz odzież ochronna.

Ćwiczenie 2

Organizowanie pozyskiwania obnóży pyłkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zainstalować poławiacze na ulu dzień przed zajęciami,
2) opróżnić szufladę poławiacza i założyć ją na nowo,
3) umieścić odebrane obnóża w suszarce,
4) oczyścić wysuszone obnóża używając w tym celu wialni,
5) przeprowadzić degustację tego produktu i opisać walory smakowe.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

różne rodzaje poławiaczy obnóży pyłkowych (wylotowe, dennicowe, powałkowe),

−

rodziny pszczele osadzone w ulach korpusowych i leżakach,

−

podstawowy sprzęt pasieczny oraz odzież ochronna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić cel produkcji miodu sekcyjnego i plastrowego?





2) zastosować różne rodzaje ramek do produkcji miodu sekcyjnego?





3) określić warunki pożytkowe w jakich należy produkować miód

sekcyjny i plastrowy?





4) wybrać

rodziny

pszczele

do

produkcji

miodu

sekcyjnego

i plastrowego?





5) rozpoznać różne rodzaje poławiaczy obnóży pyłkowych?





6) zastosować różne rodzaje poławiaczy obnóży pyłkowych w różnych

typach uli?





7) wymienić wady i zalety różnych rodzajów poławiaczy obnóży

pyłkowych?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

4.2. Pozyskiwanie jadu, kitu, wosku i mleczka pszczelego

4.2.1. Materiał nauczania

Pozyskiwanie jadu

Dawniej pozyskiwanie jadu pszczelego odbywało się ręcznie przez pobieranie jadu

od pojedynczych pszczół. Pszczoła uchwycona za skrzydła wysuwała żądło i wypuszczała
kropelkę jadu. W ten sposób można pozyskać bardzo czysty jad, ale jest to bardzo
pracochłonne. Obecnie do pozyskiwania jadu stosowane są bodźce elektryczne (rys. 8).
Drażnią one pszczoły, pobudzając je do żądlenia i wydzielania jadu na szybę szklaną
stanowiącą podłoże.

Rys. 8.

Schemat ramki jadowej: zbudowana z dwóch beleczek z twardego drewna (1,2) oraz
aluminiowej płyty nośnej (3). Wokół beleczek oraz płyty nośnej nawinięte są przewody
(6) pełniące rolę elektrod zakończonych zaciskami (7). Pod elektrodami umieszczone
są szyby (4) w sposób umożliwiający ich wysuwanie. Odległość między elektrodami
powinna wynosić 4,5 – 5 mm, a odstęp miedzy szyną a elektrodami 2 mm. Elektrody
stanowi drut mosiężny lub mosiężno-niklowy o przekroju 0,4-0,5 mm.

[

wg

Marcinkowski

]

Metoda ta pozwala na uzyskanie stosunkowo czystego i skondensowanego jadu, przy

stosunkowo małym nakładzie czasu i pracy. Jad po zaschnięciu na szybie zeskrobuje się
i przechowuje w hermetycznie zamkniętym naczyniu. Od jednej rodziny pszczelej w sezonie
można pozyskać 800 mg jadu, a przy bardzo intensywnym użytkowaniu nawet 2–3 gramy.
Ramkę jadową – ramy z rozpiętym drutem pomiędzy, które wsuwa się szybę szklaną na której
zasycha jad można umieszczać w różnych miejscach gniazda pszczelego bądź też przy wylocie.

Można zastosować korpus do pozyskiwania jadu z kilkoma ramkami jadowymi,

nastawiany na powałkę rodziny pszczelej bądź na korpus ula stojaka. Jad pozyskuje się z tych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

samych rodzin co 2–3 tygodnie. Drut rozpięty na ramce jadowej jest podłączany do urządzenia
wytwarzającego impulsy elektryczne o częstotliwości impulsów około l kHz i napięciu około
25 V. Czas trwania impulsów wynosi l sekundę, a przerwa między impulsami 2 sekundy.
Według badań prowadzonych w Oddziale Pszczelnictwa ISK zabiegi pozyskiwania jadu można
przeprowadzać od czerwca do sierpnia. Najlepiej pozyskiwać jad wcześnie rano, przed
rozpoczęciem lotu pszczół. Wówczas czas pozyskiwania powinien wynosić około jednej
godziny. W przypadku pozyskiwania jadu w porze lotu pszczół, czas ten dobrze jest wydłużyć
do 2 godzin.

Pozyskiwanie kitu

Kit jest najczęściej pozyskiwany przez oskrobywanie miejsc styku ramek z ulem, samych

ramek, beleczek odstępnikowych lub powałek. Dużą część tego surowca można pozyskać
w czasie jesiennego brakowania plastrów. Produkcję kitu można nieco zwiększyć stosując
większe odstępy między beleczkami i ścianami ula oraz pozostawiając szpary i wolne miejsca.
Z jednego ula można pozyskać około 50 gramów czystego kitu. Można używać poławiacza
kitu, który zastępuje inne sposoby zmuszania pszczół do intensywnego kitowania. Prostym
poławiaczem kitu może być siatka plastykowa o oczkach nie większych niż 3,5 x 3,5 mm lub
poławiacze kitu wykonane z płytek polietylenowych z wyciętymi trapezowatymi szczelinami.
Szerokość szczelin od strony dostępu pszczół wynosi około 4,5 mm, a w górnej części
2,3 mm. Do uli korpusowych produkowane są specjalne powałki z okrągłymi otworami,
w których umieszcza się okrągłe poławiacze kitu o średnicy 85 mm.

Zakitowane płytki – poławiacze przenosi się w niskie temperatury (na przykład

do zamrażarki) co sprawia, że łatwo jest wykruszyć propolis z elastycznego materiału.
Przy poławianiu propolisu nie powinno się jednak przesadzać, gdyż nadmierne zmuszanie
pszczół do kitowania prowadzić może do pogorszenia jakości uzyskiwanego propolisu.

Najwięcej kitu pszczoły gromadzą w okresie jesieni, a rasy pszczół najsilniej kitujące

gniazda to kaukaska i środkowoeuropejska.

Pozyskiwanie wosku

W życiu rodziny istnieje okres intensywnego wypacania wosku, jest on związany

w występowaniem pożytków. Jeżeli wówczas pszczoły nie będą miały gdzie odłożyć wosku,
pszczelarz nie stworzy im warunków ku temu, rodzina pszczela marnuje znaczne ilości wosku,
który w formie płytek woskowych spada na dno ula. Aby rodzina pszczela efektywnie
produkowała wosk, muszą być spełnione następujące warunki: obecność czerwiącej matki
pszczelej, obecność pszczół woszczarek, stały przypływ pokarmu węglowodanowego
(naturalny pożytek nektarowy bądź podkarmianie syropem cukrowym) oraz miejsce
do budowy plastrów, np. ramki z węzą albo ramki pracy.

Surowcem do pozyskania wosku mogą być wycofane z gniazda plastry nienadające się do

wychowu czerwiu ze względu na ich ciemny kolor i zmniejszenie światła komórek na skutek
wychowu wielu pokoleń pszczół. Wosk uzyskany z takich plastrów ma jednak niższą jakość
i ciemną barwę. Najlepszy jakościowo wosk uzyskuje się z tzw. ramek pracy, umieszczanych
w ulu właśnie w celu ich zabudowywania przez pszczoły. Z ramek pracy co pewien czas
wycina się plastry i wytapia wosk. Równie dobrą jakość ma wosk wytopiony z zasklepów
zebranych przy odsklepianiu plastrów z miodem lub wosk pozyskany z dzikiej zabudowy.

Wytapianie wosku można prowadzić na sucho w topiarce słonecznej i elektrycznej lub na

mokro przez działanie na susz wrzącą wodą lub parą wodną. Im wyższą temperaturą
i ciśnieniem działamy na woszczynę, tym więcej wytopimy wosku. Do wytapiania wosku
z plastrów służą topiarki, mogą być one zasilane prądem elektrycznym, jednak przy obecnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

cenach wosku ta metoda jest dość kosztowna. Jedną z popularniejszych topiarek stosowanych
w Polsce jest topiarka „Tomer”.
Jest to prasa, w której zarówno podstawa, jak i przykrywa posiadają grzałki elektryczne.
Suche plastry kruszy się i ubija w aluminiowej formie, po czym owija gazą lub płótnem
i umieszcza w topiarce. W procesie topienia nie używa się wody. Zaletą topiarki jest mała ilość
wosku pozostająca w zboinach (z reguły nie przekracza 20% masy zboin). Wadę stanowi mała
wydajność. Znacznie bardziej wydajną jest topiarka z płaszczem olejowym. Topiarka ta mieści
około 20–30 plastrów Dadanta, które jednak wcześniej należy rozgotować w wodzie.

Tańsze w eksploatacji są proste topiarki skrzynkowe, do których doprowadza się parę

wodną (na przykład z parnika) lub też takie, w których bezpośrednio podgrzewa się wodę
w jej dolnej części, np. palnikiem gazowym. Spływające z ramek plastry odsącza się z wosku
na siatce. Dla poprawy efektu wytapiania, zboiny można jeszcze wycisnąć na gorąco w zwykłej
prasie.

Do topienia plastrów dziewiczych (na przykład z ramek pracy) lub jasnych plastrów

(na przykład z połamanych plastrów), a nawet ciemnych plastrów można stosować topiarkę
słoneczną. Jest to najtańszy sposób wytopu wosku, gdyż wykorzystuje się tu energię
słoneczną. Dodatkową zaletą tej metody jest wybielanie wosku. Woszczyna z jasnych
plastrów, z ramek pracy oraz zasklepów nie wymaga wytapiania, wystarczy ją tylko
rozgotować w wodzie i pozostawić do sklarowania.

Wszystkie topiarki do wosku, a właściwie te ich części, które mają kontakt z woskiem

pszczelim, powinny być wykonane z odpowiednich materiałów. Nie mogą to być części
żelazne, niewskazane są też materiały ocynkowane. Najlepiej gdy topiarki wykonane są
z blachy kwasoodpornej, mogą też być to odlewy aluminiowe.

Wosk po wytopieniu należy poddać klarowaniu czyli powolnemu stygnięciu, w czasie

którego zanieczyszczenia cięższe od wosku opadają na dno naczynia, a lżejsze wypływają na
powierzchnię. Aby przedłużyć okres klarowania można naczynie z rozgrzanym woskiem
zaizolować. Do klarowania wosku można używać naczyń emaliowanych.

Pozyskiwanie mleczka pszczelego

Rodziny do pozyskiwania mleczka powinny być silne, 7–8 plastrów z czerwiem. Mleczko

zaczynamy poławiać około 25 maja, po wychowaniu przynajmniej jednego pokolenia pszczół
po wymianie pszczół zimowych. Wybór rodzin i tworzenie rodzin do odbioru mleczka zależy
od wielkości zapotrzebowania. Przyjmuje się, że rodzina może średnio dostarczyć 150 gramów
mleczka w ciągu 6 tygodni. Na wyprodukowanie 1 kg potrzeba więc 7 rodzin. Należy przyjąć
zasadę, że gdy nie ma dziennego dopływu minimum 0,25 kg nektaru, rodziny należy
podkarmiać dawkami 0,5 litra syropu 1:1. Jeszcze lepsze efekty daje podkarmianie sytą.
Rodziny powinny posiadać stały zapas pokarmu 5–6 kg. Okolica powinna także obfitować
w pożytek pyłkowy. Odbiór mleczka należy zakończyć 10–15 lipca.

Mleczko pszczele można pozyskiwać w rodzinach bez matki. Jednak takich rodzin nie

można wykorzystywać dłużej niż 3–4 tygodnie, gdyż w rodzinie nie przybywa młodych
pszczół, pojawiają się także trutówki, które utrudniają przyjęcie matki. Z tych względów
ekonomicznych w pasiekach profesjonalnie zajmujących się pozyskiwaniem mleczka,
wykorzystuje się do jego produkcji silne rodziny produkcyjne. Aby produkować mleczko
trzeba też dysponować ulami, które mają możliwość przedzielenia na dwie części kratą
odgrodową. Produkcja ta bowiem ma sens ekonomiczny jedynie wówczas, gdy odbywać się
będzie w obecności matki, a więc bez uszczerbku w rozwoju rodziny. W ulach korpusowych
w górnym korpusie (miodni), najlepiej między plastrami z czerwiem wstawia się jedną lub dwie
ramki z przełożonymi jednodniowymi larwami. Ule leżaki dzieli się pionową kratą odgrodową
na dwie części. W jednej części znajduje się gniazdo z matką, a w drugiej prowadzona jest

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

produkcja mleczka. Po 3–4 dniach (najlepiej 3, 5 dnia) zabiera się ramki z mleczkiem, w
zamian poddając nowe, ze świeżo przełożonymi młodymi (12–24 godzinnymi) larwami. W
ulach korpusowych co pewien czas plastry z czerwiem z gniazda przewiesza się do górnego
korpusu, a w ulach leżakach za kratę odgrodową do części, w której prowadzona jest
produkcja mleczka.

Sprzęt do pozyskiwania mlecza jest zbliżony lub identyczny do tego, jakiego używa się

przy wychowie matek pszczelich. Są to miseczki matecznikowe oraz ramki i beleczki, do
których te miseczki się przykleja.

Poza tym niezbędnym narzędziem jest łyżeczka do przekładania larw. Łyżeczka taka może

być wykonana z metalu, nasady pióra ptaka lub z tworzywa sztucznego. Do wyrzucania larw z
mateczników (przed wybieraniem mleczka) można używać pęsety bądź łyżeczki. Wybieranie
mleczka odbywa się za pomocą płaskiej łyżeczki wykonanej z metalu lub drewna, która mieści
się luźno w mateczniku. Jednak wybieranie mleczka ręcznie przy pomocy łyżeczki jest
zajęciem bardzo żmudnym i pracochłonnym. Przy większej produkcji trzeba posłużyć się
pompą ssącą, ostatecznie może to być odkurzacz. Trzeba mieć jednak do tego naczynie ze
szczelnym korkiem i dwiema rurkami – jedną wysysa się powietrze z naczynia (krótsza), drugą
zaś wysysa mleczko z mateczników (dłuższa) (rys. 9).

Rys. 9.

Schemat butelki do pozyskiwania mleczka: 1 – rurka szklana do wysysania
mleczka z matecznika, 2 – rurka podłączona do pompy, 3 – skalowana
butelka na mleczko. [wg Prabuckiego]

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są rodzaje surowca woskowego?
2. Jakie są sposoby wytopu wosku?
3. Jak należy przygotować surowiec woskowy do wytopu w zależności od wybranego

sposobu wytopu?

4. Jak należy przygotować ramkę do pozyskiwania mleczka?
5. Jakie kryteria powinny spełniać rodziny przeznaczone do produkcji mleczka?
6. Jak należy przygotować rodziny pszczele osadzone w różnych typach uli do produkcji

mleczka?

7. Jak należy przygotować rodziny pszczele do produkcji mleczka w zależności od wybranej

metody (w obecności matki, bez matki)?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Pozyskiwanie, przechowywanie i przetwarzanie surowca woskowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyciąć plastry z ramek i rozdrobnić je,
2) wytopić wosk przy pomocy topiarki typu „Tomer”,
3) rozgotować rozdrobnione plastry w naczyniu z wodą i wytopić wosk przy pomocy

kociołka Ritschego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plastry pszczele do przetopienia,

−

nóż do wycinania plastrów,

−

naczynie na rozdrobnione plastry,

−

topiarka typu „Tomer”,

−

naczynie do rozgotowania rozdrobnionych plastrów w wodzie,

−

palnik gazowy,

−

kociołek Ritschego,

−

naczynie na wytopiony wosk,

−

odzież ochronna.

Ćwiczenie 2.

Przygotowanie rodziny pszczelej do produkcji mleczka pszczelego.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować ramki do produkcji mleczka (czyszczenie ramek, przyklejanie miseczek),
2) wybrać rodziny pszczele do produkcji mleczka,
3) przygotować rodziny do produkcji mleczka w zależności od typu ula (korpusowy, leżak)

i wybranej metody (w obecności matki, bez matki).

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

ramki do pozyskiwania mleczka,

−

miseczki matecznikowe z tworzywa sztucznego,

−

rodziny pszczele osadzone w różnych typach uli,

−

kraty odgrodowe,

−

podstawowy sprzęt pasieczny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozpoznać rodzaje surowca woskowego?





2) scharakteryzować sposoby wytopu wosku?





3) przygotować surowiec woskowy do wytopu?





4) przygotować ramkę do pozyskiwania mleczka pszczelego?





5) wytypować rodziny do produkcji mleczka?





6) przygotować rodziny pszczele osadzone w różnych typach uli do

produkcji mleczka?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

4.3. Ekologiczna gospodarka pasieczna

4.3.1. Materiał nauczania

Lokalizacja rodzin pszczelich

Jeśli miejscem rozstawienia rodzin jest pole uprawne, musi ono być zagospodarowane

ekologicznie. Miejsce ustawienia pszczół powinno być tak dobrane, aby w promieniu 3 km od
uli nie było żadnych znaczących rolniczych lub nierolniczych źródeł zanieczyszczenia, ujemnie
wpływających na produkty pszczele. Jeśli istnieje podejrzenie zanieczyszczeń ze strony
otoczenia, produkty należy przebadać. W razie potwierdzenia podejrzeń należy pasieczysko
opuścić. W jednym miejscu powinno stać tylko tyle rodzin, by każda z nich miała zapewnione
dostateczne zaopatrzenie w pyłek, nektar i wodę. Dopuszcza się wykorzystanie pożytków
z roślin uprawnych, w miarę możliwości jednak jako źródło pożytków należy w pierwszej
kolejności wykorzystywać tereny zagospodarowane w sposób ekologiczny. Pszczelarz
powinien możliwie rzadko zmieniać miejsce stacjonowania pasieki. Celowe przewożenie
rodzin do sadów owocowych w celu ich wykorzystania jako źródła nektaru lub zapylania jest
niedozwolone. Miejsca ustawienia pasiek należy umieścić w rocznym planie wędrówek,
zawierającym dokładne dane na temat okresu i miejsca przebywania (łan, działka itp.), rodzaju
pożytku i liczby rodzin. Jeśli rodziny pszczele pozostają na terenach, które urzędy kontrolne
uznały za nienadające się dla pszczelarstwa ekologicznego, ich produkty nie powinny być
sprzedawane (znakowane) jako pochodzące z ekologicznej produkcji.

Zdrowotność pszczół

Dopuszczone jest stosowanie jedynie metod biotechnicznych i biofizycznych. Wyjątkiem

jest zwalczanie roztocza Varroa destructor – w tym wypadku dodatkowo można zastosować
kwasy organiczne (mlekowy, mrówkowy, szczawiowy, cytrynowy) w dawkach zgodnych
z przepisami UE dotyczącymi ekologicznego utrzymania zwierząt. Stosowanie tych środków
w trakcie pożytku jest niedozwolone. Wszystkie zabiegi lecznicze należy zanotować w książce
zabiegów leczniczych.

Budowa ula

Ule mogą być budowane z drewna, słomy lub gliny. Wyjątkiem są okucia, pokrycia

dachowe, osiatkowane dennice i podkarmiaczki. Do budowy uli należy stosować możliwie
wolne od szkodliwych substancji kleje i powłoki malarskie (np. naturalne farby z oleju lnianego
lub na bazie żywicy drzewnej). Zabronione jest używanie farb syntetycznych lub zawierających
biocydy. Do zabezpieczania uli od wewnątrz nie wolno używać żadnych substancji poza
woskiem, propolisem i olejami roślinnymi. Czyszczenie i dezynfekcję można przeprowadzać
tylko za pomocą wysokiej temperatury (płomień, ukrop) lub mechanicznie. Przy ostrych
zakażeniach dozwolone jest stosowanie roztworu NaOH (sody kaustycznej), pod warunkiem
jej późniejszej neutralizacji za pomocą kwasów organicznych. Stosowanie innych środków
chemicznych jest niedopuszczalne.

Wosk i plastry

W okresie czerwienia należy zapewnić rodzinom pszczelim możliwość naturalnej budowy

na wielu plastrach. Węza powinna być wykonana tylko z wosku pszczelego, który został
pozyskany w pasiekach zrzeszenia Bioland z naturalnej zabudowy lub odsklepin. Zaleca się
zamknięty obrót wosku w obrębie danego zrzeszenia. Dozwolone jest wprowadzanie obcego
wosku w ilości do 30% zapotrzebowania, ale pod kontrolą. Plastikowa węza jest zakazana.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Wosk nie powinien mieć styczności z rozpuszczalnikami, wybielaczami ani innymi szkodliwymi
substancjami. Sprzęty i pojemniki do przerobu wosku mogą być wykonane tylko z materiałów
nieutleniających się.

Higiena plastrów

W wosku pszczelim nie powinny znajdować się wykrywalne pozostałości po

chemioterapeutykach, które wskazują na stosowanie niedozwolonych metod zwalczania
warrozy lub motylicy. Do dezynfekcji plastrów można wykorzystywać tylko metody
termiczne, kwas octowy lub biopreparaty na bazie bakterii Bacillus thuringiensis.

Poskramianie, przeganianie pszczół i inne zabiegi

Do poskramiania i przeganiania pszczół nie wolno używać żadnych syntetycznych

chemikaliów. Przycinanie pszczołom skrzydeł i inne formy okaleczania są zakazane. Czerw
trutowy może być usuwany jedynie przy zwalczaniu warrozy. Wszystkie rodziny pszczele mają
być swoiście, nie do zmylenia oznakowane i wpisane do książki inwentarzowej.

Zbiór miodu

Tylko miód dojrzewający w rodzinie pszczelej może być pozyskiwany. Plastry, z których

pozyskuje się miód, nie powinny zawierać czerwiu. Stosowanie repelentów chemicznych, jak
również uśmiercanie pszczół w trakcie odbioru miodu jest zakazane. Wszystkie zabiegi
wykonane podczas odbioru miodu należy odnotować w pasiecznej książce inwentarzowej
wraz z możliwie dokładnymi danymi dotyczącymi wydajności.

Obróbka miodu

Podgrzewanie miodu powinno być możliwie delikatne (najwyżej do 40°C). Miód rozlewa

się przed pierwszą krystalizacją. W celu oddzielenia zanieczyszczeń (drobinek wosku)
powinien zostać przecedzony przez sito (średnica oczek nie mniejsza niż 0,2 mm). Filtracja
pod ciśnieniem jest niedopuszczalna. Sprzęt i naczynia używane do obróbki miodu muszą być
wykonane z materiałów przeznaczonych do kontaktu z żywnością, a opakowania metalowe –
ze stali kwasoodpornej.

Magazynowanie i oznakowanie miodu

W celu ochrony naturalnych składników miód musi być przechowywany w chłodnym

i ciemnym miejscu, najlepiej w niewielkich partiach. Wszystkie partie towaru znajdujące się w
magazynie i przeznaczone do sprzedaży powinny być oznakowane. Między ustawowo
określonymi oznaczeniami wpisuje się numer pasieki danego zrzeszenia i numer świadectwa
zgodności (certyfikatu). Na słoikach z miodem winna znajdować się następująca informacja:
"Z powodu dużego zasięgu lotów pszczoły nie należy oczekiwać, że oblatuje ona tylko lub
przeważnie ekologicznie zagospodarowane obszary" (lub podobnej treści).

Kryteria jakościowe miodu

Do obowiązkowo oznaczanych kryteriów należą m.in.: zawartość wody (maks. 18%;

miód wrzosowy 21,5%), zawartość HMF w mg/kg (maks. 10), liczba inwertazowa (min.
10 jednostek; 7 dla miodów akacjowego i lipowego) – wg analiz zgodnych z AOAC
(Association of Official Agricultural Chemists). Miód, który nie spełnia wymagań pod
względem zawartości HMF, enzymów i wody, może być sprzedawany z wykorzystaniem
znaku towarowego zrzeszenia ekologicznego jedynie jako miód przemysłowy. W miodzie nie
mogą znajdować żadne wykrywalne pozostałości chemioterapeutyków.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Dokarmianie pszczół

Dokarmianie pszczół jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy jest niezbędne do zdrowego

rozwoju rodzin pszczelich. W miarę możliwości należy do niego wykorzystywać miód
z własnej pasieki. Skarmianie cukru jest uzależnione od aprobaty urzędu kontrolnego;
zazwyczaj jest dopuszczalne tylko podczas zimowania i karmienia odkładów. Zafałszowania
miodu syropem cukrowym pochodzącym z zapasów zimowych można uniknąć, zabierając
plastry z pozostałym zapasem przed rozpoczęciem pierwszego pożytku. W przerwach
międzypożytkowych można stosować podkarmianie jedynie z użyciem miodu pochodzącego
z pasiek ekologicznych (najczęściej danego zrzeszenia). Podawanie namiastek pyłku jest
niedopuszczalne. Do karmienia można stosować jedynie ekologicznie pozyskiwane pasze
(cukier).

Hodowla

Celem hodowli jest dopasowanie gatunku pszczół do warunków pożytkowych. Pszczoły

powinny być odporne na warrozę. Naturalne działania hodowlane i reprodukcyjne oparte na
naturalnym nastroju rojowym są stawiane na pierwszym miejscu. Inseminacja może być
stosowana (w pasiekach hodowlanych) tylko sporadycznie, za szczególnym pozwoleniem
danego zrzeszenia.

Zakupy

Zakup rojów lub matek pszczelich dopuszczalny jest jedynie z pasiek danego zrzeszenia.

Jeśli tam nie są dostępne, to z pasiek organizacji uznawanych przez dane zrzeszenie, jeśli i tam
są niedostępne, to z pasiek, które gospodarują zgodnie z Dyrektywą 2092/91 UE. W razie
niemożności zakupu rodzin pszczelich z wymienionych pasiek ekologicznych dozwolony jest
zakup "konwencjonalnych" rodzin, jeśli będą one natychmiast poddane zabiegowi sztucznej
rójki. Jednak stosowanie znaku towarowego danego zrzeszenia dla produktów pochodzących
z tych rodzin będzie możliwe najwcześniej po upływie roku od zakupu. Łapanie obcych
"konwencjonalnych" rojów jest dopuszczalne, dopóki ich liczba nie przekroczy 10% rocznego
pogłowia w danej pasiece. To uregulowanie dotyczy też zakupu matek hodowlanych
"konwencjonalnego" pochodzenia. Podkreśla się jednak, że ekologiczna gospodarka pasieczna
nie powinna się opierać na ciągłych zakupach pszczół z intensywnie prowadzonych pasiek.

Przestawianie pasieki

W okresie przystosowania ule, ramki i plastry winny być dostosowane do zaleceń.

Powinny też zostać odpowiednio oznakowane. Ule drewniane, zaopatrzone w niebudzące
zastrzeżeń powłoki malarskie traktuje się jako zgodne z zaleceniami. Następnie w okresie
przejściowym należy poświęcić uwagę zamkniętemu obiegowi wosku w obrębie zrzeszenia.
Stosowanie znaku towarowego zrzeszenia dla produktów pszczelich pochodzących od
przestawianych rodzin jest dozwolone najwcześniej po roku gospodarowania ekologicznego.
Przestawiane rodziny i produkty od nich uzyskane winny być oznaczone w sposób
niepozostawiający wątpliwości. Dopóki wosk z zamkniętego obiegu nie jest osiągalny
w wymaganych ilościach, dopuszcza się w okresie przestawiania – także przy używaniu znaku
towarowego dla tego pnia pszczelego – zakup potwierdzonego, nieskażonego wosku
z odsklepin i naturalnej zabudowy do wyrobu węzy i impregnacji uli. Przestawianie winno się
zakończyć w ciągu pięciu lat. Okres ten może być jednak wydłużony przez organ kontrolny
(zrzeszenie) na wniosek właściciela pasieki. Produkty pszczele mogą być znakowane znakiem
towarowym zrzeszenia Bioland, tylko jeśli przestawienie rodzin się powiedzie.

Pozostałe dwie dyrektywy (zrzeszeń Naturland i Demeter) są w głównych punktach

zbliżone do przedstawionej. Różnią się jedynie tym, że jednym zagadnieniom poświęca się

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

w nich więcej uwagi, a inne traktuje bardziej pobieżnie. Na zakończenie warto podkreślić, że
wytyczne dla pszczelarstwa ekologicznego w Niemczech należą do bardziej restrykcyjnych.
W innych krajach UE obowiązują przeważnie bardziej liberalne zalecenia.

Wychów trzmieli i pszczół samotnic dla potrzeb zapylania roślin

Spadek liczebności dzikich pszczół i problemy z zapylaniem upraw zmusiły naukowców

do zajęcia się chowem pszczół samotnych i trzmieli. Prace te prowadzone są w wielu krajach,
dają także znaczne korzyści materialne.

Wychów trzmieli

Jeden ze sposobów założenia wychowu trzmieli polega na wystawianiu ulików wczesną

wiosną w środowiskach naturalnych w celu zachęcania samic, poszukujących w tym czasie
odpowiednich miejsc do założenia gniazd. Wnętrze ulików wypełnia się do 1/3 wysokości
miękkim i suchym materiałem, np. mchem, bawełną, pakułami, watoliną lub watą celulozową.
Umieszcza się je na powierzchni ziemi lub po dodatkowej adaptacji w ziemi oraz zawiesza na
pewnej wysokości na budynkach lub drzewach. Pomimo niskiej jej wydajności, szczególnie
w przypadku zapotrzebowania na większą liczbę rodzin dla zapylania upraw nasiennych,
ułatwia ona jednak zakładanie gniazd, co ma zasadnicze znaczenie wobec ustawicznego
zmniejszania się naturalnych środowisk ostojowych.

Drugi sposób zasiedlania ulików trzmielami, to zmuszanie schwytanych wiosną lub też

sztucznie przezimowanych samic do zakładania gniazd w ulikach. Polega to na zamykaniu
samic w specjalnie do tego celu przystosowanych ulikach, wyposażonych w dodatkowe
pomieszczenia tzw. karmniki, w których podaje się pożywienie w postaci syropu cukrowego
lub miodu pszczelego. Z chwilą kiedy samice przystępują do budowy gniazda, umożliwia się
im wylot na otwartą przestrzeń. Można też wpuszczać odłowione samice do dużych wolier lub
szklarni, w których ustawia się uliki i wazony z kwiatami. Stosuje się również zamykanie
samic w ulikach znajdujących się na wolnej przestrzeni bez dodatkowych karmników, ale
zaopatrzonych w podkarmiaczki z syropem cukrowym lub ciastem miodowo-pyłkowym.
Warunkiem skuteczności nakłonienia samic do zagnieżdżania się w ulikach jest ich gotowość
poszukiwania naturalnych kryjówek gniazdowych. Użycie osobników niemających
dostatecznie rozbudzonego instynktu zakładania gniazd lub samic, które założyły już gniazdo
jest bezcelowe. Duże znaczenie ma również prawidłowa konstrukcja ulików. Skuteczność
zasiedlania wzrasta, kiedy w uliku znajduje się długi i wąski korytarzyk prowadzący od otworu
wlotowego do komory gniazdowej, na wzór gniazd naturalnych.

Na uwagę zasługuje oryginalna, polska metoda Bilińskiego z Oddziału Pszczelnictwa ISiK

w Puławach. Do chowu tą metodą konieczne jest założenie poletek z rośliną pokarmową,
przygotowanie izolatorów i ulików. Na roślinę pokarmową wybrano jasnotę białą (Lamium
album) (rys. 29), której kłącza wysadza się na poletkach o powierzchni 1 m

2

(1 m x 1 m)

najlepiej jesienią.
Izolator o wymiarach 1 m x 1 m x 1 m wykonany z siatki plastykowej ma wszyty zamek
błyskawiczny. Ulik składa się z drewnianej skrzynki o wymiarach wewnętrznych
17 cm x 24 cm i 13 cm głębokości oraz szczelnego daszka. Wnętrze ulika wypełnia się suchą
trawą przetartą w dłoniach. Tuż przed zakwitnięciem jasnoty (koniec kwietnia początek maja)
na poletkach ustawia się izolatory i uliki.

Ulik ustawia się na paliku o wysokości 40 cm. Otwór wylotowy powinien być skierowany

na południe. Z chwilą zakwitania jasnoty do każdego ulika wkłada się po jednej matce
trzmiela. Po 3-4 tygodniach pod izolatorami pojawiają się robotnice, co świadczy o założeniu
przez matkę rodzinki. Uliki takie można wyjąc z izolatora i ustawić w innym miejscu w pobliżu
roślin pokarmowych, a gdy robotnic będzie więcej wywieźć na plantacje nasienne lub do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

szklarni. Przy tej metodzie około 80% matek zakłada rodzinki.

Opisane sposoby tworzenia rodzin trzmieli za pomocą wiosennych odłowów samic,

przezimowanych w warunkach naturalnych są czasochłonne, zwłaszcza po mokrych latach
i zimach, kiedy liczebność trzmieli spada, a ponadto powodują one zmniejszanie zasobów
naturalnych tych owadów. Dlatego racjonalna gospodarka trzmielami powinna opierać się na
hodowli wolierowej młodych samic i stworzeniu im warunków dobrej hibernacji (diapałzy).
Holendrzy opracowali metodę tworzenia rodzin, czysto komercyjną, chronioną patentem dla
producentów pomidorów szklarniowych, przy użyciu wyhodowanych samic trzmiela ziemnego
z pominięciem diapauzy. Polega ona na tym, że do samicy zamkniętej w uliku zaopatrzonym
w syrop cukrowy i pyłek, dodaje się świeżo wygryzione robotnice pszczoły miodnej. Samice
rozpoczynają czerwienie i powstają w ten sposób nowe rodziny, których liczebność jest jednak
mniejsza, a żywotność krótsza. Hodowle takie co pewien czas muszą być odświeżane
samicami po pełnej diapauzie. Dlatego hodowla wolierowa samic w okresie ich wylęgów
i kojarzenia się z samcami oraz przechodzenia w diapauzę ma swoje biologiczne uzasadnienie
i musi się odbywać w warunkach kontrolowanych. Rodziny, u których rozpoczyna się wylęg
samców i samic, umieszcza się w zamkniętych pomieszczeniach, wolierach, izolatorach itp.,
dla przeprowadzenia kontrolowanej kopulacji, która jest ważnym etapem na drodze
do pełnego udomowienia tych owadów. Proces kojarzenia się samców i samic jest łatwiejszy
do zaobserwowania, aniżeli u pszczół miodnych, ponieważ trzmiele kopulują także
w ograniczonej przestrzeni, a nawet w gnieździe i dlatego jest bardzo prawdopodobne,
że chów krewniaczy jest u nich częstym zjawiskiem. Kopulacja przypada w lipcu i sierpniu.
W tym czasie należy samiczki intensywnie odżywiać miodem i pyłkiem pszczelim, a także
dostarczać im do wolier świeże kwiaty w wazonach. Samice kojarzą się wielokrotnie, czasem
z jednymi i tymi samymi samcami. Proponuje się dla zwiększenia żywotności trzmieli
wstawianie do jednej woliery dwóch rodzin tego samego gatunku, pochodzących jednak
z oddalonych od siebie miejscowości. Po upływie kilku tygodni samce giną, a młode,
unasienione samice stają się ociężałe i mało ruchliwe – fizjologicznie przygotowując się do
około 7 miesięcy trwającej diapauzy. Do wolier wstawia się skrzynki wypełnione mieszanką
dezynfekowanej kompostowej ziemi i torfu ogrodniczego, przykryte warstwą mchu lub
suchych liści, w których zagrzebują się samice, by spędzić okres jesieni i zimy w głębokim
odrętwieniu. Aż do wiosennego przebudzenia się samic, skrzynki pozostawia się
w nieogrzewanych szklarniach lub w chłodnych pomieszczeniach. Samice można również
przezimować w warunkach laboratoryjnych w chłodziarce. W tym celu odrętwiałe samice
wyjmuje się ze skrzynek z torfem i przekłada do małych pojemników, wypełnionych
„terralitem” – lekkim, porowatym tworzywem, dobrze chroniącym od wilgoci i znoszącym
wysoką temperaturę przy sterylizacji i wysuszaniu. Pojemniki z samicami przetrzymuje się
w chłodziarce w temperaturze od -1°C do + 1°C.

Dość trudny etap w hodowli trzmieli obejmuje okres od założenia gniazd przez samice

do wylęgu pierwszego pokolenia robotnic. Część samic ginie z głodu, jeżeli w najbliższym
sąsiedztwie gniazd nie znajdują pożywienia lub długotrwałe niesprzyjające warunki
atmosferyczne uniemożliwiają im wyloty. Zaleca się umieszczenie ulików w pobliżu wcześnie
kwitnących wierzb i innych roślin pożytkowych. Bardzo dobre efekty daje podkarmianie
syropem cukrowym, roztworem wodnym miodu pszczelego lub ciastem miodowo-pyłkowym.
Następną przyczyną strat mogą być ucieczki samic z ulików, a czasem błądzenie. Najczęstszym
powodem opuszczenia gniazd przez samice, zwłaszcza w okresie przed wylęgiem pierwszych
robotnic, jest ich niepokojenie przez zbyt częste przeprowadzanie kontroli zasiedleń ulików.
Po wylęgu pierwszego pokolenia robotnic, przywiązanie samicy do gniazda jest tak duże, że
można w nim dokonywać spokojnie i bez obawy różnych zabiegów pielęgnacyjnych. Gdy
matki wychowają pierwsze robotnice, przenosi się je do ulików, a gdy siła rodziny przekracza

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

60 robotnic, można wykorzystać je w szklarni.

Wychów pszczół samotnic dla potrzeb zapylania roślin

Spośród pszczół samotnic na szerszą skalę do potrzeb zapylania wykorzystywane są dwa

gatunki z rodziny miesierkowatych (Megachilidae): miesiarka lucernówka (Megachile
rotundata F.) i murarka ogrodowa (Osmia rufa L.). Murarka ogrodowa jest pszczołą
wiosenną. Rozpoczyna loty już w pierwszej połowie kwietnia, a kończy w czerwcu. Jest
wykorzystywana do zapylania roślin sadowniczych i roślin pod osłonami (szklarnie i tunele).
Miesiarka lucernówka jest pszczołą letnią wykorzystywaną do zapylania upraw nasiennych
lucerny. Aby założyć wychów murarki ogrodowej należy zdobyć kokony (murarka ogrodowa
zimuje (przechodzi diapauzę) w stadium owada dorosłego w kokonie, bądź znaleźć naturalne
miejsca jej gniazdowania. W tym miejscu umieszczamy sztuczne gniazda zwane gniazdami
pułapkowymi wykonane z suchych źdźbeł trzciny pociętych na kawałki, bądź plastikowych
rurek. W naturze najchętniej gnieżdżą się w pustych łodygach roślin baldaszkowatych, trzcinie
pospolitej, a także różnego rodzaju otworach wygryzionych przez inne owady lub szkodniki
drewna. Najłatwiejszym sposobem przygotowania gniazd dla murarki jest pocięcie łodyg
trzciny pospolitej na około 15 centymetrowe odcinki, tak aby jeden koniec rurki był zamknięty
przez

kolanko

(rys.

10).

Wewnętrzna

średnica

trzciny

powinna

wynosić

6–8 milimetrów. Tak przygotowany materiał gniazdowy najlepiej umieścić w drewnianej
skrzyneczce przykrytej daszkiem zabezpieczającym rurki przed zamoknięciem. Pszczoły
zakładają tam komory lęgowe (rozmieszczamy w marcu zanim pszczoły zaczną latać, miejsce
suche, nasłonecznione). Mogą to być specjalnie w tym celu wykonane zadaszenia.

Ostatnim, jednak bardzo ważnym, etapem przygotowania gniazd dla murarki jest

zabezpieczenie rurek przed ptakami. W tym celu najlepiej jest osłonić skrzyneczkę od frontu
delikatną siatką o 3–4 centymetrowych oczkach. Zasiedlone pułapki gniazdowe (rys. 11)
pozostawiamy do pierwszych jesiennych chłodów, gdy temperatura spadnie poniżej 0

o

C.

Następnie gniazda przechowujemy w chłodnym i bezpiecznym miejscu (myszy, ptaki).
Rozłupuje się rurki, wyjmuje i segreguje kokony, a następnie przechowuje je w temperaturze
2 – 4

o

C. Wiosną kokony umieszcza się w pojemniku z otworami (zabezpieczenie przed

ptakami) w miejscach uprawy w ciepłym i słonecznym miejscu obok gniazd pułapkowych.
Przez utrzymywanie kokonów w określonej temperaturze możliwa jest w zależności od
potrzeb regulacja terminu wygryzania się pszczół.

Rys. 10. Cięcie źdźbeł trzciny w celu przygotowania gniazd pułapkowych do

wychowu pszczoły samotnej murarki ogrodowej. [wg Bilińskiego]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

W czasie zakładania komór gniazdowych pszczoły samotne wymagają ciągłości taśmy

pokarmowej (ciągłego występowania kwitnących roślin pożytkowych).

Rys. 11. Rurki ze źdźbeł trzciny zasiedlone przez pszczołę samotną murarkę ogrodową [wg

Wilkanieckiego]

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Na czym polega wychów trzmieli metodą Bilińskiego?
2. Jak należy przygotować do zasiedlania przez matkę trzmiela uliki?
3. Jak należy ustawić izolator na poletku i umieścić ulik pod izolatorem?
4. Na czym polega wychów pszczoły murarki ogrodowej?
5. Jak należy pozyskać kokony pszczoły murarki ogrodowej?
6. Jak należy przygotować gniazda pułapkowe?
7. Jakich zasad należy przestrzegać przy wykładaniu gniazd pułapkowych i kokonów

pszczoły murarki ogrodowej?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Urządzanie siedlisk dla trzmieli.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) rozstawić izolatory na przygotowanych jesienią poletkach z rośliną pokarmową,
2) przygotować uliki,
3) wstawić uliki pod izolatory,
4) umieścić matki trzmiela w ulikach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

izolatory z siatki,

−

paliki do ustawiania izolatorów,

−

paliki do zawieszenia ulików,

−

uliki,

−

matki trzmieli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Ćwiczenie 2

Urządzanie siedlisk dla pszczół samotnic.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyłuskać kokony z rurek trzcinowych,
2) przygotować gniazda pułapkowe,
3) wyłożyć gniada pułapkowe i kokony we wcześniej przygotowanym miejscu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

gniazda pułapkowe zasiedlone przez murarkę ogrodową w poprzednim roku – kokony,

−

suche źdźbła trzciny,

−

nóż,

−

pojemniki na rurki trzcinowe,

−

pojemnik na wyłuskane kokony.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować wychów trzmieli metodą Bilińskiego?





2) przygotować uliki do zasiedlania przez matkę trzmiela?





3) ustawić izolator na poletku i umieścić ulik pod izolatorem?





4) scharakteryzować wychów pszczoły murarki ogrodowej?





5) pozyskać

kokony

pszczoły

murarki

ogrodowej

z

gniazd

pułapkowych?





6) przygotować gniazda pułapkowe?





7) odpowiednio wyłożyć gniazda pułapkowe i kokony pszczoły murarki

ogrodowej?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko

jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem

poprawnego wyniku. Tylko wskazanie odpowiedzi, nawet poprawnej, bez uzasadnienia nie
będzie uznane.

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na

później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

9. Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Celem produkcji miodu sekcyjnego jest

a) zwiększenie wydajności pasieki.
b) intensyfikacja produkcji pasiecznej i zwiększanie asortymentu produktów.
c) lepsze wykorzystanie pożytków.
d) ułatwienie miodobrania.

2. Ze względu na szybką krystalizację produkcji miodu sekcyjnego i plastrowego należy

unikać pożytku
a) gryczanego.
b) lipowego.
c) z roślin krzyżowych.
d) malinowego.

3. W celu uzyskania miodu sekcyjnego rodziny pszczele można podkarmiać

a) miodem.
b) syropem cukrowym.
c) inwertem.
d) syropem skrobiowym.

4. Optymalna średnica otworów w płytce strącającej obnóża pyłkowe wynosi

a) 4 mm.
b) 5 mm.
c) 6 mm.
d) 7 mm.

5. Zamieszczona niżej fotografia przedstawia

a) wylotowy poławiacz pyłku.
b) powałkowy poławiacz pyłku.
c) dennicowy poławiacz pyłku.
d) żaden z wymienionych.

6. W każdym typie ula istnieje możliwość zastosowania poławiaczy

a) powałkowych i dennicowych.
b) powałkowych.
c) dennicowych.
d) wylotowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

7. Poławiacze dennicowe można zastosować w ulach

a) kombinowanych.
b) leżakach.
c) leżakach i kombinowanych.
d) z odejmowana dennicą.

8. Metodą pozyskiwania stosunkowo czystego jadu pszczelego, przy stosunkowa małym

nakładzie czasu i pracy jest
a) usypianie pszczół eterem.
b) metoda bodźców elektrycznych.
c) ręczne łapanie pszczół.
d) usypianie pszczół chloroformem.

9. Pozyskiwanie jadu metodą bodźców elektrycznych najlepiej jest przeprowadzać

a) w południe.
b) wieczorem po ustaniu lotu pszczół.
c) wcześnie rano, przed rozpoczęciem lotu pszczół.
d) przy tej metodzie pora pozyskiwanie jadu jest bez znaczenia.

10. Woszczyna pozyskana z ramek pracy

a) nie wymaga wytapiania w topiarkach, wystarczy ją rozgotować w wodzie.
b) wymaga wytapiania w topiarce typu „Tomer”.
c) wymaga wytapiania w kociołku Ritschego.
d) wymaga wytapiania w topiarkach ciśnieniowych.

11. Wosk wysokiej jakości uzyskuje się z wytopu

a) plastrów wyciętych z ramek pracy.
b) dzikiej zabudowy.
c) zasklepów.
d) wszystkie odpowiedzi są poprawne.

12. Poniższa fotografia przedstawia

a) plaster gniazdowy.
b) ramkę pracy z odbudowanym plastrem.
c) plaster osłonowy.
d) wszystkie odpowiedzi są poprawne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

13. Rodziny przeznaczone do produkcji mleczka pszczelego powinny posiadać

a) 7–8 plastrów czerwiu.
b) 4–6 plastrów czerwiu.
c) 3–5 plastrów czerwiu.
d) przynajmniej 2 plastry z czerwiem.

14. Do pasiek ekologicznych na terenie Polski poleca się pszczoły następujących ras

a) kaukaskiej i środkowoeuropejskiej.
b) włoskiej i środkowoeuropejskiej.
c) kraińskiej i środkowoeuropejskiej.
d) kraińskiej i kaukaskiej.

15. W pasiece ekologicznej wirowanie plastrów z czerwiem w celu pozyskania miodu jest

a) zabronione.
b) dopuszczone.
c) zalecane.
d) jak dotąd kwestia ta nie jest uregulowana.

16. Rośliną pokarmową wykorzystywaną przy wychowie trzmieli jest

a) koniczyna czerwona.
b) koniczyna biała.
c) jasnota purpurowa.
d) jasnota biała

17. Racjonalny wychów trzmieli bez szkody dla środowiska naturalnego powinien opierać się

na
a) wyłapywaniu wiosną samic, które przezimowały w warunkach naturalnych.
b) wyszukiwaniu gniazd założonych w warunkach naturalnych i przenoszeniu ich

do szklarki.

c) wyszukiwaniu gniazd założonych w warunkach naturalnych i przenoszeniu ich do

szklarki.

d) wychowie wolierowym.

18. Pszczoła murarka ogrodowa zimuje w stadium

a) poczwarki.
b) owada doskonałego w kokonie.
c) larwy.
d) jaja.

19. Spośród licznych gatunków pszczół samotnych na szerszą skalę do celów zapylania upraw

nasiennych, roślin sadowniczych oraz upraw pod osłonami wykorzystywana jest
a) murarka ogrodowa.
b) kornutka koniczynowa.
c) miesiarka ryżówka.
d) spójnica lucernowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

20. Poniższa fotografia przedstawia

a) pszczoły miodne poszukujące pokarmu.
b) gniazda os.
c) rurki trzcinowe zasiedlone przez trzmiele.
d) rurki trzcinowe zasiedlane przez murarki ogrodowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Prowadzenie różnych kierunków produkcji pasiecznej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

6. LITERATURA

1. Bornus L. (red): Encyklopedia pszczelarska. PWRiL, Warszawa 1989
2. Dylewska M.: Nasze trzmiele, Ośrodek Doradztwa Rolniczego. APW, Karniowice
3. Ostrowska W.: Gospodarka pasieczna. Wyd. V. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz 1998
4. Prabucki J. (red): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998
5. Rybak M., Skubida P., Marcinkowski J., Muszyńska J.: Pozyskiwanie jadu pszczelego.

Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Skierniewice 1996

6. Typiański Cz.: Pszczoły. Pasieka towarowa. PWRiL, Poznań 1998
7. Praca zbiorowa: Hodowla pszczół. PWRiL, Warszawa 1996

Czasopisma:
—

Pasieka

—

Przegląd Pszczelarski Polska, Europa, Świat

—

Pszczelarstwo

—

Pszczelarz Polski