1

ZIEMIE POLSKIE POD ZABORAMI (1795 – 1918)


I. Rozbiór Polski




Łączny obszar oraz liczba mieszkańców poszczególnych zaborów wynosiła:

Zabór rosyjski – 463 200 km

2

; ponad 5,5 mln mieszkańców;

Zabór pruski – 142 000 km

2

; ok. 2,6 mln mieszkańców;

Zabór austriacki – 128 900 km

2

; ok. 4,2 mln mieszkańców

Księstwo Warszawskie (1807 – 1815)

1. Władza tymczasowa: Komisja Rządząca

2.1. Utworzenie Księstwa Warszawskiego
Pokój w Tylży w 1807 r.


2.2. Konstytucja z 22 lipca 1807 r. oktrojowana przez Napoleona I
Zasada równości wobec prawa
Zniesienie niewoli osobistej

2.2. Władze centralne:

Król (Fryderyk August z dynastii Wettinów) lub wicekról

Ministrowie : 1) sprawiedliwości, 2) spraw wewnętrznych i czci
religijnych, 3) wojny,
4) przychodów i skarbu, 5) policji, 6) sekretarz stanu

Rada Ministrów

2

Rada Stanu (król lub wicekról, ministrowie, referendarze)

Sejm główny (2 izby): senatorska (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie
– po 6, a od 1809 r. po 10)

i poselska: 60 posłów szlacheckich wybieranych na
sejmikach oraz 40 deputowanych wybieranych na zgromadzeniach
gminnych

Kompetencje sejmu: ustawodawstwo podatkowe, zmiany w prawie
cywilnym i karnym

Administracja lokalna:

Podział terytorialny: departamenty (6, od 1809 r. - 10)

Powiaty

Gminy


Władze administracyjne:

Departament: prefekt, rada prefekturalna, rada departamentowa


Powiat: podprefekt, rada powiatowa

Gmina: miasta - burmistrz lub prezydent, ławnicy
Rada miejska

Wsie: wójt (nominowano panów wsi) zastępywany przez
sołtysa
Rada wiejska

Samorząd: quasi samorząd w departamentach (rady
departamentowe) i powiatach (rady powiatowe)
Rzeczywisty samorząd w tzw. municypalnościach
(Warszawa, Poznań, Toruń, Kalisz, Kraków, Lublin, Sandomierz) – rady
municypalne - prezydenci

Organizacja sądownictwa:

3

Sądy powszechne:

sądy pokoju – w każdym powiecie – 2 wydziały: pojednawczy i
sporny (drobne sprawy cywilne i karne)

cywilne - I instancja: Trybunał (w departamencie)
II instancja: Sąd Apelacyjny w Warszawie

karne - 1) Podsędek powiatowy (od 1810 r. – sąd policyjny) –
był sądem właściwym dla wykroczeń;
2) Kryminalne sądy podsędkowskie (od 1810 r. – sądy
poprawcze) - były sądami I-ej instancji dla występków oraz sądami
odwoławczymi (apelacyjnymi) dla wykroczeń;
3) Sądy sprawiedliwości kryminalnej (od 1810 r. –
Sądy kryminalne – po jednym na 2 departamenty) – były sądami I-ej
instancji dla zbrodni oraz sądami II-ej instancji dla występków

Sąd kasacyjny - Rada Stanu w Warszawie


Sądy specjalne (szczególne):

– Trybunały Handlowe – złożne z sędziów zawodowych
oraz wybranych przez kupców
- sądy administracyjne – I instancja: rady prefekturalne
II instancja: Rada Stanu



Prawo w Księstwie Warszawskim

Prawo cywilne:

– materialne: Kodeks Napoleona (Code Civil) z 1804 r.)

Kodeks Handlowy (Code de Commerce) z 1807 r.

- formalne (postępowanie cywilne): Code de la procedure civile z 1806 r.

Prawo karne:

- materialne: od 1807 r. dawne prawo polskie oraz posiłkowo Landrecht
pruski z 1794 r.

4

w departamentach południowych (tzw. Galicji Zachodniej)
obowiązywał austriacki kodeks karny z 1803 r. (Franciszkana)

Nie wprowadzono w życie francuskiego Code Penal z 1810 r.

- formalne: procedura pruska z 1805 r. oraz procedura austriacka z
1803 r. (model procesu inkwizycyjnego)


Klęska Napoleona i upadek Księstwa Warszawskiego



Królestwo Polskie „Kongresowe” w okresie konstytucyjnym (1815 – 1830)

3.1. Powstanie Królestwa Polskiego Kongresowego – Kongres
wiedeński w 1815 r.

3.2. Konstytucja z 27 listopada 1815 r. „oktrojowana”
i jej podstawowe zasady: unia wieczysta z Cesarstwem rosyjskim
wolności obywatelskie i narodowe
ustrój stanowy
nierównomierny podział władzy

3.3. Władze centralne: Król (każdorazowy car rosyjski)
Namiestnik
Rada Stanu (Rada Administracyjna i Zgromadzenie Ogólne)
Komisje Rządowe (5): Wyznań Religijnych i
Oświecenia Publicznego
Sprawiedliwości
Spraw Wewnętrznych i Policji
Wojny
Przychodów i Skarbu

Dyrekcje Generalne: Wyznań Religijnych, Wychowania
Publicznego, Funduszów

Najwyższa Izba Obrachunkowa, Prokuratoria Generalna (1816)

Władza ustawodawcza: Król, Sejm (Izby senatorska i poselska)

5

3.4. Władze administracji lokalnej:

Województwa: komisje wojewódzkie (prezes, wydziały, komisarze)
Obwody: komisarze delegowani

Miasta:

Do 1816 r. utrzymywano organizację administracyjną z czasów
Księstwa Warszawskiego (prezydenci municypalni i rady municypalne)
Od 1816 r.: Miasta: zwierzchność miejska (prezydent lub burmistrz
oraz ławnicy)
Od 1818 r. Miasta: urząd municypalny (w miastach wojewódzkich -
prezydent i radni; w pozostałych: burmistrz i ławnicy)

Wsie: zwierzchność wiejska (wójt, którym był z mocy prawa –
ustawa z 30 V 1818 – właściciel wsi; w dominiach większych wójt mógł
nominować sołtysów dla poszczególnych wsi)


Sądownictwo:

sądy powszechne:
-- sądy pokoju – wydziały pojednawczy i sporne, od 1825
r. także wydziały hipoteczne

cywilne: trybunały wojewódzkie (I-a instancja)
Sąd apelacyjny w Warszawie (II instancja)
Sąd Najwyższy w Warszawie (jako instancja kasacyjna),
zastąpiony w 1841 r. Warszawskimi Departamentami (IX i X) Senatu
Rządzącego w Petersburgu


karne: sądy policyjne (I instancja dla wykroczeń)
sądy poprawcze (I instancja dla występków)
sądy kryminalne (I instancja dla zbrodni) – jeden na dwa
województwa
Sąd Apelacyjny w Warszawie – jako II instancja oraz jak III
instancja kasacyjno-rewizyjna



Prawo sądowe:

6

karne - materialne: Kodeks Karzący Królestwa Polskiego z 1818 r.
(referent Ksawery Potocki) (588 artykułów) - do 1847 r.

Kodeks Kar Głównych i Poprawczych z 1847 r. (Romuald
Hube) – teoria odstraszania – obowiązywal do 1866 r.

Kodeks karny rosyjski z 1866 r.

Kodeks karny rosyjski z 1903 r. (tzw. Tagancewa) –
obowiązywał na ziemiach Kongresówki od 1915 r.

procesowe: do 1876 r. utrzymano w mocy procedurę karną
pruską z 1805 r. oraz austriacką z 1803 r.
W 1876 r. wprowadzono w życie rosyjską procedurę
karną z 1864 r.(proces mieszany)


cywilne - materialne: Kodeks cywilny Napoleona z 1804 r.
Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r.
Prawo hipoteczne z 1818 r. i 18
Praw małżeńskie z 1836 r.
procesowe: francuska procedura cywilna z 1806 r. – do 1875 r.,
kiedy wprowadzono w życie rosyjską procedurę cywilną z 1864 r.



3.5. Powstanie listopadowe 1830 r.

Wybuch powstania 29/30 XI 1830 r.

Władze Królestwa w okresie powstania:
Rząd Tymczasowy od 4 XII 1830 r. do 21 XII 1830
Rada Najwyższa Narodowa (od 21 XII 1830)
Dyktator (do 18 stycznia 1831) gen. Józef Chłopicki
Sejm -

Rząd Narodowy od 18 stycznia 1831 r. na czele z ks.Adamem
Czartoryskim, jako prezesem rządu
Ministrowie (6): Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego
Sprawiedliwości
Spraw Zagranicznych
Spraw Wewnętrznych i Policji

7

Wojny
Przychodów i Skarbu

Detronizacja cara Mikołaja I i zniesienie unii z Cesarstwem Rosyjskim 25
stycznia 1825 r


Komisje wojewódzkie

Upadek powstania listopadowego


3.6. Królestwo Polskie w latach 1831 – 1864

Statut organiczny z 14 lutego 1832 r.
Inkorporacja do Cesarstwa
Zniesienie sejmu, armii, nazwy
Władze: Namiestnik, Rada Administracyjna, Rada Stanu (do
1841 r.)
Komisje rządowe (3): spraw wewnętrznych,
duchowieństwa i oświecenia publicznego; sprawiedliwości; przychodów i
skarbu – dyrektorzy

Administracja lokalna:

Do 1837 r. – województwa, obwody, gminy

Od 1837 r.: gubernie - gubernator, rząd gubernialny
Obwody – komisarz obwodowy
(od 1842 r. powiaty – naczelnicy powiatowi)
miasta - magistraty
wsie - dominia


3.7. Reformy Aleksandra Wielopolskiego (1861-1862):

Urząd zastępcy namiestnika do spraw cywilnych
Samorząd terytorialny - rady gubernialne i rady
powiatowe
W gminach wiejskich zbiorowych – zgromadzenie gminne, wójt, urząd
gminny i sąd gminny
W pojedynczych wsiach (gromadach) zgromadzenie gromadzkie i sołtys
W miastach – magistrat – rady miejskie

8

3.8. Zabór rosyjski po powstaniu styczniowym (1864 – 1914)

Powstanie styczniowe (22 I 1863 – X/XI 1864) i jego upadek – polskie
państwo podziemne

Komitet do Spraw Królestwa Polskiego utworzony 25 lutego 1864 r.

Komitet Urządzający

Zniesiono: Radę Administracyjną w 1867 r.
Urząd namiestnika 1874 r.
Komisje rządowe w 1876 r.


Administracja od 1876 r.:

Generał Gubernator
Gubernie: gubernatorzy, rząd gubernialny
Powiaty: naczelnik powiaty
Gminy: wsie - samorząd wiejski
Miasta – magistrat, rady miejskie

Rusyfikacja administracji



IV. 4. Rzeczpospolita Krakowska (1815 – 1846)




4.1. Powstanie – Kongres w Wiedniu 1815

Terytorium państwa 1150 km2;
Ludność od 90 tys. do 150 tys.

4.2. Status międzynarodowy

Wolne miasto pod protekcją tzw. mocarstw opiekuńczych

4.2. Konstytucja - 1815, 1818, 1833

9

4.3. Władze centralne:

Senat Rządzący - Prezes, 12 członków

Centralne urzędy administracyjne: Dyrekcja Policji; Urząd
Budowniczych;
Komitet Ekonomiczny; Protomedyk; Intendent Dóbr Narodowych;
Inspektor Kopalń (Górnictwa); Komisja Włościańska

Władza ustawodawcza i uchwałodawcza: Zgromadzenie Reprezentantów:
41 członków (26 z wyboru, 6 sędziów pokoju, 3 delegatów Senatu, 3
delegatów Kapituły Krakowskiej; 3 delegatów Uniwersytetu)

4.4. Władze lokalne:

Gminy polityczno-administracyjne (26): miejskie (9) i wiejskie, tzw.
okręgowe (17)
Gminy administracyjne (2)

Władze gminne: wójt, zastępcy wójta; od 1838 r. komisarze cyrkułowi
(w gminach miejskich) i komisarze dystryktowi we wsiach
Zgromadzenie gminne
Władze gromadzkie: sołtys i przysiężni

4.5. Upadek Rzeczypospolitej Krakowskiej – 1846
Wielkie Księstwo Krakowskie wcielone do Galicji

V. Zabór austriacki (1772 – 1918)

1

. Królestwo Galicji i Lodomerii

Terytorium: 78 500 km2 Ludność: 6 400 000

Zróżnicowanie narodowe i religijne

Stolica: Lwów



2. Ustrój:

10

I.

Okres 1772 – 1860 (absolutyzm)

Status ustrojowy Galicji: prowincja Cesarstwa Austrii jak monarchii
absolutnej (absolutyzm oświecony)

1780 - reformy Józefińskie na wsi – poddaństwo umiarkowane
1846 - powstanie krakowskie i rabacja galicyjska (Jakub Szela)
1848 - wiosna Ludów
1848 - uwłaszczenie chłopów

II. Okres 1860 – 1918 (autonomia) -

Status ustrojowy Galicji: prowincja autonomiczna (kraj koronny)
Cesarstwa Austrii, jako monarchii konstytucyjnej

Autonomia – odrębność ustrojowa części terytorium państwa, polegająca
na częściowej samowładności w dziedzinie ustawodawczej i wykonawczej
(decentralizacja władzy ustawodawczej).


1. Konstytucja monarchii austriackiej i podstawy prawne autonomii
galicyjskiej

Dyplom październikowy z 20 X 1860 (tzw. Gołuchowskiego)

Autonomia krajów koronnych ze względu na różnorodność
narodową

Podział władzy ustawodawczej między:

- organ centralny: Rada Państwa

- organy krajowe: sejmy krajowe

Jedność władzy wykonawczej - cesarz

Patent lutowy z 16 lutego 1861 r. (tzw. Schmerlinga)


Konstytucja z 21 grudnia 1867 r tzw. grudniowa – unia realna
Cesarstwa Austrii i Królestwa Węgier

Statuty krajowe – Statut dla Galicji z 1861 r.

11

2. Władze centralne Austrii:


Cesarz – Franciszek Józef I
Rada Ministrów z prezesem RM
Ministrowie
Zasada kontrasygnaty – odpowiedzialność parlamentarna i
konstytucyjna ministrów
minister dla Galicji

Rada Państwa – dwuizbowy parlament:

Izba Panów (członkowie dziedziczni, biskupi, członkowie mianowani)

Izba Posłów – do 1873 r. posłowie wybierani przez sejmy krajowe;
od 1873 r. posłowie wybierani w wyborach kurialnych (4
kurie; od 1896 r. 5 kurii – kuria piąta powszechna)
od 1907 r. posłowie wybierani w wyborach powszechnych


3. Władze krajów koronnych:

Zasada dualizmu: 2 piony – administracja rządowa i krajowa
(autonomiczna)

Administracja rządowa:

Namiestnik lub „prezydent krajowy” – Namiestnictwo (we Lwowie)

Okręgi (do 1867)

Powiaty (Bezirke)

- starosta powiatowy - starostwo


Autonomia wg Statutu krajowego dla Galicji z 1861 r.

Autonomiczne władze krajowe:

12

Sejm krajowy – jednoizbowy - skład (161 osób): wiryliści (3
arcybiskupów, 5 biskupów katolickich, prezes AU w Krakowie, 3 rektorów
uczelni wyższych); 149 posłów
wybory w 4 kuriach: 1) wielkiej własności ziemskiej – 44 posłów
2) izb handlowych i przemysłowych – 3
3) miast większych - 28
4) reszty gmin - 74 (pośrednie)

Kompetencje: ustawodawstwo w sprawach „kultury krajowej”

Nadzór cesarza nad sejmem: sankcja ustaw krajowych



Wydział krajowy:
skład: 6 członków wybieranych przez Sejm Krajowy na 6 lat
kompetencje: organizował pracę Sejmu krajowego;
nadzór nad samorządem
reprezentacja krajowa

Marszałek krajowy


Samorząd:

Powiat - rada powiatowa – organ uchwałodawczy i kontrolny
Wydział powiatowy – organ wykonawczo-zarządzający
Marszałek powiatu

Gminy - wiejskie i miejskie

Obywatele gminy
Przynależni - obcy

Gminy wiejskie – pojedyncza wieś – rada gminna; zwierzchność
gminna; naczelnik (wójt)

Gminy miejskie – rada miejska; magistrat; burmistrz lub
prezydent

Kadencja rad – 3 lata
Zakres działania własny i poruczony

13

Organy specjalne:

Minister dla Galicji

Rada Szkolna Krajowa
Rady szkolne okręgowe

Prawo:
cywilne

materialne- Powszechna Księga Ustaw Cywilnych (ABGB) z 1811 r.

formalne - k.p. c. z 1895 r.

karne
materialne: kodeks karny Józefa II (1787)
kodeks karny Franciszka I (1803)
kodeks karny z 1852 r.

formalne: kodeks procedury karnej z 1788 r.
k.p.k z 1850 r.
k.p.k. z 1873 r.
od procedury inkwizycyjnej do procedury mieszanej


VI. Zabór pruski (1772 – 1918)

I.

Okres 1772 – 1815

Status ustrojowy: prowincje Królestwa Pruskiego jak monarchii
absolutnej

1807 – utrata ziem II i III zaboru – powstanie Księstwa Warszawskiego

Reformy społeczne:
1816 – zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów

II. Okres 1815 – 1850

1815 – Kongres Wiedeński; przyłączenie Wielkopolski jako Wielkiego
Księstwa Poznańskiego bez rzeczywistej odrębności

14

Namiestnik – Antoni Radziwiłł (do 1830)
Sejm krajowy tzw. postulatowy

1823 – uwłaszczenie chłopów na zasadzie wykupu ziemi


III. Okres 1850 - 1918

Wiosna Ludów 1848

Konstytucja Królestwa Pruskiego z 1850 r. – likwidacja absolutyzmu;
Prusy monarchią konstytucyjną, liberalną oraz państwem prawa
(Rechtsstaat) dla Niemców; brak poszanowania praw mniejszości
narodowych, w szczególności – Polaków, oraz religijnych (katolików –
Kulturkampf)

Władze centralne:

Król
Kanclerz, od 1848 r. premier
Rada Ministrów (Ministerstwo Państwa – Staatsministerium):
Rada Państwa jako organ doradczy króla w sprawach ustawodawczych

Sejm pruski: 2 izbowy – Izba Panów i Izba Posłów – 3 klasy wyborców,
cenzus podatkowy; głosowanie dwustopniowe, jawne i ustne (do
protokołu)

1871 – zjednoczenie Niemiec – Cesarstwo Niemieckie (II Rzesza)

Monarchia konstytucyjna – Konstytucja z 1871 r.


Administracja lokalna

Dualizm administracyjny – administracja rządowa i samorządowa

Administracja rządowa:
1) prowincje – 10, później 14), z nadprezydentami – rada
prowincjonalna

2) Rejencje (Obwody rejencyjne) z prezydentami rejencji jako
jednostki administracji rządowej – wydziały obwodowe jako sąd
administracyjny 2-j instancji

15

3) Powiaty z landratami (starostami) – jako jednostka administracji
rządowej i samorządu

Samorząd:

Gmina – korporacja prawa publicznego

miejska - rada miejska (zgromadzenie miejskie) – magistrat –
burmistrz (nadburmistrz)


wiejska – naczelnik gminy z ławnikami – zgromadzenie gminne
(przedstawicielstwo)

Kompetencje własne i poruczone samorządu

Powiat: Samorząd powiatowy – sejmik powiatowy (25 osób) – wydział
powiatowy (sąd adm. I-ej instancji) (sprawy finansowe; przedstawiał
kandydatów na starostę) - starosta

Prowincja: Samorząd Prowincjonalny – sejm prowincjonalny z
marszałkiem – wydział prowincjonalny z dyrektorem krajowym


Rozwój sądownictwa administracyjnego:

I instancja – Wydział powiatowy

II instancja – wydział obwodowy

III instancja - Najwyższy Trybunał Administracyjny w Berlinie

Prawo:

Karne:
kodeksy karne krajowe (partykularne), jak np. bawarski z 1813
(Anzelm Feuerbach)
kodeks karny ogólnoniemiecki z 1871 r.

Cywilne:
szkoła historyczna w prawoznawstwie (Fryderyk Savigny) i jej
opór przeciwko kodyfikacji powszechnej prawa cywilnego

16

kodeksy krajowe, np. Landrecht pruski z 1794 r.

pandektystyka

kodyfikacja ogólnoniemiecka : Kodeks cywilny z 1896 r. (BGB)

VII. DRUGA RZECZPOSPOLITA

1. Odrodzenie państwa polskiego

1.1. Pasywiści i aktywiści

Roman Dmowski i Józef Piłsudski

Naczelny Komitet Narodowy (NKN) - Legiony polskie

Utworzenie Królestwa Polskiego

Akt 5 listopada 1916 r.

Władze: Tymczasowa Rada Stanu

2. Od IX 1917 - Rada Regencyjna (arb. Aleksander Kakowski, Józef

Ostrowski, ks. Zdzisław Lubomirski)

Od 3 I 1918 (Dekret o tymczasowej organizacji władz naczelnych w
Królestwie) – Rada Ministrów z Prezydentem Ministrów

Od 4 lutego 1918 - Rada Stanu Królestwa Polskiego jako władza
ustawodawcza

3. Odrodzenie niepodległego państwa (1918 – 1921)

Koniec wojny światowej

7 XI 1918 – Rząd tzw. „lubelski” – Ignacy Daszyński

17

10 XI 1918 – przyjazd Józefa Piłsudskiego do Warszawy
11 XI - 14 XI 1918 przejęcie władzy przez J. Piłsudskiego od Rady
Regencyjnej

22 XI 1918 dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki
Polskiej

Tymczasowy Naczelnik Państwa – Józef Piłsudski

26 I 1919 Wybory do Sejmu Ustawodawczego

10 II 1919 Otwarcie obrad Sejmu Ustawodawczego

20 II 1919 tzw. „Mała Konstytucja”
Władze Republiki Polskiej: Sejm Ustawodawczy
Naczelnik Państwa

Walka o terytorium:

Przyłączenie Galicji, Wielkopolski, Pomorza, Górnego Śląska,
Ziem Wschodnich (wojna polsko-bolszewicka zakończona pokojem w
Rydze w 1921 r.), Litwy Środkowej (1922); Wolne Miasto Gdańsk

Powierzchnia: 388, 6 tys. km2
Liczba ludności: 1921 – 27,2 mln.
1939 – 36 mln.

Podział terytorialny: 16 województw - powiaty (264 w tym 23 grodzkie)
Gminy (611 miejskich oraz 3195 wiejskich)

Skład narodowościowy: Polacy – 69%, Ukraińcy – 14%, Żydzi – 8%;
Białorusini – 4%; Niemcy – 4%, inni: 1%


4. Konstytucje w Polsce międzywojennej:

4.1. Konstytucja z 17 marca 1921 r. – tzw. „marcowa” - liberalno-
demokratyczna

Zasady naczelne Konstytucji Marcowej:

(1) zasada ciągłości państwa polskiego
(2) zasada republikańskiej formy rządu
(3) zasada suwerenności narodu
(4) zasada demokracji pośredniej

18

(5) zasada podziału władzy
(6) zasada rządów parlamentarnych
(7) zasada państwa liberalnego
(8) zasada państwa jednolitego
(9) zasada samorządności
(10) zasady wolności sumienia i wyznania i równouprawnienia wyznań

4.2. Nowela sierpniowa z 1926 r.

4.3. Konstytucja z 23 kwietnia 1935 r. – tzw. „kwietniowa” – „rządy
autorytarne”

Zasady naczelne:

(1) Zasada republikańskiej formy rządu
(2) Zasada solidaryzmu
(3) Zasada koncentracji władzy naczelnej władzy państwowej przez
Prezydenta
(4) Zasada ustroju autorytarnego
(5) Zasada suwerenności Prezydenta
(6) zasada państwa jednolitego
(7) zasada samorządności
(8) zasada wolności sumienia i wyznania
(9) zasada równouprawnienia wyznań

5. Administracja centralna pod rządami Konstytucji marcowej

Organy wykonawcze:

Prezydent – wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe
(Sejm i Senat).
Funkcje wykonawcze przez ministrów, kontrasygnujących jego
akty prawne

Rada Ministrów – Ustala ogólny kierunek działalności organów
wykonawczych. Wykonanie i inicjatywa ustaw. Solidarna
odpowiedzialność przed Sejmem

Ministrowie – mianowani przez Prezydenta; odpowiedzialni
parlamentarnie i konstytucyjnie. Udział w pracach rady Ministrów;
kierowanie resortami, wykonywanie ustaw

19

6. Administracja centralna pod rządami Konstytucji kwietniowej


Prezydent – źródło władzy państwowej; wybierany przez Zgromadzenie
Elektorów albo w wyborach powszechnych na 7 lat; piastun jednolitej i
niepodzielnej władzy państwowej; czynnik nadrzędny i harmonizujący
działalność naczelnych organów państwowych. Kompetencje ustawodawcze
(dekrety), wykonawcze i kontrolne. Nieodpowiedzialny za swoją działalność
w okresie urzędowania. Wyposażony w prerogatywy nie wymagające
kontrasygnaty ministra.

Organy państwa podległe Prezydentowi:

Rząd – premier i ministrowie mianowani przez prezydenta i
odpowiedzialni politycznie przed Prezydentem, parlamentarnie przed
Sejmem i Senatem, konstytucyjnie przed Trybunałem Stanu. Kierownictwo
sprawami państwa niezastrzeżonymi innym organom, wykonywania ustaw i
dekretów, inicjatywa ustawodawcza

Sejm – 208 posłów wybieranych w wyborach 4 przymiotnikowych na 5 lat

Senat – 96 senatorów w tym 1/3 mianowanych przez Prezydenta na 5 lat

Sądy

Siły zbrojne

Kontrola państwowa – Najwyższa Izba Kontroli


7. Administracja terytorialna w II Rzeczypospolitej


Administracja rządowa - Administracja ogólna (zespolona) -

Wojewodowie (16) oraz Komisarz Rządu w Warszawie


Starostowie powiatowi i grodzcy

20

Administracja niezespolona (przykłady)
– Kuratorowie szkolni – inspektorzy szkolni
Izby Skarbowe – Urzędy Skarbowe


8. Autonomia Śląska
15 VII 1920 Statut organiczny Województwa Śląskiego
Sejm Śląski - Śląska rada Wojewódzka


8. Samorząd w II Rzeczypospolitej


Do 1933 r. - Samorząd odziedziczony po zaborach

1933 – unifikacja samorządu terytorialnego Ustawa z 1933 r. tzw.
„scaleniowa”

Samorząd - Samorząd terytorialny


Organ uchwałodawczy: Sejmik wojewódzki (tylko w województwach
zachodnich)
Rada wojewódzka (w pozostałych województwach)

Organ wykonawczy: wydział wojewódzki


Samorząd powiatowy – sejmiki- od 1933 r. rady i wydziały
powiatowe; na czele wydziału powiatowego stał starosta.

Samorząd gmin:

Wiejskich – rady i zarządy gminne
W gromadach – zebrania gromadzkie i sołtysi

Miejskich – rady i zarządy miejskie z prezydentami
lub burmistrzami

21

Samorząd gospodarczy (Izby Przemysłowo-Handlowe; Izby Rolnicze,
Izby Rzemieślnicze)


Samorząd zawodowy (Izby Adwokackie; Izby Lekarskie, Izby Aptekarskie,
Izby Notarialne)


9. Sądownictwo w II Rzeczypospolitej

9.1. Sądownictwo powszechne


Unifikacja ustroju sądów - Prawo o ustroju sądów powszechnych z
1928 r.





Instancje

Sprawy drobne

Sprawy większej wagi

I instancja:

Sąd Grodzki

Sąd Okręgowy

II instancja:

Sąd Okręgowy

Sąd Apelacyjny

III instancja

Sąd Najwyższy

9.2. Sądownictwo szczególne:

9. 2.1. Trybunał Stanu (12 członków wybieranych przez Sejm – 8 i Senat –
4, pod przewodnictwem I Prezesa SN) – sąd karny ministrów
9.2. 1. Sądownictwo administracyjne:
Najwyższy Trybunał Administracyjny – 1922
Inwalidzki Sąd Administracyjny - od 1935 r.
9.2.3. Trybunał Kompetencyjny (ustawa z 1925 r.

22

9.2.4. Sądy kościelne w sprawach małżeńskich na terenie b. zaboru

rosyjskiego

9.2.5. Sądy pracy (od 1928 r.)
9.2.6. Sądy wojskowe (ustawa z 1919 r.)

9.3.

Zasady ustrojowe sądownictwa (wg Michała Pietrzaka – zasady
przewodnie sądownictwa)

9.3.1. zasada niezawisłości sędziowskiej
9.3.2 zasada nominacji sędziów
9.3.3. zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru
sprawiedliwości
9.3.4. zasada udziału czynnika społecznego
- tzw. przysięgli
W praktyce sądy przysięgłych działały tylko w byłym zaborze
austriackim w sądach okręgowych karnych (cięższe sprawy karne).
Zniesiono je w 1938 r.
- tzw. ławnicy - w sądach pracy

9.3.5. Zasada braku kompetencji sądów do badania legalności ustaw
9.3.6. Zasada hierarchiczno-instancyjnej struktury sądownictwa


10. Prawo sądowe

10.1. Prawa dzielnicowe (pozaborcze)
10.2. Unifikacja i kodyfikacja

Ustawa z 3 czerwca 1919 r. o Komisji kodyfikacyjnej R.P.

Skład Komisji Kodyfikacyjnej: prezydent Komisji, 3 wiceprezydentów i 40
członków
Pierwszym prezydentem Komisji kodyfikacyjnej został prof. Ksawery
Fierich

10.3. Prawo karne:

Do 1932 r. obowiązywały kodeksy państw zaborczych:

k.k. rosyjski (tzw. Tagancewa) z 1903 r.
k.k. austriacki z 1852 r.
k.k. niemiecki z 1871 r.

23

Od 1933 r. – obowiązywał polski Kodeks karny z 11 lipca 1932 r.

Referenci: Juliusz Makarewicz, Aleksander Mogilnicki, Stanisław
Rappaport

Nowa polska procedura karna: k.p. k. z 1928 r.


10. 4. Prawo cywilne


1. Punkt wyjścia – źródła prawa cywilnego obowiązujące u progu
odzyskania niepodległości:

Obowiązywały tzw. prawa dzielnicowe czyli prawa z okresu zaborów.
W Polsce centralnej (b. Kongresówka) – k.c. Napoleona, k.c.K.P. z 1825 r. i
inne

Na ziemiach zabużańskich – t. X Zwodu Praw

W b. dzielnicy pruskiej (województwa poznańskie, pomorskie i śląskie) –
k.c. niemiecki (BGB) z 1896 r.

W b. dzielnicy austriackiej (Galicji) – k.c. austriacki (ABGB) z 1811 r.

Kolizje prawne w granicach państwa regulowano przy pomocy prawa
międzydzielnicowego prywatnego (ustawa z 1926 r.)

Kolizje prawne w skali międzynarodowej regulowało prawo
międzynarodowe prywatne (ustawa z 1926 r.)

2. Działalność Komisji Kodyfikacyjnej - Postępy unifikacji prawa
cywilnego

Unifikacja cząstkowa w zakresie wybranych działów prawa cywilnego
przygotowana przez Komisję Kodyfikacyjną, która opracowała projekty
ustaw

Prace ukończone i przekształcone w ustawy:

1924 – prawo wekslowe i czekowe
1924 – prawo patentowe
1926 – prawo autorskie

24

1926 – ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji

1933 - Kodeks Handlowy (referent Tadeusz Dziurzyński)
1933 – Kodeks Zobowiązań (referenci: Ernest Till, Roman Longchamp de
Berier)

Projekty ukończone, ale nie wprowadzone na drogę ustawodawczą:

1929 – prawo małżeńskie osobowe (projekt Karola Lutostańskiego)
1937 – prawo małżeńskie majątkowe (projekt Stanisława Gołąba)
Projekty w przygotowaniu:

1937 – prawo rzeczowe (Fryderyk Zoll jr., Jan Wasilkowski)
1938 – prawo rodzinne i opiekuńcze (Stanisław Gołąb)


3. Postępowanie cywilne

Do 1932 r. obowiązywały procedury cywilne z okresu zaborów: niemiecka z
1877 r., austriacka z 1895 r., rosyjska z 1864 r.

Unifikacja - kpc. z 1930 r. z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1933 r.

1932 – unifikacja postępowania egzekucyjnego