R

OMUALDA

P

IE˛TKOWA

Je˛zykowe strategie grzecznos´ci
w dyskusji

Artur Schopenhauer pisze, z˙e jez˙eli „dwie rozsa˛dne istoty nie zgadzaja˛ sie˛ ze soba˛ tak, jak
dwa synchronicznie chodza˛ce zegary, to wynika sta˛d dyskusja, tzn. walka umysłowa”

1

.

Równiez˙ Anna Wierzbicka umieszcza dyskusje˛ ws´ród gatunków wypowiedzi, obok sporu
i kłótni. Dyskusji przypisuje naste˛puja˛ce intencje komunikacyjne nadawcy:

Sa˛dze˛ z˙e ty mys´lisz o Z co innego niz˙ ja mówie˛ –
mówie˛...
mówie˛ to bo chce˛ z˙eby kaz˙dy z nas powiedział
co o tym mys´li (i dlaczego).
Sa˛dze˛ z˙e i ty chcesz z˙eby kaz˙dy z nas powiedział
co o tym mys´li i dlaczego
Sa˛dze˛, z˙e mówia˛c to moglibys´my spowodowac´
z˙e be˛dziemy mys´lec´ tak samo.
Chciałbym z˙ebys´my mys´leli tak samo

2

.

Dyskusja to ustna lub pisemna wymiana zdan´ na okres´lony temat, wspólne rozpatry-

wanie jakiegos´ zjawiska. Istote˛ dyskusji stanowi da˛z˙enie do uzgodnienia stanowiska.

Wyznacznikiem gatunkowym dyskusji jest funkcja argumentacyjna, której podporza˛d-

kowane sa˛ formy wypowiedzi w dyskusji: wprowadzenie, głosy w dyskusji i podsumowa-
nie. Dyskusja jest w załoz˙eniu rozmowa˛ zdyscyplinowana˛ i rygorystycznie zorga-
nizowana˛. Zasady prowadzenia dyskusji dotycza˛ zarówno przekazywanych tres´ci, jak
i sposobów ich przekazywania – z˙eby przypomniec´ rozwaz˙ania Arystotelesa o wiary-
godnych s´rodkach argumentacji w „Retoryce” i „Topikach” czy maksymy konwersacji
Grice’a

3

.

W zasadach prowadzenia dyskusji znajdujemy tez˙ dyrektywy dotycza˛ce kultury zacho-

wania. W dawnych poradnikach zalecano: „Dyskusje˛ nalez˙y prowadzic´ zawsze rzeczowo.
Jez˙eli zachodzi potrzeba skrytykowania jakiejs´ osoby, winno sie˛ to czynic´ z uwzgle˛dnie-
niem osobistej czci, jaka sie˛ kaz˙demu nalez˙y. W dyskusji kierowac´ sie˛ trzeba wielka˛
roztropnos´cia˛ i taktem, unikaja˛c kwestyi draz˙liwych”, powinno sie˛ „unikac´ niepotrzeb-
nych róz˙nic i zaostrzen´”

4

. I choc´ obraza jest „sposobem ostatnim” w arsenale chwytów

107

erystycznych Schopenhauera („Jez˙eli sie˛ spostrzega, z˙e przeciwnik jest silniejszy i z˙e
w kon´cu nie be˛dzie sie˛ miało racji, to atakuje sie˛ go w sposób osobisty, obraz´liwy,
grubian´ski, uz˙ywaja˛c argumentu ad personam”

5

), to nalez˙y sie˛ zgodzic´ z Mieczysławem

Ros´ciszewskim, który stwierdza: „W kaz˙dym razie ton i istota naszej mowy sa˛ uje˛te
w pewne granice przez prawidła tzw. kurtuazyi, to jest przystojnos´ci, do której w mowie
stosowac´ sie˛ trzeba”

6

.

Dzisiaj nazwiemy te˛ kurtuazje˛ grzecznos´cia˛, etykieta˛ je˛zykowa˛ zgodna˛ ze wzorem

kulturowym wyste˛puja˛cym w danym układzie społecznym, obyczajem zachowania, który
grupa narzuca swym członkom. W kaz˙dym s´rodowisku wykształca sie˛ kulturowy wzór
zachowania je˛zykowego, który obowia˛zuje w kaz˙dym typie dyskusji – od niesformali-
zowanej na spotkaniu towarzyskim po dyskusje˛ publiczna˛.

W artykule chciałabym skupic´ swoja˛ uwage˛ na formach grzecznos´ciowych w dyskusji

naukowej. Jako wymiana pogla˛dów dyskusja w nauce zbliz˙ałaby sie˛ do tego, co
Mukarˇovsky nazwał dialogiem przedmiotowym, dialogiem be˛da˛cym raczej porozumiewa-
niem, uzgadnianiem, a nie sporem. Dyskusja naukowa jest wypowiedzia˛ o wypowiedzi,
dialogiem mie˛dzy tekstami – jak by to okres´lił Ricouer – w „s´wiecie tekstów”. Przejawia
sie˛ w róz˙nych tekstach i w róz˙nych miejscach tekstu. Dyskutuje sie˛ metodologie˛, przyta-
czaja˛c pogla˛dy innych w artykułach czy rozdziałach wste˛pnych. Dyskusje˛ umieszcza sie˛
w przypisach. Dyskusja˛ sa˛ recenzje, omówienia, polemiki i odpowiedzi w czasopismach,
wysta˛pienia publiczne na konferencjach i zebraniach, rozmowy kuluarowe czy prywatne.
Z

´ ródłami, z których pochodza˛ przykłady formuł grzecznos´ciowych, sa˛ zapisy dyskusji

naukowych z konferencji i zebran´, głosy w dyskusji drukowane w materiałach z konferen-
cji oraz refleksy dyskusji zanotowane we wste˛pach i przypisach, a takz˙e dyskusje, recenzje
i omówienia zamieszczone w czasopismach

7

.

Schemat dyskusji naukowej – szczególnie ustnej – moz˙na rozpatrywac´ jako sekwencje

grzecznos´ciowych aktów illokucyjnych. W referatach (wste˛pach) wyste˛puja˛ pros´by i prze-
proszenia, głosy w dyskusji (recenzje) to rady utrzymane w konwencji pochwały oraz
z˙yczenia, na przykład: rychłego ukon´czenia pracy; nieodła˛cznym składnikiem odpowiedzi
jest podzie˛kowanie.

Wyraz˙aniu grzecznos´ci w dyskusji słuz˙a˛ konwencjonalne formuły, na przykład: prosze˛

o zabranie głosu, dzie˛kuje˛ za interesuja˛cy referat, jak zauwaz˙ył mój szanowny przedmów-
ca. Konwencjonalne wyraz˙enia grzecznos´ciowe jako podzie˛kowania i dedykacje sa˛ skład-
nikami tekstów, na przykład:

Kon´cza˛c wyjas´nienia wste˛pne pragne˛ w tym miejscu wyrazic´ podzie˛kowanie za cenne

uwagi. (wste˛p)

Autorka składa serdeczne podzie˛kowania za pomoc i cenne uwagi krytyczne przekazy-

wane w trakcie licznych dyskusji poprzedzaja˛cych przygotowanie tej pracy. (przypis)

Formuły grzecznos´ciowe tworza˛ zazwyczaj rame˛ kompozycyjna˛ wypowiedzi w dys-

kusji jako delimitatory pocza˛tku i kon´ca.

Formuła˛ pocza˛tkowa˛ głosu w dyskusji jest zwykle wyraz˙enie oceny.
Stereotypizacja oceny słuz˙a˛ca konwencjonalnej grzecznos´ci prowadzi do uz˙ycia wyra-

z˙en´ pustych semantycznie:

8

w interesuja˛cym referacie;
mam uwage˛ do ciekawego referatu;
referat stanowi cenna˛ próbe˛ opisu;

108

s´wietny referat jest próba˛.

Ocena moz˙e byc´ intensyfikowana:

w bardzo ciekawym referacie;
w niezwykle interesuja˛cym referacie;
referent bardzo trafnie zauwaz˙ył.

Komplementowane sa˛ nie tylko teksty, ale i ich autorzy:

autor znakomitego artykułu;
znakomity znawca przedmiotu.
Jednym ze sposobów konwencjonalnej grzecznos´ci jest podkres´lanie własnego stano-

wiska:

z przyjemnos´cia˛ wysłuchałem referatu;
chciałbym odnies´c´ sie˛ do referatu bardzo dla mnie cennego.
Indywidualizacja oceny w pewien sposób jednak przeciwdziała jej stereotypizacji, na

przykład:

referat jest mi szczególnie bliski;
ja gratuluje˛ wspaniałego referatu;
jestem bardzo uje˛ty referatem.
Tak wie˛c tym samym mechanizmom wyraz˙ania oceny moz˙na przyporza˛dkowac´ róz˙ne

funkcje pragmatyczne

9

; raz presupozycja˛ pragmatyczna˛ jest rytualizacja, innym razem –

wyraz˙enie stosunku emocjonalnego.

Konwencjonalizacja pochwał w stereotypizowanej ocenie powoduje, z˙e wyste˛puja˛ tez˙

zabiegi da˛z˙a˛ce do uwiarygodnienia oceny pozytywnej. Podkres´la sie˛, z˙e nie jest to gest
grzecznos´ciowy, pusty semantycznie, a rzeczywista ocena intelektualna zawartos´ci tre-
s´ciowej. Słuz˙a˛ temu modyfikatory wzmocnionej pewnos´ci sa˛du, na przykład:

mam uwage˛ do naprawde˛ ciekawego referatu.

Przełamywaniu stereotypu moz˙e słuz˙yc´ hiperbolizacja pochwał, na przykład:

referat jest niesłychanie waz˙ny, niezwykle obiecuja˛cy, dobry metodycznie i rzeczywi-

s´cie dobrze przygotowany.

Konwencjonalnos´c´ pochwał jako formuł grzecznos´ciowych jest równiez˙ us´wiadamiana

przez wypowiadaja˛cych je, przykładowo:

kaz˙dy z referatów był ciekawy i juz˙ nie be˛de˛ mówiła po kolei komplementów;
we wczes´niejszych wysta˛pieniach zarysowały sie˛ wyraz˙enia oceniaja˛ce;
nie do mnie nalez˙y powtarzanie ani nawet udzielanie pochwał, do których zreszta˛ nie

mam prawa.
Wskazuje sie˛ tez˙ na moz˙liwy odbiór wypowiadanych pochwał:

oceniam referaty wysoko, to tak jakos´ przyjemnie
dla autorów, z˙e wiele (spotyka ich pochwał).
Zapytajmy, jakie presupozycje pragmatyczne moga˛ wyste˛powac´ w formule rozpoczy-

naja˛cej głos w dyskusji:

bardzo mi sie˛ podobało.
Jaka jest intencja nadawcy? Czy:
1) uz˙ył stereotypu pustego semantycznie nadaja˛cego sie˛ na pocza˛tek? – funkcja kom-

pozycyjna;

2) uczynił zados´c´ przyje˛tym wzorom kulturowym? – komplement jest wyrazem fun-

kcji społecznej (dostosowania sie˛ do rytuału);

3) naprawde˛ bardzo mu sie˛ podobało? – wartos´ciuja˛ca ocena przedstawionej tres´ci;

109

4) nawia˛zał kontakt z odbiorca˛, chciał, z˙eby mu było przyjemnie? – funkcja ekspre-

sywna.

Jedynie kontekst i czynniki pragmatyczne aktu mowy pozwalaja˛ na us´cis´lenie intencji

nadawcy. Rozpatruja˛c konwencjonalna˛ grzecznos´c´ w kategoriach fortunnos´ci aktu mowy,
moz˙na stwierdzic´, z˙e na podstawie dos´wiadczen´ system oczekiwan´ odbiorcy jest nasta-
wiony na formułe˛:

«bardzo mi sie˛ podobało, ale (jednak)... »

Konwencjonalna grzecznos´c´ jest wie˛c zapowiedzia˛ krytyki.

Najcze˛s´ciej stosowana˛ metoda˛ grzecznej krytyki jest pochwała plus zarzut. Oto przykłady:
Do wszystkich wypowiedzianych pochwał pod adresem recenzowanej ksia˛z˙ki chciała-

bym doła˛czyc´ jedna˛ uwage˛ krytyczna˛: otóz˙ wydaje mi sie˛, z˙e... (recenzja)

Referat uwaz˙am za cenna˛ próbe˛ (...) Jednak niektóre z przedstawionych propozycji

budza˛ pewne zastrzez˙enia. Nie dosyc´ jasno... (dyskusja drukowana)

Mimo kilku uwag wydaje mi sie˛ wspaniałe, aczkolwiek jest podejrzane, z˙e jest to

stwierdzenie za mocne.

Fakultatywnie moz˙e wyste˛powac´ jako trzeci składnik ponowna pochwała lub zabieg

obiektywizuja˛cy:

referat stawiał rzeczywis´cie trudny problem,
rzeczywis´cie moz˙e nie jest łatwo to odróz˙nic´.
Wskazuje sie˛ tez˙ na trudnos´ci w recepcji przekazu ustnego:
moz˙e ja jakos´ nie uchwyciłem, ale...
Strategia˛ grzecznos´ciowa˛ osłabiaja˛ca˛ i minimalizuja˛ca˛ krytyke˛ jest przekazywanie jej

w konwencji pytan´, uwag, zastrzez˙en´, wa˛tpliwos´ci, prós´b o wyjas´nienie:

ja mam tylko króciutkie pytanie;
pytanie moje i wa˛tpliwos´c´ dotyczy...;
chciałbym zapytac´, czy widzi pani zwia˛zki;
uwagi moje dotyczyc´ be˛da˛ pewnych szczegółów;
absolutnie nie robie˛ pani zarzutu, ale jako uzupełnienie do tego tekstu....
W funkcji grzecznos´ciowej moga˛ wyste˛powac´ tez˙ sformułowania be˛da˛ce wskazaniem

na asymetrie˛ wiedzy, pomniejszeniem własnej wiedzy:

nie bardzo rozumiem;
moz˙e z´le zrozumiałem;
moz˙e to sa˛ uwagi naiwne;
nie jest dla mnie do kon´ca jasne;
obawiam sie˛, z˙e moz˙e zaszło nieporozumienie, z˙e moz˙e z´le zrozumiałem, ale byc´ moz˙e

nie.

Uwagi tego typu moga˛ byc´ lokucjami jako konstatacje stanu rzeczy albo illokucjami

jako osłabienie krytyki lub jej ironiczne wzmocnienie.

Osłabieniu krytyki słuz˙y tryb przypuszczaja˛cy, który jest gramatycznym wykładnikiem

grzecznos´ci, na przykład:

byłoby korzystne; byłby poprawny; chciałbym zapytac´; skłaniałbym sie˛ raczej; nie

zgadzałbym sie˛; kwestionowałbym zaproponowana˛ interpretacje˛.

Gradacje˛ oceny negatywnej wprowadza wyz˙szy stopien´ przymiotników i przysłów-

ków:

moz˙e byłoby lepiej bardziej s´cis´le uz˙ywac´ tych terminów;
warto było wyraz´niej nawia˛zac´;

110

byłoby korzystniejsze.
S

´ rodkami leksykalnymi stosowanymi w wyraz˙aniu grzecznej krytyki sa˛:

1) kwantyfikatory modalizuja˛ce i jakos´ciowe chyba, raczej, troche˛, dosyc´, na przykład:

chyba to jest wa˛tpliwe:
raczej moz˙na wa˛tpic´;
sprawa została troche˛ pomieszana;
troche˛ przeszkadzało mi w referacie;
nie dosyc´ jasno zostało powiedziane;

2) przymiotniki eufemizuja˛ce ocene˛ negatywna˛:

niejasny, kontrowersyjny, dyskusyjny, kłopotliwy;

3) wyraz˙enia osłabiaja˛ce kategorycznos´c´ sa˛du:

wydaje mi sie˛, odnosze˛ wraz˙enie, mam wraz˙enie, moz˙na przypuszczac´, z˙e.
Wykładniki niepewnos´ci sa˛du, stale obecne w dyskusji naukowej, moga˛ byc´ – zgodnie

ze swoja˛ funkcja˛ prymarna˛ – spowodowane niepewnos´cia˛, obawa˛, czy referowany pogla˛d
(zarzut) jest słuszny, prawdziwy. Przyczyn eksponowania wykładników stopnia niepew-
nos´ci sa˛du moz˙na doszukiwac´ sie˛ takz˙e w ustalonym wzorze kulturowym dyskusji w da-
nym s´rodowisku. Taka eufemizuja˛ca poetyka formułowania zarzutów moz˙e doczekac´ sie˛
riposty w odpowiedzi referenta:

Trzeba przyja˛c´ bez dyskusji takie sformułowania, które mówia˛ wyła˛cznie o wraz˙eniach

i obawach, np. „wydaje sie˛ mało efektywne”. Trudno jest bowiem zarówno kwestionowac´,
jak i potwierdzac´ te autoobserwacje.

(dyskusja drukowana)
Aktami grzecznos´ciowymi wyste˛puja˛cymi w dyskusji sa˛ takz˙e pros´by, podzie˛kowania

i przeproszenia. Formuła przepraszam wprowadza stwierdzenia ujawniaja˛ce złamanie
Grice’owskich zasad konwersacji. Cze˛sto dotyczy to zasady Sposobu – wyraz˙aj sie˛
przejrzys´cie:

przepraszam za impresyjne uwagi, chaotyczne, nie dos´c´ jasne, nieuporza˛dkowane, nie

dos´c´ precyzyjne.

W wypadku złamania zasady Jakos´ci autor przeprasza za niezgodnos´c´ tytułu z zawar-

tos´cia˛ pracy, za niespełnienie oczekiwan´ odbiorców, na przykład:

Trudnos´ci tego zagadnienia oraz rozległy i niejednolity charakter materiału je˛zykowe-

go mogły spowodowac´ nies´cisłos´ci, a nawet błe˛dy, za które przepraszamy Czytelnika.

(zakon´czenie artykułu)
za ten stan rzeczy przepraszamy Autorów niniejszych opracowan´ i czytelników
(uwagi we wste˛pie)

Czasem sformułowanie tytułu juz˙ jest strategia˛, na przykład:

Bardzo wste˛pne uwagi...
Próba próby...
Przygotowanie do...

Moz˙liwe presupozycje intencji nadawcy w tak sformułowanych tytułach to: s´wiadomos´c´
pocza˛tku drogi, skromnos´c´, „fałszywa skromnos´c´”, obrona przed ewentualnymi zarzutami.
Pragmatyczne presupozycje illokucyjne formuły przepraszam sa˛ wie˛c trudne do odczyta-
nia – czy jest to przes´wiadczenie referenta ba˛dz´ dyskutanta o niedoskonałos´ci pracy, czy
strategia obrony.

Jako formuła grzecznos´ciowa na kon´cu referatu wyste˛puje pros´ba o uwagi, sugestie,

us´cis´lenia itp., na przykład:

111

prosze˛ o wszelkie uwagi i pytania - na które be˛de˛ mogła odpowiedziec´ to odpowiem,

a jak nie, to przemys´le˛ je i to tez˙ jest waz˙ne...

Pros´ba pojawia sie˛ równiez˙ w pracach drukowanych, przede wszystkim we wste˛pie, ale

takz˙e i w przypisach:

Dlatego autorka byłaby wdzie˛czna za wszelkie uwagi szczegółowe i propozycje korekt.

Nieodła˛cznym składnikiem odpowiedzi w dyskusjach jest podzie˛kowanie. Cze˛sto stanowi
klamre˛ odpowiedzi, wyste˛puja˛c na pocza˛tku:

wdzie˛czny jestem (profesorowi) za wnikliwa˛ recenzje˛ mego podre˛cznika, za słowa

uznania i uzupełnienia
i na kon´cu:

Powtarzam wyrazy wdzie˛cznos´ci za szczegółowe uwagi, bo be˛da˛ mi przydatne do

nowego wydania tego podre˛cznika.(wypowiedz´ drukowana)

Podzie˛kowanie wyraz˙one jest zwykle formuła˛ o ustalonym konturze składniowym,

z ograniczona˛ wymiennos´cia˛ członów leksykalnych:

Dzie˛kuje˛

komu za

uzupełnienia
sugestie terminologiczne
zapytania

zwrócenie uwagi

podniesienie kwestii.

Pojawiaja˛ sie˛ takz˙e wypowiedzi be˛da˛ce przełamaniem stereotypu podzie˛kowan´, na

przykład:

Nie ukrywam, z˙e ilos´c´ i jakos´c´ głosów w dyskusji nad mym referatem sprawiła mi

prawdziwa˛ satysfakcje˛. (dyskusja drukowana)

Jako kon´cowy składnik podzie˛kowania moz˙e wysta˛pic´ zapewnienie projektuja˛ce sku-

tecznos´c´ rad i uwag dyskutantów, przykładowo:

Dzie˛kuje˛ wszystkim Dyskutantom za cenne uwagi i zapytania, które mi pomoga˛ dopra-

cowac´ podje˛ty problem. (dyskusja drukowana)

Jez˙eli rozpatrywac´ wypowiedz´ jako działanie komunikacyjne, to formuły podzie˛kowan´

s´wiadcza˛ o fortunnos´ci aktu mowy – sa˛ skonwencjonalizowanym wyraz˙eniem skuteczno-
s´ci illokucji zawartej w radach dyskutantów

10

. Na przykład:

Dzie˛kuje˛ wszystkim uczestnikom dyskusji nad moim referatem, a zwłaszcza (...) za

szereg uwag, które pomogły mi w ostatecznej redakcji niniejszego tekstu. (przypis)

Omawiaja˛c rodzaje aktów grzecznos´ciowych w dyskusji naukowej, wskazywałam na

ich podstawowe funkcje:

1) w strukturze tekstu pełnia˛ funkcje delimitatorów tekstu;
2) sa˛ wyrazem konwencjonalnej grzecznos´ci zgodnej ze wzorem kulturowym;
3) słuz˙a˛ wzmocnieniu oceny pozytywnej i osłabieniu oceny negatywnej.
Sa˛ to standardowe realizacje presupozycji pragmatycznych. Trzeba ponadto wspo-

mniec´ o jeszcze jednej strategii – o pozornej grzecznos´ci w funkcji ironii. Nalez˙a˛ tu tzw.
„zaste˛pcze pochwały”:

autor zaja˛ł sie˛ bardzo ciekawym materiałem;
autor podja˛ł bardzo interesuja˛cy problem

czy grzecznos´c´ á rebours:

bardzo
szczerze
serdecznie

cenne
waz˙ne
wnikliwe

112

podziwiam trud, jaki autor zadał sobie;
zastanawiam sie˛, ile pracy autor włoz˙ył w przygotowanie referatu.
Czasem ironia w ocenie jest sygnalizowana lub ujawniana s´rodkami prozodycznymi

i doborem leksyki:

dzie˛kujemy za tak jasny, jednoznacznie jasny referat;
jest to dla mnie niedouczonego byc´ moz˙e jeszcze nie do przyje˛cia;
tutaj był taki podtekst przeciwko tym (semantykom), którzy pozwalaja˛ sobie tak głe˛boko

nurkowac´, z˙e traca˛ obraz.
W konwencji ironii moz˙e byc´ skonstruowany cały tekst:

Ukazała sie˛ ksia˛z˙eczka, która˛ kaz˙dy je˛zykoznawca z rados´cia˛ kupi swojemu dziecku.

I be˛dzie to jedyna rados´c´, jakiej dozna. Potem zaczna˛ sie˛ same (...) Przeciez˙ ksia˛z˙eczka
nazywa sie˛ „Bajeczka o literze”. Trudno o tytuł bardziej odbijaja˛cy istote˛ dzieła. (recenzja)

W funkcji ironicznej moga˛ wyste˛powac´ okazjonalne sposoby wyraz˙ania pochwał, do

których odczytania przywołac´ trzeba konwencje kulturowe i s´rodowiskowe (jako sygnał
zakon´czenia polemiki i przejs´cia do pochwał), na przykład:

jez˙eli wylałem tu troche˛ łez na fartuszek referentki, to dlatego, z˙e...,

czy metafora o charakterze sarkastyczno-polemicznym w dyskusji o pryncypiach – posta-
wie badacza literatury:

„Ponadto «fachowcom» w ostatnich latach – niczym z˙ółwiom – wyrosła na plecach

mało przenikliwa skorupa, która byc´ moz˙e jest garbem. Metodologia. Im młodsze w moim
klanie z˙ółwiki, tym che˛tniej owym garbem sie˛ chlubia˛. Zapominaja˛, z˙e z˙ółw odwrócony
skorupa˛ do trawy, a ciałem do s´wiata staje sie˛ całkowicie bezradnym stworzeniem”

11

.

Z tak sformułowana˛ krytyka˛ trudno polemizowac´, a obrazic´ mogłyby sie˛ jedynie owe

„z˙ółwiki”.

W omówieniu formuł grzecznos´ciowych i analizie strategii uwzgle˛dniłam tylko presu-

pozycje pragmatyczne zwia˛zane z intencja˛ komunikacyjna˛ nadawcy. Zachowania grzecz-
nos´ciowe zalez˙a˛ od wielu czynników tła pragmatycznego aktu mowy. Do czynników
determinuja˛cych zachowania grzecznos´ciowe w dyskusji zaliczyc´ moz˙na: relacje mie˛dzy
uczestnikami dyskusji (nierównorze˛dnos´c´ relacji, oponent czy zwolennik, kontakt oficjal-
ny czy nieoficjalny), zachowanie sie˛ w czasie wygłaszania referatu (rozmowy, dyskusje
szeptem), miejsce dyskusji (dyskusja kuluarowa), czas, przyje˛ta konwencja dyskusji
(zasada˛ moz˙e byc´ na przykład przerywanie referentowi). Wymienione czynniki przejawia-
ja˛ sie˛ równiez˙ w zachowaniach niezwerbalizowanych, przykładowo: wymowne spogla˛da-
nie na zegarek w miejsce komunikatu słownego prosze˛ kon´czyc´. Kształt je˛zykowy wypo-
wiedzi w dyskusji i przyje˛ta strategia grzecznos´ci sa˛ wie˛c wypadkowa˛ wszystkich
składników aktu mowy.

Na zakon´czenie chciałabym zasygnalizowac´ zagadnienie pozornie z innego planu:

etykieta a etyka. Jak sie˛ maja˛ do siebie strategie grzecznos´ciowe a rzeczowos´c´ dyskusji
naukowej i da˛z˙enie do prawdy?

Przykładem stosowania sie˛ do obowia˛zuja˛cej etykiety jest zabieranie głosu, bo tak

wypada. I tu wypowiedz´, która jest zderzeniem konwencjonalnej grzecznos´ci z rozbraja-
ja˛ca˛ szczeros´cia˛:

To sa˛ niezwykle interesuja˛ce rzeczy, tylko dlaczego ja ich nie rozumiem?

113

Przypisy

1

A. S c h o p e n h a u e r, Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów, przekł. B. i Ł. Konarscy, Warszawa

1986, s.23.

2

A. W i e r z b i c k a, Genry mowy, /w:/ Tekst i zdanie, red. T. Dobrzyn´ska. E. Janus, Wrocław 1983, s. 131.

3

H. P. G r i c e, Logika i konwersacja, przekł. J. Wajszczuk, „Przegla˛d Humanistyczny” 1977, nr 6.

4

S. S a d o w s k i, Jak przemawiac´ na zebraniach i zgromadzeniach, Poznan´ 1913, s. 23, 24.

5

A. S c h o p e n h a u e r, op. cit. s. 88.

6

M. R o s´ c i s z e w s k i, Krasomówstwo. Sztuka zabierania głosu w róz˙nych okazyjach z˙ycia codzienne-

go. Lwów 1905, s. 32.

7

Przedstawiane w artykule przykłady pochodza˛ z dyskusji mówionych. W innych wypadkach podawana jest

ogólnie gatunkowa lokalizacja przykładu.

8

Por. K. O z˙ ó g, Podzie˛kowania w polszczyz´nie mówionej, „Je˛zyk Polski” LXII, 1982, nr.4–5.

9

Por. A. A w d i e j e w, Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, „Polonica” 1984, IX.

10

W tekstach dyskusji drukowanych znalazłam jedna˛ tylko wypowiedz´ s´wiadcza˛ca˛ o braku zgodnos´ci celu

ze skutkiem, czyli niefortunnos´ci dyskusji z punktu widzenia referenta: „Chciałbym powiedziec´ tylko jedno; nie
cieszy mnie, ale martwi to, z˙e moja zasadnicza prowokacyjna teza, która˛ na pocza˛tku tutaj powiedziałem, niestety
nie została zakwestionowana w czasie dyskusji. ”

11

K. W y k a, O potrzebie historii literatury, Warszawa 1969, s.348.

114