Maciej Grochowski (Językoznawstwo ogólne, 2012/2013)
Językoznawstwo tradycyjne a strukturalne
Metodologia strukturalizmu
Klasyczne szkoły językoznawstwa strukturalnego
Strukturalizm w językoznawstwie polskim
Pojęcie paradygmatu nauki (Thomas S. Kuhn: Struktura rewolucji naukowych, 1962; Dwa bieguny: tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, 1977). Podstawowe paradygmaty nauki w XX wieku (indukcjonizm, weryfikacjonizm, falsyfikacjonizm, postmodernizm) a paradygmaty lingwistyki (językoznawstwo historyczno-porównawcze, strukturalizm, generatywizm, kognitywizm).
Językoznawstwo tradycyjne (XIX w.) a strukturalne (funkcjonalne, systemowe, autonomiczne; dominacja komunikatywnej funkcji języka nad innymi funkcjami, prymat języka mówionego nad pisanym; preferencja celów opisowych nad normatywnymi, badań synchronicznych nad diachronicznymi; tendencje do modelowania języka, do badania związków między językiem a światem zewnętrznym (kulturą); rozróżnienie języka i wypowiedzi). Źródłem badań nad językiem są teksty (Leonard Bloomfield: Language, 1933, Karl Bühler: Teoria języka. O językowej funkcji przedstawiania, 1934).
Prekursorzy strukturalizmu: kazańska szkoła lingwistyczna (1875-1883) - Jan Baudouin de Courtenay (1845-1929), Mikołaj Kruszewski (1851-1887); początki fonologii, teza o społecznym charakterze języka, podstawy opozycji synchronii i diachronii, związków syntagmatycznych i paradygmatycznych.
Ferdinand de Saussure (1857-1913) - twórca strukturalizmu w lingwistyce; Kurs językoznawstwa ogólnego (1916).
Metodologia strukturalizmu (w ujęciu klasycznym): (1) język jako zbiór zhierarchizowanych klas jednostek (system) o określonych funkcjach semiotycznych, (2) analiza strukturalna - ustalanie relacji między elementami w systemie, (3) wykrywanie identyczności różnicy między porównywanymi wielkościami, (4) proporcja analogiczna jako źródło kookurencji i substytucji jednostek, (5) język jako obiekt badań lingwistyki i zarazem narzędzie badań; konsekwencja: „samowystarczalność” (autonomia) lingwistyki jako nauki; (6) opozycja języka (langue) i użycia języka / mówienia / indywidualnego wykonania językowego (parole) [postulowana przez F. de Saussure'a i innych klasyków strukturalizmu, rozwijana intensywnie od lat 60. XX w. pod wpływem licznych koncepcji z zakresu logiki, filozofii języka i teorii komunikacji]; (7) metodologiczne zdyscyplinowanie paradygmatu: (a) eksplicytność wszystkich kroków postępowania badawczego, (b) ostra delimitacja wielkości językowych (jednostek i klas), (c) wykrywanie różnic między wielkościami, (d) redukcjonizm metodologiczny, (e) unikanie tautologii w procesie uzasadniania hipotez i wyjaśniania twierdzeń, (f) przeciwstawianie konwencjonalnych (kodowych) właściwości wyrażeń cechom mającym inną motywację (sytuacyjną).
Klasyczne szkoły językoznawstwa strukturalnego
Praska szkoła strukturalna (Praskie Koło Lingwistyczne: 1926-1939): stworzenie podstaw fonologii (Roman Jakobson, Nikołaj S. Trubeckoj), wyodrębnienie morfonologii; osiągnięcia w zakresie morfologii (Roman Jakobson - strukturalny opis kategorii gramatycznych, m.in. przypadka i aspektu), składni (Vilém Mathesius - teoria funkcjonalnej perspektywy zdania), językoznawstwa normatywnego (Bohuslav Havránek), stylistyki funkcjonalnej (Jan Mukařovský).
Glossematyka (szkoła kopenhaska; Kopenhaskie Koło Lingwistyczne - 1931) - teoria języka Louisa Hjelmsleva (1899-1965) [Prolegomena do teorii języka, 1943], nawiązująca do F. de Saussure'a. Opozycja planu wyrażenia i planu treści oraz substancji i formy (w obu planach). Zależności między formą obu planów to właściwy obiekt badań glossematyki. Komutacja - zmiana w zakresie stosunków paradygmatycznych, dotycząca formy planu wyrażenia i pociągająca za sobą zmianę w zakresie formy planu treści. Permutacja - zmiana w zakresie stosunków syntagmatycznych, polegająca na takim przestawieniu elementów planu wyrażenia, które pociąga za sobą zmianę w planie treści. Eliminacja fonetyki i semantyki z zakresu glossematyki. Teoria funkcji glossematycznych. Nowatorstwo metodologiczne L. Hjelmsleva - dedukcyjne budowanie teorii funkcji.
Amerykański dystrybucjonizm (deskryptywizm). Prekursorzy: Franz Boas, Eduard Sapir, Benjamin L. Whorf (lata 30. XX wieku); hipoteza Sapira-Whorfa (relatywizmu językowego) jako jedno ze źródeł etnolingwistyki: języki kształtują sposób widzenia rzeczywistości, wyobrażenia społeczeństw (grup etnicznych) o świecie. Twórca szkoły amerykańskiej: Leonard Bloomfield (1887-1949) - behawiorystyczne ujęcie znaczenia, należącego do sytuacji użycia wyrażenia; redukcja badań językoznawczych do zbioru operacji o charakterze dystrybucyjnym, dotyczących tekstu (analiza na składniki bezpośrednie, główne typy dystrybucji elementów tekstu). Kontynuatorzy tradycji L. Bloomfielda (lata 40. i 50. XX wieku): Zellig S. Harris (twórca transformacjonizmu), Charles F. Hockett, Rulon S. Wells, Joseph H. Greenberg i inni.
Rozwój strukturalizmu w językoznawstwie polskim
Najstarsze pokolenia. Jerzy Kuryłowicz (1895-1978), UJK, UJ, indoeuropeista, teoretyk języka; zasada analogii i proporcji w teoriach gramatycznych; izomorfizm w strukturze systemu językowego (np. teoria grupy syntaktycznej i zdania); wyróżnienie derywacji syntaktycznej (transformacji); teoria przypadka (przypadki gramatyczne i konkretne); Studia językoznawcze, 1987. Zdzisław Stieber (1903-1980), UJK, UŁ, UW, IS PAN; slawista - fonolog, morfolog i dialektolog (Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, 1969-1973, Świat językowy Słowian, 1974). Tadeusz Milewski (1906-1966), UJK, UJ, indoeuropeista, teoretyk języka (rozwinięcie teorii konotacji K. Bühlera); badania w zakresie typologii języków (Zarys językoznawstwa ogólnego, 1947, Językoznawstwo, 1965). Leon Zawadowski (1914-?), UWr, romanista, teoretyk języka; funkcjonalność, tekstowość i referencjalność lingwistyki; rozwinął idee de Saussure'a i Hjelmsleva (Zagadnienia teorii zdań względnych, 1952, Lingwistyczna teoria języka, 1966). Adam Heinz (1914-1984), UJ, teoretyk języka, latynista, syntaktyk, historyk językoznawstwa (Dzieje językoznawstwa w zarysie, 1978).
Pokolenie 1930 i nieco młodsze: Andrzej Bogusławski, UW, slawista, teoretyk i filozof języka, metodolog językoznawstwa; twórca semantyki jednostek elementarnych, opartej na podstawach logicznych (Semantyczne pojęcie liczebnika i jego morfologia w języku rosyjskim, 1966; Język w słowniku, 1988, Myśli o gwiazdce i o regule, 2009). Stanisław Karolak (1931-2009), UW, UŚ, UP Kraków, slawista, romanista, teoretyk języka; twórca składni semantycznej (predykatowo-argumentowej); Od semantyki do gramatyki, 2001, Podstawowe struktury składniowe języka polskiego, 2002. Zuzanna Topolińska, IJP PAN, MANU Skopje, slawistka (polonistka i macedonistka), teoretyk języka, syntaktyk, dialektolog (Remarks on the Slavic Noun Phrase, 1981, Język. Człowiek. Przestrzeń, 1999). Anna Wierzbicka (Canberra), twórca naturalnego metajęzyka semantycznego (Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, 1996; Język - umysł - kultura, 1999).
1