Średniowiecze
Motyw śmierci
motywy:
 ars moriendi - sztuka umierania,
 memento mori - pamiętaj o śmierci,
 dance macabre - taniec śmierci.
DIALOG MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCI

Tekst dialogu zapisany został ok. 1463 roku w rękopisie Biblioteki Seminaryjnej w Płocku, zaginionym podczas ostatniej wojny. Jest to
najdłuższy ze znanych średniowiecznych wierszy polskich, wzorowany na łacińskim utworze prozaicznym z XIV wieku. Polski autor korzystał
jednak z tego z
ródła dość swobodnie, w wyniku czego powstało dzieło oryginalne i znacznie przewyższające pierwowzór pod względem wartości
artystycznej. Dialog obrazuje podstawowe idee chrześcijańskiej eschatologii:
" powszechność śmierci, równość wobec niej wszystkich ludzi - od papieża po żebraka
" ulotność i marność dóbr doczesnych.
" Jest przy tym społeczną satyrą na różne stany, zwłaszcza na duchowieństwo.
" Komizm postaci, ich zachowań i wypowiedzi należy do głównych zalet literackich utworu.
Prawie 80 procent spośród niemal 500 wersów Dialogu to ośmiozgłoskowce.
W rękopisie płockim brakuje zakończenia, które znamy dzięki póz
niejszym przekładom ruskim.
Zwraca uwagę silny związek Rozmowy ze średniowieczną ikonografią śmierci, zwłaszcza z tzw. tańcami śmierci, wyrażającymi podobne treści
ideowe.
Żadny nie ujdzie śmiertelnej szkody; Przyrodzenia14 niewieściego,
DE MORTE. PROLOGUS1 Kogo koli7 śmierć udusi, Obraza wielmi skaradego15,
Każdy w jej szkole być musi; A
oktuszą16 przepasanego.
Gospodzinie2 wszechmogący, Dziwno się swym żakom stawi, Chuda, blada, żołte lice
Nade wszytko stworzenie więcszy, Każdego żywota zbawi. A
szczy się jako miednica17;
Pomoży mi to działo3 słożyć, Przykład8 o tem chcę powiedzieć, Upadł ci jej koniec nosa,
Bych je mogł pilnie wyłożyć4 Słuchaj tego, kto chce wiedzieć! Z oczu płynie krwawa rosa;
Ku twej fały5 rozmnożeniu, Polikarpus, tak wezwany9, Przewiązała głowę chustą
Ku ludzkiemu polepszeniu! Mędrzec wieliki, mistrz wybrany10,
Wszytcy ludzie, posłuchajcie, Prosił Boga o to prawie11, Jako samojedz
18 krzywousta;
Okrutność śmirci poznajcie! - By uz
rzał śmierć w jej postawie12. Nie było warg u jej gęby,
Wy, co jej nizacz6 nie macie, Gdy się moglił Bogu wiele, Poziewając skrżyta zęby;
Przy skonaniu ją poznacie. Ostał wszech ludzi w kościele13, Miece oczy zawracając19,
Bądz
to stary albo młody, Uz
rzał człowieka nagiego, Groz
ną kosę w ręku mając;
Goła głowa, przykra mowa, Już odetchni, nieboraku, 33 przez dzięki - z musu.
Ze wszech stron skarada postawa - Mow ze mną, ubogi żaku, 34 pożywiesz - zakosztujesz, zaznasz.
Wypięła żebra i kości, Nie boj się dziś mojej szkoły, 35 tesnice - udręki, smutku.
Groz
no siecze przez lutości20. Nie dam ci czyść epistoły42. 36 Odbędziesz swej miłośnice - porzucisz
Mistrz widząc obraz skarady, swą kochankę.
Żołte oczy, żywot21 blady, Objaśnienia 37 Ostań tego wszech, tobie wielę -
Groz
no się tego przelęknął, dlatego porzuć wszystkich, rozkazuję ci.
Padł na ziemię, eże22 stęknął. 1 De morte. Prologus (łac.) - O Śmierci. 38 działo - pracę. zajęcie.
Gdy leżał wznak jako wiła23, Prolog. 39 wisz - sitowie, szuwar.
Śmierć do niego przemowiła. 2 Gospodzinie - Panie (w odniesieniu do 40 Za - czy.
Boga). 41 Snać ci Sortes nie pomoże - wszak
24 3 działo - dzieło. nawet Sokrates ci nie pomoże.
4 wyłożyć - wytłumaczyć, objaśnić. 42 czyść epistoły - czytać "listu" - w
Czemu się tako barzo lękasz? 5 fały - chwały. znaczeniu tekstu szkolnego lub urywka z
Wrzekomoś zdrow, a wżdy25 stękasz! 6 nizacz - za nic. Listów apostolskich.
Pan Bog tę rzecz tako nosił26, 7 Kogo koli - kogokolwiek.
Iżeś go o to barzo prosił, 8 Przykład - łac. exemplum. DIALOG MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCI

Abych ci się ukazała, 9 wezwany - nazwany
Wszytkę swą moc wzjawiła; 10 wybrany - wyborny, znakomity.
Otoż ci przed tobą stoję, 11 prawie - prawdziwie, szczerze.
Oględaj postawę moję: 12 w jej postawie - w jej postaci, Magister respondit43
Każdemu się tak ukażę, wyglądzie.
Gdy go żywota zbawię. 13 Ostał wszech ludzi w kościele - został Mistrz przemowił wielmi skromnie:
Nie lękaj się mie tym razem, sam w kościele, bez innych ludzi. Lęknąłem się, eż nic po mnie44.
Iż mię widzisz przed obrazem27. 14 Przyrodzenia - płci. Ta mi rzecz45 barzo niemiła,
Gdy przydę, namilejszy, k tobie, 15 Obraza wielmi skaradego - wyglądu Iżeś mię tako postraszyła;
Tedy barzo zeckniesz sobie28: wielce szkaradnego, wstrętnego. By była co przykrego przemowiła,
Zableszczysz na strony oczy29, 16 A
oktuszą - białą płachtą, chustką. Zerwałaby się we mnie każda żyła;
Eż ci z ciała pot poskoczy30; 17 A
szczy się jako miednica - lśni jak Nagle by mię umorzyła
Rzucęć się jako kot na myszy, miednica, tj. naczynie z miedzi. I duszę by wypędziła.
Aż twe sirce ciężko wdyszy31. 18 samojedz
(rzecz. zbior.) - ludożercy. Proszę ciebie, ostęp mało46,
Otchoceć się z miodem tarnek32, 19 Miece oczy zawracając - przewraca Boć nie wiem, coć mi się stało:
Gdyć przyniosę jadu garnek - oczami (na wszystkie strony). Mgleję wszytek i bladzieję,
Musisz ji pić przez dzięki33; 20 przez lutości - bez litości. Straciłem zdrowie i nadzieję.
Gdy pożywiesz34 wielikiej męki, 21 żywot - brzuch, łono. Racz rzucić ot siebie kosę,
Będziesz mieć dosyć tesnice35, 22 eże - aż. Ać47 swoję głowę podniosę!
Odbędziesz swej miłośnice36. 23 wiła - błazen, głupiec.
Ostań tego wszech, tobie wielę37, 24 Mors dicit (łac.) - Śmierć mówi. Mors dicit:
Przez dzięki cię z nią rozdzielę. 25 wżdy - a jednak, a przecież.
Mow se mną, boć mam działo38, 26 tę rzecz tako nosił - tu: sprawił to. Darma, mistrzu, twoja mowa,
Gdyć się se mną mowić chciało; 27 przed obrazem - pod postacią widzialnej Tegom ci uczynić nie gotowa.
Widzisz, iżem ci robotnica - zjawy. Dzirżę kosę na rejistrze48,
Czemu cię wzięła taka tesnica? 28 zeckniesz sobie - uprzykszysz sobie. Siekę doktory i mistrze,
Ma kosa wisz39, trawę siecze, 29 Zableszczysz na strony oczy - Zawżdy ją gotową noszę,
Przed nią nikt nie uciecze. przewrócisz oczyma. Przez dzi<ę>ki noclegu proszę.
Wstań, mistrzu, odpowiedz, jestli umiesz! 30 poskoczy - wystąpi. Wstań ku mnie, możesz mi wierzać,
Za40 po polsku nie rozumiesz? 31 wdyszy - westchnie. Nie chcęć się dzisia zniewierzać49!
Snać ci Sortes nie pomoże41, 32 z miodem tarnek - tu: nalewki z Wstał mistrz jedwo lelejąc się50,
Przelęknąłeś się, nieboże! owoców tarniny. Drżą mu nogi, przelęknął się.
Toć jest mojej mocy znamię76 -
Magister dicit:51 Objaśnienia Morzę wszytko ludzskie plemię:
Morzę mądre i też wiły,
Miła Śmierci, gdzieś się wzięła, 43 Magister respondit (łac.) - Mistrz W tym skazuję77 swoje siły;
Dawno-liś się urodziła? odpowiedział. I chorego, i zdrowego,
Rad bych wiedział do ostatka52, 44 eż nic po mnie - że jestem zgubiony. Zbawię żywota każdego;
Gdzie twoj ociec albo matka. 45 rzecz - tu: sytuacja, wydarzenie. Lubo78 stary, lubo młody,
46 ostęp mało - odsuń się trochę. Każdemu ma kosa zgodzi79;
Mors dicit: 47 Ać - niech. Bądz
ubodzy i bogaci,
48 Dzirżę kosę na rejistrze - trzymam kosę Szwytki80 ma kosa potraci;
Gdy stworzył Bog człowieka, w pogotowiu. Wojewody i czestniki81,
Iżby był żyw eż do wieka53, 49 zniewierzać - sprzeniewierzać. Wszytki świecskie miłostniki82,
Stworzył Bog Jewę z kości 50 jedwo lelejąc się - ledwie się chwiejąc. Bądz
książęta albo grabie83,
Adamowi ku radości. 51 Magister dicit (łac.) - Mistrz mówi. Wszytki ja pobierzę k sobie.
Dał jemu moc nad z
wierzęty, 52 do ostatka - do końca, dokładnie. Ja s krola koronę semknę84,
By panował jako święty; 53 do wieka - wiecznie. Za włosy ji pod kosę wemknę85;
Podał54 jemu ryby s morza 54 Podał - powierzył, przekazał. Też bywam w cesarskiej sieni86,
Chcąc go zbawić wszego gorza55; 55 zbawić wszego gorza - uchronić od Zimie87, lecie i w jesieni.
Polecił mu rajskie sady wszelkiej nędzy. Filozofy i gwiazdarze88,
Chcąc ji zbawić wszej biady. 56 owszejki - wcale, w ogóle. Wszytki na swej stawiam sparze89;
To wszytko w jego moc dał, 57 pokuszał - próbował, usiłował. Rzemieślniki, kupce i oracze,
Jedno mu drzewo zakazał, 58 pewno - na pewno. Każdy przed mą kosą skacze;
By go owszejki56 nie ruszał 59 Śmiałość - zuchwałość. Wszytki zdradz
ce i lifniki90
Ani się na nie pokuszał57, 60 ukusił - ugryzł, zjadł. Zostawię je nieboszczyki.
Rzeknąc jemu: "Jedno ruszysz, 61 wzjewić - wyjawić, powiedzieć. Karczmarze, co z
le piwa dają91,
Tedy pewno58 umrzeć musisz!" 62 Przecz - dlaczego. Nieczęsto na mię wspominają;
Ale zły duch Jewę zdradził, 63 zbawić - pozbawić. Jako swe miechy natkają92,
Gdy jej owoc ruszyć radził. 64 Zać - czy ci. W ten czas mą kosę poznają:
Ewa się ułakomiła, 65 poczty - dary, upominki. Kiedy nawiedzą mą szkołę,
Śmiałość59 uczyniła. Będę jem lać w gardlo smołę.
W ten czas się ja poczęła, Mors dicit: Jedno93 się poruszę,
Gdy Ewa jabłko ruszyła, Wszytki nagle zdawić94 muszę:
Adamowi jebłka dała, Chowaj66 sobie poczty swoje, Naprzod zdawię dziewki, chłopce,
A ja w onem jebłku była. Rozdraz
nisz mię tyle dwoje67! Aż się chłop po sircu smekce95.
Adam mie w jebłce ukusił60, W pocztach ci ja nie korzyszczę68, Ja zabiła Golijasza96,
Przeto przez mię umrzeć musił - Wszytki w żywocie zaniszczę69. Annasza i Kajifasza,
W tem Boga barzo obraził Chcesz-li wiedzieć statecznie70, Ja Judasza obiesiła97
I wszytko swe plemię zaraził. Powiem tobie przespiecznie71: I dwu łotru na krzyż wbiła98;
Stworzyciel wszego stworzenia Alem kosy naruszyła99,
Magister dicit: Pożyczył72 mi takiej mocy, Gdym Krystusa umorzyła,
Bych morzyła we dnie i w nocy. Bo w niem była Boska siła.
Miła Śmirci, racz mi wzjewić61, Morzę na wschod, na południe, Ten jeden mą kosę zwyciężył,
Przecz62 chcesz ludzie żywota zbawić63, A umiem to działo cudnie73. Iż trzeciego dnia ożył;
Czemu twą łaskę stracili, Od połnocy do zachodu Z tegom się żywotem biedziła,
Zać64 co złego uczynili? Chodzę nie pytając brodu74. Potem jużem wszytkę moc straciła.
Chcem do ciebie poczty65 nosić, Toć me nawięcsze wiesiele, Mam moc nad ludz
mi dobremi,
Aby się dała przeprosić; Gdy mam morzyć żywych wiele: Ale więcej nade złemi;
Dałbych dobry kołacz upiec, Gdy się jimę75 z kosą plęsać, Kto nawięcej czyni złości,
Bych mogł przed tobą uciec. Chcę jich tysiąc pokęsać. W tem słamię kości.
Chcesz-li jeszcze, wzjawię100 tobie, 86 w... sieni - tu: w... pałacu. By cię zgrzeli115 w swojej łaz
ni,
Jedno bierz na rozum sobie101: 87 Zimie - w zimie. Aby się w niej napociła,
Powiem ci o mej kosie, 88 gwiazdarze - astrologów, badaczy Gdyby się urobiła -
Jedno jej powąchaj w nosie, gwiazd. A potem lepiej .
Chcesz-li spatrzać102, jako ostra - 89 na swej stawiam sparze - tu: łowię w
Zapłacze nad tobą siostra, swą pułapkę (spara - potrzask na ptaki) Mors dicit:
Mistrzostwać103 nic nie pomogą, 90 lifniki - lichwiarzy.
W ocemgnieniu wezdrzysz nogą104; 91 z
le piwa dają - tu: oszukują przy Owa116, ja tu ciebie smyję,
Jedno wyjmę z puzdra105 kosy, nalewaniu piwa. W ocemgnieniu zetnę szyję.
Natychmiast smienisz głosy106. 92 Jako swe miechy natkają - skoro tylko Czemu się tako z rzeczą wciekasz117,
Dał ci mi to Wszechmogący, napełnią swe sakiewki. Snać tu jutra nie doczekasz!
Bych morzyła lud żywiący107. 93 Jedno - skoro tylko. Mowisz mi to tako śmiele,
Zawżdy wsłynie108 moja siła, 94 zdawić - zdławić, udusić. Utnęć szyję i w kościele!
Jam obrzymy109 pomorzyła: 95 po sircu smekce - tu: rozciera serce, Otoś, mistrzu, barzo głupi,
Salomona tak mądrego, czując w nim ból (smektać się - głaskać Nie rozumiesz o tej kupi118:
Absolona110 nadobnego, się). Nie korzyszczęć ja w odzieniu
Sampsona111 wielmi mocnego 96 Golijasza - Goliata. Ani w nawięcszem jimieniu119,
I Wietrzycha obrzymskiego112. 97 obiesiła - powiesiłam. Twe rozynki i migdały
Ja się nad niemi pomściła, 98 na krzyż wbiła - ukrzyżowalam. Zawżdyć mi za mało stały,
A swą kosę ucieszyła. 99 naruszyła - uszkodziła. Eksamity i postawce120 -
Jać też dziwy poczynam113, 100 wzjawię - wyjawię. Tych się mnie nigdy nie chce.
Jedny wieszam, drugie ścinam. 101 Jedno bierz na rozum sobie - tylko to W grzechu się ludzkiem kocham,
rozważ w rozumie. A tego nigdy nie przeniecham121.
Objaśnienia 102 spatrzać - zobaczyć, sprawdzić. Duchownego i świecskiego,
103 Mistrzostwać - umiejętności, także: Zbawię żywota każdego,
66 Chowaj - zachowaj, zatrzymaj spryt, sztuczki. A każdego morzę, łupię,
67 tyle dwoje - dwa razy bardziej. 104 W ocemgnieniu wezdrzysz nogą - w O to nigdy nie pokupię122:
68 nie korzyszczę - nie pragnę. okamgnieniu zadrzesz nogę (tj. umrzesz). Kanonicy i proboszcze
69 zaniszczę - zgładzę. 105 z puzdra - z pudła, z futerału. Będą w mojej szkole jeszcze,
70 statecznie - tu: dokładnie. 106 smienisz głosy - tu: spuścisz z tonu. I plebani s miąszą123 szyją,
71 przespiecznie - tu: otwarcie. 107 żywiący - żyjący. Jiżto124 barzo piwo piją
72 Pożyczył - użyczył. 108 wsłynie - zasłynie. I podgardłki125 na pirsiach wieszają;
73 umiem to działo cudnie - tu: znam się 109 obrzymy - tu: herosów, wielkich tego Dobre kupce, roztocharze126,
na tym fachu doskonale. swiata. Wszytki moja kosa skarze;
74 nie pytając brodu - tu: nie szukając 110 Absolona - Absaloma (postać biblijna). Panie i tłuste niewiasty,
łatwiejszej drogi. 111 Sampsona - Samsona (postać biblijna). Co sobie czynią rozpasty127,
75 Gdy się jimę - kiedy zacznę. 112 Wietrzycha obrzymskiego - Mordarze128 i okrutniki,
76 znamię - znak, dowód. zniekształcona forma imienia Dietricha z Ty posiekę niebożczyki129;
77 skazuję - okazuję. Bernu (z Werony), króla Ostrogotów. Dziewki, wdowy i mężatki
78 Lubo - czy to. 113 dziwy poczynam - dokonuję Posiekę je za jich niestatki130.
79 zgodzi - dogodzi. niezwykłych czynów. Szlachcicom bierzę szypy131, tulce132,
80 Szwytki - wszystkich. A ostawiam je w jenej133 koszulce;
81 czestniki - cześników (urzędników Magister respondit: Żaki i dworaki,
dworskich). Ty posiekę nieboraki;
82 świecskie miłostniki - tu: rozmiłowanych Jać nie wiem, s kim się ty zbracisz114, Wszytki, co na ostre gonią134,
w dobrach doczesnych. Gdy wszytki ludzie potracisz, Biegam za nimi s pogonią;
83 grabie - hrabiów. Gdy wszytki ludzie posieczesz - Kto się rad ku bitwie miece135,
84 semknę - ściągnę, zdejmę. A gdzież sama ucieczesz? Utnę mu rękę i plece136,
85 wemknę - wsunę, wsadzę. Wszędyć trzeba ludzkiej przyjaz
ni, Rozdzielę ji [s] swoją miłą,
A ostawię ji prawym wiłą; Otoć każdy lekarz faści139, Dawisz166 wszytki prze lutości,
Chcę mu sama trafić włosy137, Nie pomogą jego maści; Nie czyniąc żadnej miłości167.
Iże smieni głosy. Pożywają mistrzostwa swego140, Chciałbych otmowić168 z tobą:
Poki nietu czasu mego141, Mogł-li bych się skryć przed tobą,
Majister dicit: A poki jest wola Boża, Gdybych się w ziemi chował
Poty człowiek praw niezboża142. Albo twardo zamurował?
By mię chciała trochę słuchać, Nie pomogą apoteki143, Zali169 bych uszedł twej mocy,
Chciałbych cię nieco pytać: Przeciw mnie żadne leki - Gdybych strzegł170 we dnie i w nocy?
Czemu się lekarze stają138, A wżdy144 umrzeć każdy musi, Temu bych uczynił wrożą171
Gdy z twej mocy nie wybawiają, Kto jich lekarstwa zakusi145; I postawił dobrą strożą.
I też powiedają, Na mały czas mogą pomoc,
Eże wieliką moc zioła mają? Iż niemocny wez
mie swą moc146. Objaśnienia
A wżdy koniec temu będzie,
Objaśnienia Gdy lekarz w mej szkole siędzie147, 139 faści - oszukuje, przechwala się.
Bowiem przeciw śmirtelnej szkodzie 140 Pożywają mistrzostwa swego - używają
114 zbracisz - zaprzyjaz
nisz. Nie najdzie ziela na ogrodzie. swej sztuki.
115 zgrzeli - rozgrzali. Darmo pożywasz lubieszczka148, 141 Poki nietu czasu mego - dopóki nie
116 Owa - otóż. Już ci zgotowana deszczka149; przyjdzie mój czas.
117 z rzeczą wciekasz - tu: wtrącasz. Nie pomoże kurzenie piołyna150, 142 praw niezboża - wolny od nieszczęścia.
118 Nie rozumiesz o tej kupi - nie znasz się Gdy przydzie moja godzina; 143 apoteki - apteki, składy ziół.
na tych sprawach (kupia - transakcja Nie pomogą i szełwije151 - 144 wżdy - przecież.
handlowa). Wszytko śmirć przez ługu smyje152. 145 zakusi - zażyje.
119 jimieniu - majątku, bogactwie. Jać nie dbam o żadne ziele, 146 niemocny wez
mie swą moc - chory
120 postawce - kosztowne, barwne tkaniny. A wżdy już lat przeszło wiele, wzmocni się.
121 nie przeniecham - nie zaniecham Gdy pożywam swego państwa153, 147 siędzie - tu: znajdzie się.
122 O to nigdy nie pokupię - z tego A nie dbam o żadne lekarstwa; 148 lubieszczka - lubczyku.
powodu nigdy nie zapłacę kary. Swe poczwy nad ludz
mi stroję154, 149 deszczka - deska (trumna).
123 s miąszą - z grubą. A wżdy w jenej mierze stoję155. 150 kurzenie piołyna - okadzanie dymem z
124 Jiżto - którzy. Morzę sędzie i podsędki156, piołunu.
125 podgardłki - podbródki. Zadam jim wielikie smętki. 151 szełwije - szałwie.
126 roztocharze - roztocharzy, handlarzy Gdy swą rodzinę sądzą, 152 przez ługu smyje - tu: zabije bez
końmi. Często na skazaniu błądzą157 - litości, bez ceregieli.
127 rospasty - rozpusty, swawole, biesiady. Ale gdy przydzie Sąd Boży, 153 pożywam... państwa - zażywam...
128 Mordarze - morderców, zabójców. Sędzia w miech piszczeli włoży158: wladzy.
129 Ty posiekę niebożczyki - tych posiekę Już nie pojedzie na roki159, 154 poczwy nad ludz
mi stroję - wyprawiam
nieboraków. Czyniąc niesprawie otwłoki160, z ludz
mi figle.
130 niestatki - złe prowadzenie się. Co przewracał sądy wierne161, 155 wżdy w jenej mierze stoję - tu: zawsze
131 szypy - strzały. Bierząc winy nieumiernie162, jestem taka sama.
132 tulce - kołczany. Bierząc od złostnikow163 dary, 156 podsędki - podsędków (urzędników w
133 w jenej - w jednej. Sprawiając jich niewiery164 - sądach ziemskich).
134 co na ostre gonią - którzy biorą udział To wszytko będzie wzjawiono 157 na skazaniu błądzą - wydają niezgodne
w turniejach. I ciężko pomszczono. z prawem wyroki.
135 miece - garnie. 158 miech piszczeli włoży - tu: spuści z
136 plece - bark. Majister dicit: tonu (przysłowie).
137 trafić włosy - układać fryzurę. 159 na roki - na posiedzenia sądu.
138 stają - pojawiają. Proszę ciebie, słuchaj tego, 160 Czyniąc niesprawie otwłoki -
A niechaj165 mowienia swego. bezprawnie odraczając terminy.
Mors respondit: Twoja kosa wszytki siecze, 161 Co przewracał sądy wierne - że
Tako szlachtę, jako kmiecie; fałszował rzetelne wyroki.
162 winy nieumiernie - nazbyt wysokie Sarny łapam drugiej filki182; Jidą w niebieskie radości,
kary, grzywny. Przez płoty chłopie A nie w piekielne żałości.
163 od złostnikow - od niegodziwców. Gonię żorawie i dropie; Co nam pomogło odzienie
164 Sprawiając jich niewiery - Z gęsi też wypędzam 183, Albo obłudne jimienie199,
usprawiedliwiając ich występki. Pierze dawam na poduszki - Cośmy się w niem kochali,
165 niechaj - zaniechaj. y
wierzęta i wszytki ptaki A swe dusze za nie dali?
166 Dawisz - dławisz, dusisz. Ja posiekę, nieboraki. Przeminęło jak obłoki,
167 Nie czyniąc żadnej miłości - nie Cokoli martwym184 niosą, A my jidziem przez otwłoki200.
okazując żadnej łaski. Ci byli pod mą kosą.
168 otmowić - omówić. Przetoć ten przykład przywodzę, Objaśnienia
169 Zali - czy. Każdego w żywocie szkodzę:
170 strzegł - czuwał. By185 się podnosił na powietrze, 172 skować - zakuć.
171 wrożą - wróżbą (być może pomyłka Musisz płacić świętopietrze186; 173 Aza - czy.
kopisty; bardziej logicznie byłoby wieżą). Jen ma grody i pałace, 174 podgolić - tu: poderżnąć gardło.
Każdy przed mą kosą skacze; 175 Głowa mi się wkoło toczy - być może
Mors dicit: By też miał żelazna wrota, chodzi o zawroty głowy.
Nie udzie se mną kłopota. 176 przeciwiasz - spierasz.
Chcesz-li tego skosztować, Wszytki sobie za nic ważę, 177 Mirziączki se mną nabywasz - tu:
Dam ci się w żelezie skować172 Z każdego duszę wydłabię187: szukasz ze mną zwady.
I też w ziemi zakopać - Stojić za mało188 papież 178 liszki - lisy.
Ale cię pewno potrzepię, I naliszszy żebrak takież, 179 w zdrowiu każę - szkodzę na zdrowiu;
Jedno sobie kosę sklepię. Kardynali i biskupi - tu: zabijam.
Uwijaj się, jako umiesz, Zadam jim wielikie łupy189, 180 w dzienie - w dziuple.
Aza173 mej mocy ujdziesz. Pogniatam ci kanoniki, 181 A
upieże - skóry.
Jużem ci naostrzyła kosę, Proboszcze, sufragany, 182 drugiej filki - w innej chwili.
A darmo jej nie podnoszę, Ani mam o to przygany; 183 wypędzam - wyrzucam
Ciebie ją podgolić174 muszę. Wszytki mnichy i opaty wnętrzności, patroszę.
Posiekę przez zapłaty190. 184 Cokoli martwym - cokolwiek martwego.
Majister dicit: Dobrzy mniszy się nie boją, 185 By - choćby.
Ktorzy żywot dobry mają, 186 płacić świętopietrze - tu przenośnie:
Miła Śmierci, nie mow mi tego, Acz191 mą kosę poznają, poddać się wyrokom Śmierci.
Zbawisz mię żywota mego; Ale się jej nie lękają. 187 wydłabię - wydłubię, wyłuskam.
Już ci nie wiem, coć mi się złego stało: To wszytkim dobrem pospolno192 - 188 Stojić za mało - tu: niewiele znaczy.
Głowa mi się wkoło toczy175, Jidą przed mą kosą rowno, 189 Zadam jim wielikie łupy - dam im
S niej chcą wypaść oczy. Bo dobremu mało płaci193, wielkiego łupnia.
Acz umrze, nic nie straci: 190 przez zapłaty - darmo.
Mors dicit: Pozbędzie świecskiej żałości, 191 Acz - choć.
Pojdzie w niebieskie radości. 192 wszytkim dobrem pospolno - dotyczy
Czemu się tak wiele przeciwiasz176, Prostynią194 w niebo ciągnie, wszystkich dobrych.
Mirziączki se mną nabywasz177! A żadny mu nie przeciągnie195; 193 dobremu mało płaci - dla dobrego
Nikt się przede mną nie skryje, Wziął ot wszytkich wzgardzenie, mało znaczy.
Wszytkiem żywem utnę szyje: Świecszczy196 mu się naśmiewali, 194 Prostynią - prostą drogą.
Sama w lisie jamy łażę, Za prawego ji wiłę mieli - 195 nie przeciągnie - nie przeszkodzi (?).
Wszytki liszki178 w zdrowiu każę179; Ale gdy przydzie dzień sądny, 196 Świecszczy - świeccy.
Za kunami łażę w dzienie180, Gdzie się nie skryje żadny, 197 Chowali tu żywot swoj ciasno - wiedli
A
upieże181 dam na odzienie; Uz
rzą mądrzy tego świata, tu swe życie surowo.
Ja dawię gronostaje Iż dobra Boska otpłata; 198 Alić - i oto.
I wiewiorkam się dostaje; Chowali tu żywot swoj ciasno197, 199 obłudne jimienie - zwodnicze
Jać też kosą siekę wilki, Alić198 jich sirca nad słońce jasno; bogactwo.
200 przez otwłoki - bez zwłoki. I płaszcz, co nazbyt wisi; szaleństwa.
Koniecznie222 mu sejmę infułę 205 we wszytko się miece - we wszystkim
Jinako201 morzę złe mnichy, I dam za szyję poczpułę223. chce brać udział.
Ktorzy mają zakon lichy202, 206 na szkapicę - na kobyłę, na szkapę.
Co z klasztora uciekają, Majister dicit: 207 Wetknie za nadrę kapicę - schowa
A swej wolej pożywają203. habit (kaptur) za pazuchę.
Gdy mnich pocznie dziwy strojić204, Chcę cię pytać, Śmirci miła, 208 Zawodem - cwałem, galopem.
Nikt go nie może ukojić; By mię tego nauczyła: 209 kozielce przewraca - fika kozły; tu:
Kto chce czynić co na świecie, Panie, co czystość chowają, spada z konia.
Zły mnich we wszytko się miece205. Jako się u Boga mają? 210 Umaże się - ubłoci się.
Jestli wsiędzie na szkapicę206, 211 Azaż - czyż.
Wetknie za nadrę kapicę207, Mors respondit:224 212 Zawod biega - biega w zawody, ściga
Zawodem208 na koniu wraca, się.
A często kozielce przewraca209. Azaś nie czytał świętych żywota, 213 drugdy - kiedy indziej.
Kiedy mnich na koniu skacze, Co mieli ciężkie kłopoty? 214 w niem coś złego miece - miota się w
Nie wez
rzałby na nalepsze kołacze; Jako panny mordowano, nim zły duch.
Umaże się210 jako wiła, Sieczono i biczowano, 215 przez kłamu wierę - bez żartów zaiste.
A wżdy mu ta rzecz barzo miła. Nago zwłoczono, ciało żżono225 216 Kustosza - przełożonego nad kilkoma
Gdy piechotą jimie biegać, I pirsi rzezano - klasztorami.
Muszę mu naprzod zabiegać. Potem do ciemnice wiedziono, 217 sejmę - ściągnę.
Azaż211 ci ji czarci niosą, Niektore głodem morzono, 218 Z kaplerza będą pilśnianki - ze
Jedwo ji pogonię z kosą! Potem na powrozie wodzono, szkaplerza będą buty filcowe (z pilśni).
Nie dba, iż go kijem biją, Okrutnemi dręcząc mękami, 219 na lanki - na koszule.
Zawod biega212 z krzywą szyją; Targano je osękami226. 220 torłop - futro.
A drugdy213 mu zbiją plece, Ja się temu dziwowała, 221 okuni - odzieje w futro.
A wżdy się w niem coś złego miece214 - Gdym w nich tę śmiałość widziała - 222 Koniecznie - na koniec.
A wżdy za niem biegać muszę, Dziwno jest nie dbać okrutności, 223 dam za szyję poczpułę - rąbnę w kark.
Aż s niego wypędzę duszę. Cirzpiąc tako ciężkie boleści. 224 Mors respondit (łac.) - Śmierć
Mowię to przez kłamu wierę215, <..........> odpowiedziała.
Dam ji czartom na ofierę. 225 Nago zwłoczono, ciało żżono -
Kustosza216 i przeora rozbierano do naga, ciało palono.
Wezmę je do swego dwora; Objaśnienia 226 osękami - drągami zakończonymi
Z opata sejmę217 kapicę, hakiem.
Dam komu na nogawicę; 201 Jinako - inaczej.
Z kaplerza będą pilśnianki218, 202 mają zakon lichy - nie przestrzegają
Suknia będzie pachołkom na lanki219; reguł zakonnych. Wg wydania: Polska poezja świecka XV
Odejmę mu torłop220 kuni, 203 swej wolej pożywają - zażywają wieku, oprac. M. Włodarski, Wrocław-
A nie wiem, gdzie się okuni221; zbytniej wolności, zażywają swawoli. Warszawa-Kraków 1997.
Odejmę mu kożuch lisi 204 dziwy strojić - dokazywać, wyprawiać
SKARGA UMIERAJ
CEGO
Utwór ten, znany z dwóch średniowiecznych przekazów:
" płockiego (1463)
" i wrocławskiego (1461-1470)
jest prawdopodobnie przekładem czeskiej pieśni O rozdzieleniu duszy z ciałem (po 1422).
Tematem jest :
" narzekanie konającego człowieka na z
le spełnione życie
" lęk przed potępieniem
" prośba o Boskie miłosierdzie - motywy znane z popularnych w średniowieczu tzw. sztuk dobrego umierania (ars bene moriendi).
Przekaz płocki jest wierszowaną pieśnią składającą się z 22 zwrotek ułożonych w kolejności abecedarnej - pierwsze litery
pierwszych wierszy poszczególnych zwrotek zaczynają się od kolejnych liter alfabetu.
Przekaz wrocławski natomiast posiada formę scenicznego widowiska (rozbicie tekstu na kwestie dialogowe, didaskalia),
wiążącego się zapewne z obrzędami pogrzebowymi. Do tekstu Skargi umierającego dołączono tu krótką pieśń w formie dialogu o
duszy opuszczającej ciało, znaną z póz
niejszych przekazów ludowych. Poniżej zamieszczamy płocki przekaz Skargi umierającego oraz wrocławski
wiersza Dusza z ciała wyleciała.
A Ach! Moj smętku, ma żałości! Sobiem był szczodr, Bogu skąpy:
Nie mogę się dowiedzieci, Com kiedy Bogu poślubił,
Gdzie mam pirwy nocleg mieci, Tegom nigdy nie uczynił.
Gdy dusza z ciała wyleci. L Leży ciało, barzo stęka,
B Byłżem s młodości w rozkoszy, Duszyca się barzo lęka,
Nie usłałem swojej duszy, Bog się z liczby upomina7,
Już stękam, już mi umrzeci, Diabeł na grzechy wspomina.
Dusza nie wie, gdzie się dzieci1. M Młotem moje pirzsi biją,
C Com miał jimienia2 na dworze, Dusza nie śmie wynić8 szyją;
Com miał w skrzyni i w komorze, Widzi niebo zatworzone9,
To mi wszytko opuścici, Widzi piekło otworzone.
Na wieki się nie wrocici. N Nie gdzie się przed Bogiem skryci,
D Dziatki s matką narzekają, Dusza nie śmie przed sąd jici10;
Bracia mię w rzkomo3 żałują, Widzi niebo zatworzone,
Ku jimieniu przymierzają, Widzi piekło otworzone.
Na mą duszę nic nie dbają. O O duszyco, drogi kwiecie,
E Eja, eja, dusza moja, Nic droszego na tem świecie,
Ocuci się, długoś spała, Tanieś się diabłu przedała,
Nie masz wierniejszego k sobie, Iżeś się w grzeszech kochała.
Uczyń dobrze sama w sobie! P Pamiętaj coś na chrzcie ślubowała,
F Fałszywy mi świat powiedał, Gdyś się diabła otrzekała,
Bych ja długo żyw byci miał, Jego pychy, jego działa11 -
Wczora mi tego nie powiedał, Toś wszytko przestępowała.
Bych ja długo żyw byci miał. Q Kwap się rychło ku spowiedzi,
G Gdzie ma siła, ma robota, Kapłany w swoj dom powiedzi,
Głupiem robił po ty lata: Płacz za grzechy, przymi świątość,
Ośm miar płotna, sidm stop w grobie, Boże Ciało, święty olej!
Tom tylo wyrobił sobie. R Rolą z domem dziatkam podaj,
H Halerzem4 łakomo zbierał, Coś urobił12 za duszę daj,
Swoj żywot rozpustnie chował5: S jimienia przyjacioł nabywaj,
Prze ty dwa bogi przeklęta Coć przyłączą twą duszę w raj.
Nie czciłem żadnego święta. S Zbierz gniewliwe i dłużniki,
I Jałmużnym nędznem nie dawał, Odproś, zapłać pieniądz wszelki:
Ofierym Bogu nie czynił, Za jeden pieniądz w piekle być -
Ni z pirwiny, ni z nowiny6 Na wieki stamtąd nie wyniść13.
Bogum nie dał z siebie winy. T Tam sam oczy moje głądzą14,
K Kaki to moj rozum głupi, Toć już trzy złe duchy widzą,
Na mię me grzechy wzjawiają15, Czemu, duszo, rzewno płaczesz?
Mej duszy sidła stawiają. Ona rzekłe:
V Wircę się, wołam pomocy, Nie wola mi rzewno płakać,
Nikt za mię nie chce umrzeci, A ja nie wiem, kam sie podzieć.
Nikt przyjaciel na tym świecie, Rzekł święty Piotr je:
Jedno w Bodze16 nadzieję mieci. Podzi, duszo moje miła!
X Kryste, przez twe umęczenie, Powiedę cie do rejskiego,
Rozprosz diable obstąpienie, Do krolestwe niebieskiego.
Daj duszycy przeżegnanie17, Do ktorego krolestwa dowiedzie nas
Daj ciału dobre skonanie! Ociec Bog, Syn i Duch Święty.
Y Ja twoj synek marnotrawny,
Amen.
Tyś moj ociec miłosierny,
Żal mi tego, iżem cię gniewał,
Ale ciem się nie otrzekał.
Z Zażżycie-ż18 mi świeczkę ale, Objaśnienia
Moji mili przyjaciele!
Dusza jidzie z krawym19 potem; 1podziać się; 2mienia, majątku; 3rzekomo; 4pieniądze (halerz -
Co mnie dzisia, to wam potem. 1/12 grosza praskiego); 5wiódł; 6ani z pierwszych płodów, ani z
gruntu wziętego po raz pierwszy w uprawę (nowizna); 7żąda
Amen.
zdania rachunku; 8wyjść; 9zamknięte; 10iść; 11dzieła, spraw;
12zarobił, dorobił się; 13zwrotki oznaczonej literą S brak w
przekazie płockim; tu została uzupełniona w oparciu o z
ródło
Dusza z cieła wylecieła, póz
niejsze; 14patrzą, spoglądają; 15wyjawiają, obwieszczają; 16w
Na zielone łące20 stałe. Bogu; 17błogosławieństwo; 18zapalcie; 19z krwawym; 20w tradycji
Stawszy, silno, barzo rzewno zapłekałe. ludowej zielona łąka symbolizowała miejsce pobytu dusz bez
K nie przyszedł Święty Piotr a rzeknęcy21: pośmiertnego wyroku; 21mówiąc.