MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Elżbieta Gajowiak

Przetwarzanie produktów pasiecznych

321[04].Z4.07

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy

Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:

mgr inż. Urszula Malinowska

mgr inż. Beata Wawryn-śmuda

Opracowanie redakcyjne:

mgr Edyta Kozieł

Konsultacja:

dr inż. Jacek Przepiórka

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[04].Z4.07,

„Przetwarzanie produktów pasiecznych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik pszczelarz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

4

3. Cele kształcenia

6

4. Przykładowe scenariusze zajęć

7

5. Ćwiczenia

11

5.1. Typy i odmiany miodów, badanie produktów pasiecznych

11

5.1.1. Ćwiczenia

11

5.2. Konfekcja produktów pasiecznych i kremowanie miodu

15

5.2.1. Ćwiczenia

15

5.3. Miody pitne, wyrób węzy i świec woskowych

17

5.3.1. Ćwiczenia

17

6. Ewaluacja osiągnięć ucznia

20

7. Literatura

30

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu „Poradnik dla nauczyciela”, który będzie pomocny

w prowadzeniu zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie technik pszczelarz.

Program jednostki modułowej obejmuje zagadnienia dotyczące: przetwarzania produktów

pasiecznych, oceny jakości produktów pasiecznych na podstawie badań, określania wpływu warunków przechowywania produktów pasiecznych na ich jakość.

W poradniku umieszczono:

-

wymagania wstępne,

-

cele kształcenia,

-

przykładowe scenariusze zajęć,

-

ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami nauczania–uczenia się

oraz środkami dydaktycznymi,

-

ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzie pomiaru dydaktycznego.

W procesie dydaktycznym powinny znaleźć zastosowanie następujące metody nauczania:

pokazu z instruktażem, tekstu przewodniego, metody projektów oraz ćwiczeń praktycznych.

Proponuje się, aby dominującą metodą nauczania były ćwiczenia praktyczne poprzedzone pokazem z objaśnieniem.

Zajęcia należy realizować w grupach do 15 osób stosując indywidualne i grupowe formy

pracy. Ćwiczenia, wykonywane w zespołach 3–5 osobowych, umożliwiają kształtowanie

umiejętności takich jak: komunikowanie się, praca w grupie, dostrzeganie i rozwiązywanie problemów, podejmowanie decyzji, organizowanie i ocenianie własnej pracy.

Program jednostki należy realizować w pracowni wyposażonej w sprzęt laboratoryjny

i odpowiednie środki dydaktyczne.

W procesie nauczania-uczenia się należy korzystać z wiedzy uczniów nabytej podczas realizacji programu jednostki modułowej 321[04] O1.01 Przestrzeganie przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

321[04].Z4

Gospodarka pasieczna

321[04].Z4.01

Zakładanie pasieki

321[04].Z4.02

Organizowanie prac związanych

z wiosenną obsługą pasieki

321[04].Z4.03

Zapobieganie nastrojowi

rojowemu i rójce

321[04].Z4.04

321[04].Z4.05

321[04].Z4.06

Planowanie

Przygotowanie pasieki

Prowadzenie różnych

i prowadzenie wędrownej

do zimowania

kierunków produkcji

gospodarki pasiecznej

pasiecznej

321[04].Z4.07

Przetwarzanie produktów

pasiecznych

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

− korzystać z różnych źródeł informacji,

− przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz

ochrony środowiska,

− pozyskiwać produkty pszczele,

− charakteryzować rolę poszczególnych produktów w rodzinie pszczelej,

− sporządzać roztwory o określonym stężeniu,

− posługiwać się poprawnie nomenklaturą chemiczną odczynników,

− opracowywać i interpretować wyniki pomiarów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

− określić skład chemiczny soku roślinnego, nektaru i spadzi,

− określić cechy fizykochemiczne dojrzałego miodu,

− określić warunki krystalizacji miodu,

− rozróżnić rodzaje krupca,

− określić warunki przechowywania miodu,

− określić cechy organoleptyczne miodów,

− pobrać próbki miodu do analizy organoleptycznej,

− rozpoznać i ocenić miód na podstawie cech organoleptycznych,

− pobrać próbki miodu do analizy chemicznej,

− zinterpretować wyniki analizy chemicznej i pyłkowej miodu,

− określić potrzebę konfekcjonowania produktów pasiecznych,

− określić proces kremowania miodu,

− scharakteryzować etapy wyrobu miodu pitnego,

− rozpoznać wady i choroby win oraz miodów pitnych,

− scharakteryzować właściwości odżywcze i lecznicze miodu,

− zastosować przepisy i receptury do sporządzania napojów i ciast miodowych,

− określić cechy fizykochemiczne wosku,

− zastosować metody przetwarzania wosku,

− zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca

…………………………………….………….

Modułowy program nauczania:

Technik pszczelarz 321[04]

Moduł:

Gospodarka pasieczna 321[04].Z4

Jednostka modułowa:

Przetwarzanie produktów pasiecznych 321[04].Z4.07

Temat: Ocena organoleptyczna miodu.

Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności oceny oragnoleptycznej moidu.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

− określać istotę badań organoleptycznych,

− znać wymagania normy odnośnie oceny organoleptycznej miodów odmianowych oraz

metodyki badań organoleptycznych,

− przeprowadzić ocenę organoleptyczną miodu,

− interpretować wyniki przeprowadzonych badań w świetle wymagań normy.

Metody nauczania–uczenia się:

− pokaz z objaśnieniem,

− ćwiczenia praktyczne.

Forma zajęć:

− praca indywidualna,

− praca w grupach.

Środki dydaktyczne:

− foliogramy,

− norma PN-88/A77626 „Miód pszczeli”,

− próbki miodów,

− bagietki,

− szkiełka przedmiotowe.

Czas trwania zajęć: 1 godzina dydaktyczna.

Przebieg zajęć:

1. Wprowadzenie i uświadomienie celów zajęć (10 min.):

− sprawy organizacyjne,

− nauczyciel omawia, na czym polega badanie organoleptyczne miodów,

− prezentacja próbek miodów, nauczyciel zadaje pytania: Jak rozpoznać miody

odmianowe? Z czego wynika potrzeba klasyfikowania miodów jako odmianowych?

− Nauczyciel prezentuje na foliogramach kryteria oceny konsystencji, barwy, smaku

i zapachu oraz tabelę wymagań dla wybranych miodów odmianowych.

2. Realizacja ćwiczenia (20 min.):

− nauczyciel przydziela grupie po 5 próbek różnych, opisanych miodów odmianowych

i poleca, aby uczniowie pracując w zespołach porównali cechy organoleptyczne

z wymaganiami normy dla tych odmian,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

− w trakcie wykonywania ćwiczeń uczniowie korzystają z foliogramów i egzemplarzy normy na miód,

− uczniowie przeprowadzają ocenę organoleptyczną i zapisują swoje spostrzeżenia

w karcie pracy,

− uczniowie otrzymują 1 próbkę miodu odmianowego do identyfikacji, przeprowadzają

ocenę organoleptyczną i rozpoznają odmianę.

3. Podsumowanie zajęć (10 min.):

− przedstawiciel grupy prezentuje wyniki pracy zespołu, wyjaśnia za pomocą jakich zmysłów prowadzili ocenę badanych miodów i jakimi kryteriami kierowali się przy

określeniu odmiany zakodowanej próbki.

4. Ocena poziomu osiągnięć uczniów i ocena ich aktywności (5 min.):

− obserwacja czynności i zachowania indywidualnych uczniów i poszczególnych grup

podczas wykonywania ćwiczeń,

− ocena poprawności rozpoznania odmiany próbki zakodowanej,

− ocena prawidłowości i estetyki wypełniania karty pracy.

Karta pracy

Nr badanej

Uwagi: typ

próbki

barwa

konsystencja

zapach

smak

i odmiana miodu

miodu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca

…………………………………….………….

Modułowy program nauczania:

Technik pszczelarz 321[04]

Moduł:

Gospodarka pasieczna 321[04].Z4

Jednostka modułowa:

Przetwarzanie produktów pasiecznych 321[04].Z4.07

Temat: Oznaczanie zawartości wody w miodzie.

Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności oznaczania zawartości wody w miodzie.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

− rozpoznać różne typy refraktometrów,

− znać wymagania normy odnośnie zawartości wody w miodzie oraz metodyki tego

badania,

− posługiwać się refraktometrami różnych typów,

− przeprowadzić oznaczanie zawartości wody w miodzie i uzasadnić potrzebę takiego badania w terenie,

− korzystać z tabel przeliczeniowych współczynnika refrakcji i zawartości procentowej ekstraktu na zawartość wody w miodzie,

− interpretować wyniki przeprowadzonych badań w świetle wymagań normy.

Metody nauczania–uczenia się:

− pokaz z objaśnieniem,

− ćwiczenia praktyczne.

Forma zajęć:

− praca indywidualna,

− praca w grupach.

Środki dydaktyczne:

− refraktometry ręczne i laboratoryjne,

− foliogramy – tabele przeliczeniowe,

− norma PN-88/A77626 „Miód pszczeli”,

− próbki miodów,

− probówki z korkami,

− łaźnia wodna,

− bagietki z nasadką gumową.

Czas trwania zajęć: 1 godzina dydaktyczna.

Przebieg zajęć:

Faza wstępna (5 min.):

− sprawy organizacyjne,

− przypomnienie wiadomości z lekcji poprzednich – zakres analizy miodu wg normy, ocena

organoleptyczna miodu.

Faza zasadnicza (20 min.):

− nauczyciel zapoznaje uczniów z treścią normy i tabelą wymagań dotycącą zawartości wody w miodzie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

− nauczyciel prezentuje i omawia zasady działania i pomiarów na refraktometrach różnego typu:

a) refraktometr ręczny RR3,

b) refraktometr laboratoryjny RL3,

c) refraktometr elektroniczny,

d) refraktometr żywnościowy Abbègo,

− uczniowie w grupach dokonują pomiaru zawartości ekstraktu lub współczynnika refrakcji

dla tej samej próbki miodu za pomocą różnych refraktometrów,

− uczniowie odczytują zawartość wody w miodzie z tabeli zależności zawartości wody w miodzie od zawartości ekstraktu (z normy na miód lub z foliogramu ),

− uczniowie zapisują swoje odczyty w karcie pracy i porównują wyniki z różnych aparatów.

Karta pracy

Nr próbki

Rodzaj

Współczynnik

Zawartość

Zawartość

Wnioski

miodu

refraktometru

refrakcji

ekstraktu

wody

Faza podsumowująca.

− uczniowie dokonują oceny dokładności pomiarów na różnych refraktometrach oraz

precyzują wymagania dla refraktometrów terenowych,

− uczniowie porównują wyniki z dopuszczalną zawartością wody w miodach różnych

typów według normy,

− Uczniowie oczyszczają pryzmaty refraktometrów – pokaz poprawnego zabezpieczenia

sprzętu laboratoryjnego i porządkują stanowisko pracy.

Ocena poziomu osiągnięć uczniów i ocena ich aktywności:

− obserwacja czynności i zachowania indywidualnych uczniów i poszczególnych grup

podczas wykonywania ćwiczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

5. ĆWICZENIA

5.1. Typy i odmiany miodów, badanie produktów pasiecznych

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź ocenę organoleptyczną przedstawionych próbek miodów odmianowych,

rozpoznaj rodzaj krupca próbek skrystalizowanych.

Wskazówki do realizacji

− przed przystąpieniem do realizacji nauczyciel powinien omówić jego zakres i sposób wykonania,

− nauczyciel powinien zaprezentować na foliogramach różne rodzaje krupca oraz tabele wymagań organoleptycznych dla wybranych miodów odmianowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) sprawdzić konsystencję miodu płynnego przez obserwację ściekania miodu

z drewnianego lub metalowego mieszadełka oraz krupca na podstawie wyglądu

kryształów w rozmazie miodu na szkiełku przedmiotowym,

2) określić barwę przez obserwację płynnego miodu w probówce średnicy 10 mm ze szkła bezbarwnego oglądając próbkę przy świetle dziennym pod światło, barwę miodu

skrystalizowanego określić przez oględziny przy świetle dziennym powierzchni przekroju

bryłki miodu, wyjętej z opakowania,

3) określić zapach przez wąchanie miodu lekko ogrzanego i roztartego na szkiełku przedmiotowym,

4) określić smak przez degustację płynnego miodu o temperaturze pokojowej,

5) zestawić wyniki badań organoleptycznych w postaci tabeli oraz stwierdzić, czy wykryto oznaki wskazujące na odchylenie od wymagań.

Nr badanej

Uwagi: typ

próbki

barwa

konsystencja

zapach

smak

i odmiana miodu,

miodu

postać krupca

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− pokaz z objaśnieniem,

− ćwiczenia praktyczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Środki dydaktyczne:

− foliogramy,

− rzutnik pisma,

− norma PN-88/A-77626 Miód pszczeli,

− kolekcja miodów odmianowych,

− szkiełka przedmiotowe,

− bagietki szklane i mieszadełka metalowe lub drewniane,

− probówki o średnicy 10 mm,

− łaźnia wodna,

− zlewki.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj przyrządy do pobierania próbek miodu do badań laboratoryjnych.

Wskazówki do realizacji

− przed przystąpieniem do realizacji nauczyciel powinien omówić jego zakres i sposób wykonania,

− nauczyciel powinien zaprezentować różne rodzaje przyrządów do pobierania próbek

miodu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) wybrać z przedstawionego zbioru różnych przyrządów laboratoryjnych te, które służą do

pobierania próbek miodu,

2) zaprezentować je i opisać zasadę działania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− pokaz z objaśnieniem,

− ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

− mieszadła,

− zgłębniki,

− łyżeczki.

Ćwiczenie 3

Oceń zawartość HMF w miodzie za pomocą spektrofotometru.

Wskazówki do realizacji

− przed przystąpieniem do realizacji nauczyciel powinien omówić jego zakres i sposób wykonania,

− nauczyciel powinien wybrać próbki miodów dobrych oraz starych i przegrzanych, aby umożliwić obserwacje zmian w kolorze próbki badanej w zależności od ilości HMF,

− należy zwrócić uwagę na przestrzeganie przepisów bhp przy posługiwaniu się roztworami

p-toluidyny i kwasu barbiturowego, wskazane byłoby używać pipet automatycznych,

− w oparciu o otrzymane wyniki należy przedyskutować wpływ okresu przechowywania

i przegrzewania miodu na zawartość HMF w miodzie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami bhp i ergonomii pracy,

2) zapoznać się z normą PN-88/A-77626 Miód pszczeli. Oznaczanie zawartości

5-hydroksymetylofurfurolu (HMF),

3) odważyć 10 g dobrze wymieszanego miodu z dokładnością do 0,1 g i rozpuścić go w 15 ml wody,

4) przelać ilościowo do kolby pomiarowej 50 ml i uzupełnić wodą do kreski,

5) wlać po 2 ml roztworu miodu i po 5 ml roztworu p-toluidyny do 2 probówek,

6) wlać 1 ml wody (roztwór porównawczy) do jednej probówki, a bezpośrednio potem do drugiej probówki wlać 1 ml roztworu kwasu barbiturowego, obie probówki wstrząsnąć i odstawić na 3–4 minuty,

7) zmierzyć ekstynkcję na spektrofotometrze przy długości fali 550 nm, w ciągu 1 minuty wykonać kilka pomiarów i obliczyć średnią arytmetyczną,

8) obliczyć wynik – ilość HMF w mg/100 g miodu wg wzoru:

G = 19,2x E/d

w którym:

E – średnia arytmetyczna wyników pomiarów ekstynkcji,

d – grubość warstwy płynu w kuwecie, cm,

19,2 – współczynnik przeliczeniowy,

9) porównać wynik z wymaganiami wg normy i rozporządzenia, ocenić badany miód.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− pokaz z objaśnieniem,

− ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

− próbki miodu do badań,

− waga laboratoryjna,

− spektrofotometr,

− norma PN-88/A-77626 Miód pszczeli,

− roztwór p-toluidyny,

− roztwór kwasu barbiturowego,

− kolbki pomiarowe 50 ml,

− pipety 5 ml, 2 ml, 1 ml,

− zlewki 50 ml,

− bagietki,

− lejki szklane,

− probówki,

− stoper.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Ćwiczenie 4

Określ przewodnictwo elektryczne właściwe miodu spadziowego.

Wskazówki do realizacji

− przed przystąpieniem do realizacji nauczyciel powinien omówić jego zakres i sposób wykonania,

− nauczyciel powinien wybrać próbki różnych miodów spadziowych o zróżnicowanej

barwie,

− w oparciu o uzyskane wyniki należy przedyskutować, z czego może wynikać tak duża rozpiętość przewodnictwa elektrycznego miodów,

− wielkość przygotowanej naważki miodu dostosować do wielkości czujnika

konduktometru będącego na wyposażeniu pracowni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami bhp i ergonomii pracy,

2) zapoznać się z normą PN-88/A-77626 Miód pszczeli. Oznaczanie przewodności

elektrycznej właściwej,

3) zmierzyć zawartość wody w miodzie za pomocą refraktometru,

4) obliczyć zawartość suchej masy,

5) odważyć 5 g miodu w przeliczeniu na suchą masę wg wzoru:

M = 5 g x 100/ MS

w którym:

M – potrzebna odważka miodu w g,

MS – zawartość suchej masy, która jest równa: 100% – zawartość wody,

6) odważony miód rozpuścić w niewielkiej ilości wody i przenieść ilościowo do kolbki pomiarowej pojemności 25 ml, uzupełnić do kreski,

7) przelać przygotowany roztwór do zlewki,

8) zanurzyć czujnik konduktometru i odczytać wynik w temperaturze 20°C,

9) obliczyć przewodność elektryczną właściwą w 10-4 Simens x cm-1,

10) porównać wynik z wymaganiami wg normy i rozporządzenia, ocenić badany miód.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− pokaz z objaśnieniem,

− ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

− próbki miodów,

− normą PN-88/A-77626 Miód pszczeli,

− refraktometr,

− łaźnia wodna,

− probówki z korkiem,

− waga analityczna,

− konduktometr,

− kolba pomiarowa o pojemności 50 ml,

− zlewki pojemności 25 ml i 50 ml.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

5.2. Konfekcja produktów pasiecznych i kremowanie miodu

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź konfekcjonowanie partii miodu do opakowań jednostkowych.

Wskazówki do realizacji

− przed przystąpieniem do realizacji nauczyciel powinien omówić jego zakres i sposób wykonania,

− należy przygotować opakowania z różnych materiałów i o różnej pojemności,

− należy omówić kryteria wyboru opakowań jednostkowych,

− nauczyciel powinien zaprezentować foliogram z wytycznymi, co powinna zawierać

etykietka na miód,

− należy przedyskutować, jakich informacji na etykiecie nie wolno umieszczać,

− należy zwrócić uwagę na przestrzegania warunków higienicznych przy konfekcjonowaniu

miodu zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Higienicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) dokonać wyboru opakowań jednostkowych,

2) przygotować wybrane opakowania do rozlewu,

3) napełnić opakowania miodem, sprawdzić masę miodu,

4) skontrolować i wypełnić etykietkę, umieścić ją na opakowaniach.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− pokaz z objaśnieniem,

− ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

− kolekcja opakowań do miodu,

− foliogram – Co powinna zawierać etykieta?,

− rzutnik pisma,

− kolekcja etykietek dla miodu,

− partia miodu do rozlewu,

− ewentualnie zastaw do dekrystalizacji,

− pompa do rozlewu miodu,

− waga techniczna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Ćwiczenie 2

Sporządź mieszaninę pierzgi z miodem według metody J. Makowicza.

Wskazówki do realizacji

− przed przystąpieniem do realizacji nauczyciel powinien omówić jego zakres i sposób wykonania,

− nauczyciel powinien przedstawić foliogram z metodami pozyskiwania i utrwalania

pierzgi i pyłku,

− należy przygotować plastry z pierzgą i umieścić je wcześniej w zamrażarce w celu ułatwienie wydobywania z nich pierzgi,

− zamiennie można przygotować mieszaninę wysuszonych obnóży z miodem poprzez ich

roztarcie i wymieszanie z patoką w proporcji 1:4.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) pozyskać pierzgę z plastra,

2) zważyć pierzgę,

3) wyliczyć i odważyć ilość płynnego miodu potrzebną do zwilżenia pierzgi,

4) zmielić mieszaninę w maszynce do mięsa,

5) wyliczyć i odważyć ilość miodu do uzupełnienia mieszaniny, aby pierzga stanowiła w niej 25%,

6) rozetrzeć mieszaninę i nastawić do sklarowania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− pokaz z objaśnieniem,

− ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

− plastry z pierzgą lub wysuszone obnóża pyłkowe,

− miód płynny lub zestaw do dekrystalizacji miodu,

− foliogramy,

− rzutnik pisma,

− lodówka lub zamrażarka,

− widelce do odsklepiania lub sztance do pozyskiwania pierzgi,

− waga techniczna,

− maszynka do mięsa,

− makutra i wałek,

− termos do klarowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

5.3. Miody pitne, wyrób węzy i świec woskowych

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj sprzęt do wyrobu miodu pitnego i przygotuj do fermentacji partię trójniaka.

Wskazówki do realizacji

− przed przystąpieniem do realizacji nauczyciel powinien omówić jego zakres i sposób wykonania,

− nauczyciel powinien przedstawić foliogramy:

a) podział miodów pitnych,

b) etapy wyrobu miodów pitnych sposobem domowym,

c) doprawianie brzeczki kwasem cytrynowym i pożywka dla drożdży,

− należy zwrócić uwagę na zalety warzenia brzeczki przy domowym wyrobie miodów

pitnych,

− należy omówić sposoby określenie stężenia brzeczki bez użycia sprzętu laboratoryjnego,

− należy zwrócić uwagę na jakość wody używanej do wyrobu win i miodów pitnych,

− nauczyciel powinien przedyskutować z uczniami dobór pojemności kotła i balonu do ilości przygotowywanej brzeczki i jej rodzaju,

− należy zwrócić uwagę na przestrzegania warunków higienicznych przy wyrobie win

i miodów pitnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) wybrać sprzęt niezbędny do przygotowania i nastawienie brzeczki do fermentacji,

2) przygotować brzeczkę i określić jej stężenie,

3) przeprowadzić sycenie brzeczki,

4) przygotować „matkę drożdżową” z drożdży aktywnych,

5) schłodzić brzeczkę,

6) przygotować odpowiednie do danej partii brzeczki ilości kwasku cytrynowego i pożywki,

7) doprawić brzeczkę, przelać do balonu i zaszczepić, zamknąć czopem fermentacyjnym,

8) wypisać metryczkę dla tego balonu z brzeczką i odstawić do fermentacji,

9) zaplanować dalsze zabiegi pielęgnacyjne w czasie dojrzewania i leżakowania miodu pitnego.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− pokaz z objaśnieniem,

− ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

− kolekcja sprzętu do wyrobu miodu pitnego: kociołki, łyżki cedzakowe, balony, rurki fermentacyjne, korki gumowe z otworem,

− foliogramy,

− rzutnik pisma,

− miód, winiarskie drożdże aktywne, kwas cytrynowy, fosforan dwuamonowy,

− kuchnia gazowa lub elektryczna,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

− refraktometr lub cukromierz,

− waga techniczna,

− termometr,

− zlewki o pojemności 100 ml, bagietki szklane lub łyżeczki,

− gruby karton, dziurkacz i sznureczek do zrobienia „metryczki”.

Ćwiczenie 2

Przygotuj bezalkoholowy napój z miodem wg wybranej receptury.

Wskazówki do realizacji

− przed przystąpieniem do realizacji nauczyciel powinien omówić jego zakres i sposób wykonania,

− nauczyciel powinien przedstawić kolekcję przepisów na bezalkoholowe napoje z miodem,

− należy zwrócić uwagę na zalety napojów na bazie miodu,

− należy omówić sposób przeliczania potrzebnych produktów na zaplanowaną ilość napoju,

− należy zwrócić uwagę na przestrzegania warunków higienicznych przy przygotowaniu napojów miodowych,

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować produkty wg wybranego przepisu,

2) sporządzić napój,

3) zaproponować sposób podania,

4) przeprowadzić degustację w grupie ćwiczeniowej,

5) określić zalety i ewentualne wady napoju,

6) zaproponować możliwe modyfikacje przepisu.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− pokaz z objaśnieniem,

− ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

− miód i inne produkty wg przepisu,

− kuchenka gazowa lub elektryczna,

− czajnik elektryczny,

− mikser,

− wyciskarka do owoców cytrusowych,

− lodówka,

− waga,

− dzbanki szklane,

− szklanki do napojów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Ćwiczenie 3

Wykonaj świece z węzy wg własnego projektu i świece odlewane w formach

silikonowych dostępnych w pracowni.

Wskazówki do realizacji

− przed przystąpieniem do realizacji nauczyciel powinien omówić jego zakres i sposób wykonania,

− nauczyciel powinien przedstawić foliogram z metodami wytwarzania świec woskowych,

− należy przedstawić uczniom różne wzory świec zwijanych z węzy oraz odlewanych w formach i omówić warunki dobrego spalania,

− należy przygotować stanowisko do bezpiecznego uplastyczniania węzy i jej wycinania,

− należy zwrócić uwagę na przestrzegania przepisów bhp przy wyrobie świec.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować projekt świecy wykonanej z węzy,

2) uplastycznić węzę,

3) wybrać odpowiedni knot,

4) wykonać świecę przycinając kawałki węzy i nawijając je na przygotowany knot,

5) upłynnić wosk w łaźni wodnej,

6) przygotować formę do odlewu: założyć knot, ustabilizować go, założyć gumki opaskowe

na formę, ustawić formę w pionie,

7) zalać formę woskiem,

8) po zastygnięciu wyjąć świecę,

9) wykonać obróbkę końcową: odciąć nadmiar knota, wyrównać dół świecy, zaimpregnować

końcówkę knota woskiem,

10) przeprowadzić próbę spalania świecy, aby ocenić poprawność doboru grubości knota.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− pokaz z objaśnieniem,

− ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

− foliogram,

− rzutnik pisma,

− wzory świec i ozdób woskowych,

− węza, wosk, knoty,

− łaźnia wodna do topienia wosku,

− piekarnik lub lampa nagrzewająca,

− linijki, nożyki do tapet,

− formy silikonowe,

− naczynie do nalewania wosku do form.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

TEST 1

Test dwustopniowy do jednostki modułowej: „Przetwarzania produktów

pasiecznych”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:

− zadania: 1, 2, 4, 8, 10, 11, 13, 15, 16, 17, 18, 19 są z poziomu podstawowego,

− zadania: 3, 5, 6, 7, 9, 12, 14, 20 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzymuje następujące

oceny szkolne:

− dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 8 zadań poziomu podstawowego,

− dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 12 zadań poziomu podstawowego,

− dobry – za rozwiązanie co najmniej 16 zadań, w tym co najmniej 4 poziomu

ponadpodstawowego,

− bardzo dobry – za rozwiązanie co najmniej 18 zadań, w tym co najmniej 6 poziomu ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. c, 2. d, 3. a, 4. b, 5. a, 6. b, 7. d, 8. a, 9. c, 10. a, 11. a,

12. a, 13. a, 14. c, 15. a, 16. d, 17. c, 18. c, 19. a, 20. a.

Plan testu

Nr

Cel operacyjny

Kategori

Poziom

Poprawna

zadania

(mierzone osiągnięcia ucznia)

a celu

wymagań odpowiedź

1

Nazwać surowce miodowe

A

P

c

2

Wymienić główne składniki surowców

A

P

d

miodowych

3

Określić, na czym polega dojrzewanie miodu

C

PP

a

4

Nazwać stałą postać miodu

A

P

b

5

Określić czynniki antybakteryjne miodu

C

PP

a

6

Określić zakres badań organoleptycznych

C

PP

b

7

Określić czynniki wpływające na wzrost

C

PP

d

zawartości HMF w miodzie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

8

Nazwać rodzaje miodów

A

P

a

9

Określić, na czym polega kremowanie miodu

C

PP

c

10

Nazwać rodzaje miodów pitnych

A

P

a

11

Znać gęstość wosku

A

P

d

12

Określić, na czym polega liofilizacja

C

PP

a

13

Wymienić warunki przechowywania miodu

A

P

a

14

Określić parametry fizykochemiczne miodów

C

PP

c

odmianowych

15

Scharakteryzować zawartość soli mineralnych

A

P

a

w miodach

16

Scharakteryzować warunki przechowywania

A

P

d

produktów pszczelich

17

Scharakteryzować cechy miodu wrzosowego

A

P

c

18

Znać podział miodów wg Rozporządzenia

A

P

c

MRiRW

19

Scharakteryzować warunki przechowywania

A

P

a

obnóży pyłkowych

20

Określić wyjątkowe wymagania PN – Miód

C

PP

a

pszczeli

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej jednotygodniowym.

2. Przygotuj odpowiednią liczbę testów.

3. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.

4. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.

5. Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wyjaśnij wszelkie wątpliwości.

6. Nie przekraczaj przeznaczonego czasu na test.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcje.

2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4. Test zawiera 20 zadań, w tym:

− 12 zadań poziomu podstawowego,

− 8 zadań poziomu ponadpodstawowego.

5. Do każdego pytania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna jest prawdziwa.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi wstawiając w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,

a następnie ponownie zaznaczy odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7. Kiedy udzielanie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązywanie zadań na później i wróć do niego kiedy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

− instrukcja,

− zestaw pytań testowych,

− karta odpowiedzi.

ZESTAW PYTAŃ TESTOWYCH

1. Surowcem miodowym jest

a) spadź i sok roślinny.

b) nektar.

c) spadź, nektar i rosa miodowa.

d) nektar, spadź i inwert.

2. Głównymi składnikami wszystkich surowców miodowych są

a) woda i białko.

b) sole mineralne i witaminy.

c) kwasy organiczne i cukry złożone.

d) woda i cukry proste oraz złożone.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

3. Dojrzewanie miodu polega na

a) odparowaniu wody, dodaniu wydzielin organizmu pszczół i hydrolizie cukrów.

b) zmniejszeniu zawartości cukrów prostych, a zwiększeniu zawartości cukrów

złożonych.

c) zmniejszeniu kwasowości.

d) zmniejszeniu przewodności elektrycznej.

4. Krupcem nazywamy

a) miód płynny.

b) miód skrystalizowany.

c) roztwór wody z miodem.

d) miód po dekrystalizacji.

5. Na właściwości antybakteryjne miodu wpływ ma

a) ciśnienie osmotyczne, kwasowość miodu i zawartość inhibin.

b) zawartość cukrów prostych w miodzie.

c) zawartość soli mineralnych.

d) zawartość witamin.

6. Do zakresu badań organoleptycznych miodu należy.

a) określanie zawartości wody w miodzie.

b) badanie smaku, zapachu, barwy i konsystencji.

c) sprawdzanie zawartości opakowania z treścią etykietki.

d) pobieranie próbek.

7. Jeżeli zawartość HMF w miodzie jest wysoka, to świadczy o

a) przegrzaniu miodu.

b) zbyt długim przechowywaniu.

c) szkodliwym działaniu tego miodu na ludzki organizm.

d) przegrzaniu, za długim okresie przechowywania i zafałszowaniu miodu.

8. Wskaż poprawny wg normy podział miodów

a) rozróżnia się trzy typy miodu: N – nektarowy, S – spadziowy i NS – nektarowo-spadziowy.

a) rozróżnia się następujące odmiany miodu: nektarowy, spadziowy i nektarowo-

spadziowy.

b) miody dzieli się tylko na nektarowe i spadziowe.

c) miody dzieli się na ciemne i jasne.

9. Kremowanie miodu przeprowadza się poprzez

a) gwałtowne ochłodzenie miodu płynnego.

b) ciągłe mieszanie miodu krystalizującego.

c) zaszczepienie patoki i bardzo starannym cyklicznym mieszaniu przez kilka dni,

a następnie pozostawieniu w określonej temperaturze.

d) roztarciu dużych kryształów na małe w odpowiednim urządzeniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

10. Miód pitny półtorak powstaje z brzeczki, w której miód zmieszano z wodą w proporcji a) 2:1.

b) 1,5:1.

c) 1:2.

d) 1:1,5.

11. Wosk ma gęstość

a) większą od wody.

b) od 0,956 do 0,969 g/dm3.

c) mniejszą od alkoholu.

d) od 0,956 do 0,969 g/cm3.

12. Liofilizacja pyłku jest to

a) proces polegający na usunięciu wody w wysokiej próżni i temp. -40o C.

b) suszeniu pyłku w temperaturze 35oC.

c) mieszaniu wysuszonego pyłku z cukrem pudrem.

d) zamrożenie pyłku bez suszenia i przechowywanie w temp. -20oC w atmosferze

czystego azotu.

13. Miód należy przechowywać w następujących warunkach

a) temperatura przechowywania nie większa niż 18oC i wilgotność względna powietrza

65–75%).

b) okres przechowywania w temp. < 18oC wynosi 5 lat.

c) magazyny do przechowywania miodu powinny być suche i nasłonecznione.

d) temperatura przechowywania powinna być wyższa niż 18oC, aby opóźnić krystalizację.

14. Wysoka przewodność elektryczna właściwa jest charakterystyczna dla

a) miodów spadziowych i jasnych miodów nektarowych.

b) miodów zafałszowanych i przegrzanych.

c) miodów spadziowych, nektarowo-spadziowych i ciemnych nektarowych.

d) miodów przechowywanych w nieodpowiednich warunkach.

15. Zawartość soli mineralnych około 1% jest charakterystyczna dla miodu

a) spadziowego.

b) wielokwiatowego.

c) gryczanego.

d) wrzosowego.

16. Przechowuje się najlepiej ze wszystkich produktów pszczelich, nie wysycha, nie wchłania wody, rzadko jest atakowany przez szkodniki i nie wymaga przechowywania

w szczelnych pojemnikach. Powyższy opis dotyczy

a) miodu.

b) propolisu.

c) pyłku.

d) wosku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

17. Miód ten ma jasnobursztynowy kolor i bardzo silny i trwały aromat. Konsystencję ma galaretowatą i dlatego trudno go odwirować z plastrów. Powyższy opis dotyczy miodu

a) wielokwiatowego.

b) spadziowego.

c) wrzosowego.

d) gryczanego.

18. Który z poniższych produktów nie spełnia wymagań w zakresie jakości handlowej miodu

a) miód przefiltrowany.

b) miód wytłoczony.

c) ziołomiód.

d) miód odsączony.

19. Polska Norma zaleca, aby obnóża pyłkowe przechowywać w temperaturze do

a) 5ºC.

b) 8ºC.

c) 10ºC.

d) 15ºC.

20. Według Normy Polskiej „Miód pszczeli” 25% wody może zawierać miód

a) piekarniczy wrzosowy.

b) piekarniczy.

c) wrzosowy.

d) gryczany.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko …………………………………………………………………….

Przetwarzanie produktów pasiecznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Numer

Odpowiedź

Punkty

zadania

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem :

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

TEST 2

Test praktyczny typu – „próba pracy” do jednostki modułowej

„Przetwarzanie produktów pasiecznych”

Treść zadania

Wykonaj czynności organizacyjne i przeprowadź prace związane z wykonaniem świec

woskowych metodą odlewania w formach silikonowych. Zadanie wykonaj łącznie

z wybraniem modelu świecy, wykonaniem formy z silikonu dwuskładnikowego oraz

przygotowaniem wosku odpowiedniej jakości.

Instrukcja dla nauczyciela

W badaniu osiągnięć ucznia w nabywaniu umiejętności praktycznych przewidzianych

w celach jednostki modułowej zaleca się przeprowadzenie zadania testowego typu „próba pracy”. Zadanie jest tak dobrane, aby pozwoliło sprawdzić poziom ukształtowanych

umiejętności w zakresie wiedzy teoretycznej i praktycznego wykonania świec woskowych metodą odlewania w formach silikonowych..

Uczniowie powinni wykonać zadanie indywidualnie. Jest to jednocześnie możliwość

samodzielnego sprawdzenia przez ucznia poziomu nabywania umiejętności i dokonania

analizy podjętych działań praktycznych.

Zadaniem nauczyciela jest stworzenie warunków umożliwiających uczniowi wykonanie

zadania zgodnie z obowiązującymi zasadami i w określonym czasie. Uczeń powinien

wykonać zadanie pod nadzorem pracownika odpowiedzialnego za pasiekę, który zapewni uczniowi:

− możliwość praktycznego przygotowania wosku odpowiedniej jakości do wyrobu świec,

− możliwość praktycznego wykonania formy silikonowej,

− możliwość praktycznego wykonania odlewu świec woskowych w formie.

Nauczyciel powinien:

− uzgodnić z pracownikiem odpowiedzialnym za pasiekę, możliwość i termin

przeprowadzenia ćwiczeń,

− zadbać o przygotowanie stanowiska pracy dla uczniów pod względem bezpieczeństwa i higieny pracy,

− przypomnieć uczniom zasady bezpieczeństwa i higieny pracy i nakazać bezwzględne ich

przestrzeganie,

− skontrolować użycie właściwego ubioru ochronnego,

− przydzielić uczniom kolejność i zakres wykonywania zadania,

− określić kryteria oceny wykonywanego zadania,

− na bieżąco nadzorować pracę uczniów,

− dokonać oceny wykonanej pracy.

Instrukcja dla ucznia

Uczeń powinien wykonać następujące czynności:

− dobrać i założyć odzież ochronną,

− zapisać w dzienniczku praktyki plan działania oraz kolejność wykonywanych czynności

zgodnie z regulaminem gospodarstwa pasiecznego. Plan przedstawić do zatwierdzenia

nauczycielowi,

− przygotować stanowisko do, wykonania formy i wyrobu świec,

− sklarować i ewentualnie rozjaśnić wosk,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

− dobrać sprzęt i wykonać formę z silikonu,

− odlać świece z wosku i wykonać obróbkę końcową.

− uporządkować stanowisko, oczyścić narzędzia i odłożyć na miejsce przechowywania,

Umiejętności podlegające ocenie

Lp.

Czynność wykonywana przez ucznia

Punkty

P

do

uzyskania

1

Dobranie odzieży ochronnej

5

2

Sporządzenie

wykazu

materiałów

i

sprzętu

do

5

klarowania i rozjaśniania wosku

3

Sporządzenie wykazu materiałów i sprzętu do wyrobu

5

formy silikonowej.

4

Sporządzenie wykazu sprzętu i materiałów do wykonania

5

odlewu świec.

5

Przygotowanie sprzętu i klarowanie wosku:

15

− uruchomienie łaźni wodnej,

− wyliczenie i odmierzenie odpowiedniej ilości środka

rozjaśniającego,

− przygotowanie termosu.

6

Przygotowanie sprzętu do wyrobu form silikonowych:

15

− model świecy,

− odpowiedniej wielkości cylinder ograniczający

zewnętrzne wymiary formy,

− cylindry miarowe do odmierzania składników

silikonu,

− narzędzie i pojemnik do mieszania silikonu

7

Wyrób form silikonowych:

20

− ustabilizowanie modelu,

− zaznaczenie wysokości i linii przecięcia formy,

− wyliczenie i odmierzenie odpowiedniej dla danego

modelu i formy ilości silikonu i katalizatora,

− przygotowanie silikonu,

− zalanie modelu,

− obróbka końcowa formy.

8

Wykonanie świecy woskowej:

20

− upłynnienie wosku w łaźni wodnej

− dobranie i umieszczenie knota w formie,

− założenie opasek na formę,

− ustabilizowanie formy i knota,

− zalanie płynnym woskiem,

− wyjęcie świecy z formy po zastygnięciu,

− wykonanie końcowej obróbki kosmetyczne świecy.

9

Uporządkowanie stanowiska

10

Razem

100

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Normy wymagań na poszczególne oceny szkolne:

Ocena

Liczba uzyskanych punktów

dopuszczający

75–83

dostateczny

84–89

dobry

90–95

bardzo dobry

96–100

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

7. LITERATURA

1. Curyło J. (red.): Hodowla pszczół. PWRiL Warszawa 1983

2. Ellnain-Wojtaszek M.: Produkty pszczele – cenne leki medycyny naturalnej. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz 1998

3. Kałużny E.: Pszczela apteczka. WLN” Apiherba”, Leszno 1992

4. Kędzia B., Hołderna E.: Zastosowanie mleczka pszczelego w lecznictwie profilaktyce.

„Pszczelarstwo” nr 1–3/1990

5. Kędzia B., Hołderna E.: Mechanizm działania miodu na drobnoustroje. „Pszczelarstwo”

nr 2/1991

6. Kurier Chemiczny: Właściwości antybiotyczne miodu. Bienen-Zeitung nr 2/2001

7. Majewski T.: Miód pszczeli. WPL i S, Warszawa 1959

8. Makowicz J.: Pierzga i pyłek kwiatowy. Kielce 1985

9. Podlewski J. K., Chwalibogowska-Podlewska A.: Leki współczesnej terapii. Split

Trading, Warszawa 2001

10. Prabucki J. (red.): Pszczelnictwo. WP, Albatros

11. Rum L.: Miód w kuchni. Poznań 1990

12. Wojtacki M.: Produkty pszczele i przetwory miodowe. Warszawa 1988

13. Wróblewski R.: Miodosytnictwo, Mertina Kay, Łódź 2001

14. Materiały z Naukowej Konferencji Pszczelarskiej, Puławy 2005

15. Dz. U. nr 181 poz. 1773, Rozporządzenie MRiRW z dn. 3 X 2003

16. PN-88/A-77626 Miód pszczeli

17. PN-R-78893 Obnóża pyłkowe

18. PN-R-78892 Świeże mleczko pszczele

19. PN-R-78891 Propolis – kit pszczeli

20. PN-R-78890 Wosk pszczeli

21. www.lyson.com.pl

22. www.pszczoly.pl

23. www.apipol.com.pl/pages/apiterapia

24. www.pasieka.pszczoly.pl

25. www.uwm.edu.pl/pszczoly

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30