GNIEW – AGRESJA, ZBRODNIA I

PRZEMOC

Dominika Janczak
Kierunek: Pedagogika dla kierunków
po studiach niepedagogicznych
Studia: Magisterskie
Rok: IV
Tryb: Stacjonarne

Wstęp

Żyjemy w świecie przemocy. Codziennie zalewają nas informacje dotyczące

zamachów, morderstw, zamieszek, wojen czy to w telewizji, w gazetach i w radiu. Co raz

więcej jest dostępnych nagrań dokumentujących przemoc i wyrządzaną krzywdę.

Prawdą staje się krótka sentencja Człowiek człowiekowi wilkiem.

W swojej pracy na temat gniewu, agresji i przemocy postaram się przedstawić

problem uwarunkowania tychże zachowań poprzez koncepcję biologiczną, teorię

frustracja-agresja, by następnie skupić się czynnikach społecznego uczenia się. Część

biologiczna w niektórych momentach opiera się o wyniki badań i przypisy, ponieważ nie

da się zmienić stwierdzonego faktu naukowego, jakim jest genetyka. Jest ona mimo

wszystko ubarwiona własnym komentarzem dotyczącym analizy przeprowadzonych

eksperymentów. Ujmą było by nie wyjaśnić po krótce teorii frustracji-agresji według

największych psychologów Dollarda i Berkowitza. Idąc w kierunku wpływu środowiska

na agresję i przemoc skupiłam się na wzorcach, jakimi są rodzice, nauczyciele oraz

rówieśnicy. Istotny dla mnie był również wpływ kultury, religii oraz środków masowego

przekazu.

„Argumentów zabrakło, to pięści w ruch poszły...”

Andrzej Pilipiuk, Aparatus

1. Terminologia gniewu, agresji i agresywnych zachowań.

Złość i gniew to potężne źródła emocjonalnej energii. Złość jest silnym, naturalnym i

pozytywnym uczuciem istniejącym po to, aby nas chronić. Trzeba tylko umieć nią kierować.

Współczesna cywilizacja wypiera złość. Wstydzimy się i boimy tej emocji, odmawiamy jej

prawa do istnienia. Gniew jest reakcją emocjonalną na niepowodzenie, czasami z

nastawieniem agresywnym, w przeciwieństwie do złości czy wściekłości może być

kontrolowany. Jeżeli jest tłumiony, niewyrażany behawioralnie może doprowadzić do

depresji. Kobiety zamykają się w sobie, a u mężczyzn powoduje złość i frustrację.

Przyczynami gniewu są zazwyczaj poczucie zagrożenia, skrępowanie, spięcie.

Samo zdefiniowanie agresji nie jest już takie proste. Jest działaniem intencjonalnym,

ukierunkowanym na zranienie lub sprawienie bólu. Może ona mieć charakter zarówno

werbalny, jak i fizyczny. Może przynieść pożądany efekt lub zakończyć się niepowodzeniem,

zawsze jednak nazwana zostanie agresją.

1

Psychologowie posługują się również terminem

działania agresywnego, którym jest zachowanie ukierunkowane na spowodowanie fizycznej

lub psychicznej szkody. Pomocne będzie wprowadzenie rozróżnienia między agresję wrogą a

instrumentalną. Rozwijając te dwa pojęcia agresję wrogą poprzedza gniew, a jej celem jest

zadanie bólu lub zranienie. Natomiast efektem agresji instrumentalnej może być ból i

zranienie, ale w odróżnieniu od poprzedniej nie stanowi celu podjętego działania. Dla

wyjaśnienia można poprzeć przykładem, jakim są gry zespołowe i taktyka obronna

odzyskania piłki poprzez pokrzyżowanie planów przeciwnika.

Warto również odróżnić termin agresywność od samej agresji. Jest to własność

osobowości na tle innych ludzi, charakteryzująca się wysokim poziomem agresywności,

powtarzalnością manifestowania agresji mimo zmieniających się okoliczności lub stabilnością

agresywnego zachowania się w dłuższych okresach.

2

1

E. Aronson, T. D. Wilson, R. Akert “Psychologia społeczna. Serce i umysł.”, Poznań 1997, s. 497

2

A. Frączek „Człowiek i agresja” Agresja interpersonalna: opis i analiza z perspektywy psychologii społecznej;

Warszawa 2002, s. 46

„Umysł jest swoim własnym panem i sam potrafi niebem uczynić piekło i piekłem niebo”

John Milton, Raj Utracony

2. Agresja, jako tendencja wrodzona.

Koncepcja biologiczna czerpie swe dane empiryczne dotyczące agresji z

najróżniejszych źródeł, uwzględniając dziedziczność i procesy biochemiczne. Zajmuje się

badaniami fizjologicznymi, obserwacjami klinicznymi oraz badaniem agresywnym interakcji

zarówno w laboratorium jak i w naszym świecie rzeczywistym. Prace badawcze i

eksperymenty nie tylko dotyczyły populacji ludzi, ale także wiele uwagi poświęcono agresji u

zwierząt.

Jednym z pierwszych przedstawicieli poglądu biologicznego, rozwinąwszy go w teorię

był psycholog Zygmunt Freud. Uważał on, że ludzkim działaniem kierują popędy i instynkty.

Freud przyjął istnienie dwóch przeciwstawnych instynktów: instynkt życia (Eros) i śmierci

(Tanatos). Pierwszy z nich sprawia, że jednostka się rozwija i utrzymuje przy życiu, natomiast

drugi prowadzi do destrukcji danej jednostki. Instynkt śmierci często skierowany zostaje na

zewnątrz w postaci agresji wobec innych. Energia służąca instynktowi śmierci jest

generowana w organizmie niczym bomba zegarowa. Jeżeli ta energia nie może zostać

rozładowana w sposób akceptowany społecznie w małych dawkach, to będzie się gromadziła

i w końcu rozładuje w zagrażającej dla społeczeństwa postaci.

Na wrodzony charakter agresji kładł nacisk etnolog Konrad Lorenz, skupiając się na

wynikach badań przeprowadzonych na zwierzętach. Przedmiotem doświadczeń były ryby -

samce, które przejawiały zachowania agresywne w stosunku do innych samców, następnie do

samic, a w ostatnim etapie do obiektów przypominających ryby. Lorenz po latach wielu

badań stwierdził istnienie wrodzonego instynktu agresji, obok takich jak instynkt seksualny,

głodu i ucieczki. Podstawową wadą koncepcji Freuda i Lorenza jest pomijanie wpływu

czynników zewnętrznych.

Obszar związany z agresywnością i gniewem jest rozległy i obejmuje struktury kory

przedczołowej, jąder migdałowatych, hipokampa, podwzgórza i wielu innych wzajemnie

połączonych układów. Neurony w tym obwodzie wysyłają między sobą informacje,

wykorzystując w tym celu neuroprzekaźniki i inne molekuły sygnałowe. Nieprawidłowość w

jednej z tych struktur skutkuje wystąpieniem patologicznej, impulsywnej agresji i użyciem

przemocy. Jak wygląda proces gniewu? Wystarczy impuls, sytuacja, która sprawi, że się

zdenerwujemy, a jądro migdałowate wypuszcza substancję szybkiego reagowania, która

napina mięśnie, podnosi ciśnienie krwi i pompuje krew do skóry twarzy. Ciało jest już gotowe

do działania, a kora mózgowa, najnowocześniejsza część mózgu, odpowiedzialna za myślenie

racjonalne i hamujące agresywne zachowania, zostaje zepchnięta na margines.

Niektóre typy agresywnego zachowania ludzi wiążą się często z zaburzeniami

funkcjonowania mózgu. Wśród nich należy wymienić zespół braku kontroli, charakteryzujący

się bezsensowną brutalnością, patologicznym podnieceniem, napaściami seksualnymi lub

wielokrotnym powodowaniem poważnych wypadków samochodowych. Kolejnymi z nich są

padaczka skroniowa, ADHD, stwardnienia płatów skroniowych oraz guzów w tym obszarze i

w innych okolicach układu limbicznego oraz podwzgórza.

3

Agresja znajduje potwierdzenie w licznych doniesieniach naukowych o charakterze

genetyczno-hormonalnym, które po krótce postaram się udowodnić:

2.1 Serotonina

Za agresywne zachowanie odpowiadają specyficzne podtypy receptorów oraz

neuroprzekaźniki. Wśród nich główną rolę odgrywają: serotonina, jej produkt rozpadu – kwas

5-hydroksyindolooctowy (5-HIAA) oraz dopamina. Serotonina i cały jej system reguluje

aktywność mózgu związaną z odnawianiem zasobów energetycznych, odpoczynkiem, snem i

nastrojem. Jest głównym stabilizatorem zachowania emocjonalnego, w tym lęku,

impulsywności oraz agresji.

Badaniami na temat biochemią przemocy po raz pierwszy zajął się w latach

siedemdziesiątych psychiatra Frederick Goodwin. Wraz z współpracownikami, przeprowadził

punkcję rdzenia u zwolnionych, amerykańskich komandosów, aby zanalizować bogaty w

wymienione wcześniej substancje, płyn mózgowo-rdzeniowy. Niski poziom 5-HIAA (produkt

rozpadu serotoniny) stwierdzono u osób impulsywnie agresywnych i brutalnych, z

zachowaniami samobójczymi. Późniejsze badania dowiodły korelację ubytku serotoniny u

więźniów skazanych za przestępstwa, u osób nadużywających i uzależnionych od alkoholu, u

samobójców, a także u dzieci sprawiających problemy w szkole, znęcających się nad

zwierzętami, przejawiającymi agresję w stosunku do matek i innych osób. Deficyt serotoniny

reguluje zachowania, począwszy od niewielkich nasileń pewnych cech osobowości, takich jak

3

J. Vetulani „Neurochemia impulsywności i agresji”; Psychiatria Polska 2013, tom XLVII, numer 1, s. 105

impulsywność, drażliwość, wrogość, dewiacje psychopatyczne i używanie przemocy, poprzez

bardziej jednoznaczne zaburzenia osobowości tj. cechy antyspołeczne, osobowość

pogranicza, narcyzm i inne zaburzenia histrioniczne, aż do wielkich zaburzeń

psychiatrycznych: zachowania samobójcze, otwarta agresja, napadowe zachowania

wybuchowe, patologiczny hazard, bulimia, piromania i pewne typy nadużycia substancji, w

tym alkoholizm.

4

Mimo wyników powyższych badań naukowcy nadal zastanawiali się, od czego zależy

intensywność wytwarzania serotoniny. Rozwiązanie zagadki przyniosły opublikowane

dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych, wyniki badań dr Hana Brunnera opublikowane

w szanowanym czasopiśmie naukowym Science. Obiektem badań holendersko-amerykańskiej

grupy naukowców stała się wielopokoleniowa rodzina, w której mężczyźni przejawiali

zachowania agresyjne i akty przemocy takie jak podpalanie, gwałty i morderstwa. Osoby te

pozbawione były jednej z oksydaz MAO-A, która odgrywa znaczną rolę w produkcji

serotoniny, a także dopaminy i noradrenaliny. Czy istnieje tylko jeden określony gen agresji?

W świetle badań przeprowadzonych w 2010 roku fińscy naukowcy odkryli gen wojownika,

czyli gen HTR2B, który również kontroluje poziom serotoniny w mózgu a ponadto powoduje

dłuższe utrzymywanie się adrenaliny we krwi.

Nie trzeba daleko szukać, aby sprawdzić czy „gen agresji” był wykorzystywany, jako

linia obrony podczas rozprawy sądowej. Jako przykład można podać proces karny we

Włoszech za zamordowanie siostry i porwanie rodziców w celu ich zabicia.

Biegli psychiatrzy postanowili sięgnąć po badania neuronaukowe i genetyczne.

Badania mózgu kobiety wskazały odchylenia anatomiczne w stosunku do grupy kontrolnej,

składającej się z dziesięciu kobiet. Przeprowadzone testy genetyczne wykazały niską

aktywność genu MAOA, który w literaturze przedmiotu nosi już nazwę warrior gene.

Na poziom serotoniny wpływa wiele czynników biologicznych, jak i środowiskowych.

Stężenie tej substancji u mężczyzn jest niższe o 20- 30 procent niż u kobiet, niezależnie od

kultury, rasy i klasy społecznej.

5

Najwyższy poziom serotoniny można zaobserwować u

niemowląt, następnie okresowo spada podczas dojrzewania, by znów podnieść się wraz z

upływem lat. Jednym z ważnych czynników jest dieta bogata w tryptofan – aminokwas, z

którego powstaje serotonina. Warto wspomnieć o powszechnej znanej agresji występującej po

4

J. Vetulani „Neurochemia impulsywności i agresji”; Psychiatria Polska 2013, tom XLVII, numer 1, s. 108

5

K. Szymborski „W poszukiwaniu genu agresji”; Wiedza i Życie 1996, numer 10

spożyciu alkoholu – ma ona również związek z serotoniną. Już pół litra piwa powoduje

gwałtowne obniżenie tryptofanu we krwi po dwóch godzinach od spożycia.

6

2.2 Testosteron

Badając rolę substancji mających wpływ na agresywność i impulsywność, najwięcej

uwagi poświęcono męskiemu hormonowi płciowemu – testosteronowi. Od dawien dawna

postrzegany był, jako „hormon agresji”, ponieważ działając na ośrodkowy układ nerwowy ma

ogromny wpływ na pobudliwość i skłonność do zachowań agresywnych. Produkowany jest w

jądrach, odpowiadając za męską budowę ciała i kształtowanie typowego dla samców

zachowania seksualnego. Jego poziom podczas wzmożonej produkcji w okresie dojrzewania

jest największy, wtedy można zaobserwować wzrost agresji oraz jej spadek w życiu dorosłym

wraz ze spadkiem poziomu testosteronu. Może być mierzony w ślinie, co powoduje

bezstresowe pobranie próbek, szczególnie wśród badań nad agresją dziecięcą.

Naukowcy postanawiając udowodnić wpływ testosteronu na zachowania agresywne

przebadali ponad cztery tysiące weteranów wojennych. Mężczyźni posiadający wysoki

poziom testosteronu mieli skłonność do nadużywania alkoholu i narkotyków, przestępczości,

przejawiając zachowania antyspołeczne oraz posiadając więcej partnerek seksualnych,

natomiast w dzieciństwie mieli problemy z nauczycielami, oraz rówieśnikami w szkole. Wiele

badań przeprowadzonych w więziennych celach tylko potwierdzają powyższe. Skazani,

którzy posiadali wysoki poziom testosteronu dopuścili się przemocy lub przestępstw

seksualnych, natomiast więźniowie, którzy posiadali nielegalne substancję i złodzieje w

wyniku badań posiadali niższy poziom testosteronu. Pierwsza grupa więźniów była również

skłonna do naruszania regulaminu więziennego.

Chociaż testosteron nazywamy męskim hormonem, produkowany jest również przez

kobiece jajniki i korę nadnerczy, oczywiście w niewielkich ilościach. Porównawczo u

mężczyzn wynosi on 3,34 do 8,48 ng/ml, natomiast u kobiet 0,33 do 1,22 ng/ml.

7

Badania

przeprowadzone wśród więźniarek tylko wykazują zgodnie z przewidywaniami poniesiony

poziom hormonu. Testosteron jest sprawdzą odwrócenia się ról płciowych. Jednym z

nielicznych gatunków, w którym rządzą „kobiety” są hieny cętkowane. Zawsze

6

J. Vetulani „Neurochemia impulsywności i agresji”; Psychiatria Polska 2013, tom XLVII, numer 1, s. 110

7

Ibidem. s. 106

przywódczyniami w stadzie liczącym do 80 osobników są samice, które wściekle gryzą i

drapią przy najdrobniejszej prowokacji.

Jaki wpływ ma konkurencja i wygrana na poziom testosteronu? Analizując wyniki

badań przeprowadzonych pośród zapaśników, tenisistów, a nawet szachistów można wykazać

pewną zależność. Otóż sprawdzając poziom testosteronu przed i po przystąpieniu do

konkurencji zaobserwowano spadek hormonu u przegranych, natomiast zwycięzcy byli nim

napompowani.

Podobnie jak w przypadku serotoniny, związek testosteronu z agresją jest

dwukierunkowy. Ludzki organizm jest konstruowany w taki sposób, by reagował na

testosteron agresją i rywalizacją oraz na rywalizację i agresję uwalnianiem testosteronu.

8

2.3 Supersamce

Jeżeli dobrze się przyjrzymy roli genów w agresji, przestępczości, dewiacjach

psychotycznych i zachowaniach aspołecznych to na pierwszy plan wysunie nam się sprawa

chromosomu Y. Nie trzeba się zagłębiać z statystyki morderstw z całego świata, aby wysnuć

wniosek, która płeć popełnia ich więcej. Jedyną różnicę na poziomie komórkowym między

kobietą, a mężczyzną stanowi chromosom Y. Decyduje on nie tylko o płci, ale również pewna

jego część jest zaangażowana w proces agresji.

W świetle badań z początku lat sześćdziesiątych XX wieku przeprowadzonych przez

Jacobsa w zakładach karnych, sądzono, że abberacja chromosomalna – XYY, czyli podwójne

Y ma związek ze zwiększoną agresją. Okazało się, że eksperyment został sfałszowany, a

wystąpienie „zespołu morderców” wśród więźniów przypadkowa. W świetle najnowszych

metod diagnostycznych dowiedziono, że mężczyźni o kariotypie 47,XYY chorują na Zespół

Jacobsa, który objawia się nico obniżonym poziomem inteligencji, ponadprzeciętnym

wzrostem oraz problemy z koncentracją.

8

D. Hamer „Geny a charakter”; Warszawa 1999, s. 119

„Śmierć stała się higieniczna. Usunięto z niej ból, udoskonalono każdy detal, tak aby

zaspokajając niskie instynkty, nie pozostawiała uczucia niesmaku.”

Donald Goddard, The New York Times

3. Hipoteza frustracja-agresja

W czasie, kiedy w Polsce wybuchła II Wojna Światowa, grupa psychologów z Yale

University przedstawiła alternatywną koncepcję agresji zwaną teorią frustracji – agresji

(Dollard, Doob, Miller, Mowner i Sears, 1939). Naukowcy stwierdzili, iż agresja jest

popędem nabytym, będącym reakcją na frustrację. Uczucie frustracji wywołane jest

pojawieniem się przeszkód na drodze do osiągnięcia celu. Badania wykazały, zależność

wzrostu frustracji do wynikającej z niej silniejszej agresywnej reakcji. Pierwotny model teorii

zakładał, że nie każdy akt agresji jest poprzedzony przez frustrację i że nie każda frustracja

prowadzi do agresji.

9

Miller przeformułował tezę, z której wynika fakt, iż frustracja zawsze

prowadzi do agresji, lecz pobudzenie może być zbyt słabe by wywołać zachowanie

agresywne. Psycholodzy z Yale zgadzali się z Freudem, że popęd będzie wzrastał, jeżeli nie

zostanie rozładowany. Różnica w poglądach dotyczyła źródeł agresywnego zachowania,

ponieważ stawiali nacisk na czynniki zewnętrzne niż wewnętrzne ( tzw. „instynkt).

W momencie pojawienia się frustracji, pierwszy i jednocześnie najsilniejszy wybuch

agresji skierowany jest przeciw jej źródłu. Czynnikiem zapobiegającym agresji jest kara.

Zgodnie z teorią frustracji-agresji osoba przemieści agresję na inny obiekt, niż pierwotny.

Powoduje to zmianę agresji z otwartej na ukrytą. W przypadku karania agresji ukrytej może

dość do samoagresji.

Leonard Berkowitz poddał teorię frustracji-agresji rewizji, uznając schemat Dollarda

za zbyt prosty. Amerykański psycholog wysnuł wniosek, iż agresja wśród ludzi zależy od

wewnętrznej gotowości do agresji oraz od sygnałów zewnętrznych, które wzbudzają agresję i

dostarczają jej obiektu. Te dwa czynniki wewnętrzne i zewnętrzne mogą się sumować i

zintensyfikować się nawzajem. Wśród nich istnieje pewna zależność - aby wywołać agresję,

jeden z nich musi być słaby, drugi natomiast silny. Osoba nawykowo agresywna wykazuje

wysoką gotowość do przejawiania agresji i potrzebuje tylko niewielkiej prowokacji

zewnętrznej. Jednakże spokojna jednostka również może stać się agresywna, jeśli oddziałuje

na nią silna frustracja oraz będzie przedmiotem drastycznych prowokacji.

9

P. G. Zimbardo „Psychologia i życie”; Warszawa 1988, s.586

W celu wykazania roli bodźców wyzwalających, czyli takich obiektów, których nie

lubimy bądź kojarzą się nam już z agresją, Berkowitz przeprowadził eksperyment, składający

się z dwóch części, a studenci podzieleni byli na dwie grupy. Badania z jednej z nich

odbywały się w pomieszczeniu z bronią palną lub innych bodźcami kojarzonymi z agresją, a

w kolejnym pokoju znajdowały się neutralne przedmioty. W początkowym etapie pomocnik

nisko oceniał ich esej, obrażał i jako karę stosował wstrząsy elektryczne. W drugim etapie,

natomiast studenci mieli ocenić esej pomocnika, a następnie wymierzyć mu karę, jeżeli

będzie konieczna. Okazało się, że siła wstrząsów aplikowana „oprawcy” zależała od ilości i

siły wstrząsów otrzymanych w pierwszym etapie (frustracji) oraz obecności przedmiotów w

pomieszczeniu (sygnałów lub bodźców). Stanem gotowości był gniew, a sygnałem

wywoławczym strzelby.

10

„Dzieci zwykle nie słuchają dorosłych, natomiast doskonale ich naśladują”

James Baldwin, Nobody Knows My Name

4. Agresja, jako zachowanie społecznie wyuczone.

W roku 1988 Amerykańskie Stowarzyszenie Psychologów i Amerykańskie

Stowarzyszenie Antropologów doszły do wniosku, zgodnie, z którym materiał genetyczny

gatunku ludzkiego nie determinuje do stosowania przemocy, a skłonności człowieka do

zachowań agresywnych nie da się wytłumaczyć z pomocą procesu ewolucyjnego. Do takiego

wniosku doszedł, tylko nieco wcześniej, bo już w 1973 kanadyjski psycholog Albert Bandura

występując z krytyką klasycznego behawioryzmu. „Agresja jest wyuczona, podobnie jak

wiele innych rodzajów zachowania, nie wynika z jakiegoś instynktu czy popędu, lecz jest

rezultatem norm, nagród, kar oraz modeli, z którymi zetknęła się dana jednostka”.

11

Takie

modelowanie lub naśladownictwo zostało nazwane mianem teorii społecznego uczenia się.

Uczenie następuje poprzez obserwacje jakiegoś zachowania, a następnie umieszcza efekt w

pamięci długotrwałej. Bez względu na to jak długo wspomnienie przechowywane jest w

pamięci, obserwator wie jak daną czynność wykonać. Według teorii agresja może być

wynikiem awersyjnych przykrych doświadczeń lub przewidywanych korzyści, czyli podniet.

Awersyjne doświadczenia, w tym nie tylko frustracja prowadzą do wytworzenia stanu

10

Ibidem, s.587

11

Ibidem, s.588

pobudzenia emocjonalnego. W zależności od tego, w jaki sposób radzimy sobie ze stresem,

pobudzenie to doprowadzi do określonego zachowania. Możemy się wycofać, zwrócić się do

innych o pomoc lub zareagować agresją

4.1 Modele i rozwój agresji u dziecka

Agresywne zachowania dzieci i młodzieży bywa następstwem oddziaływania

określonych modeli zachowania. Nauka nowych postępowań i reakcji, polega na

obserwowaniu innych ludzi. Właśnie takimi modelami dla dzieci i młodzieży są ich rodzice

oraz nauczyciele. Agresywne modele są zdolne wywołać agresję u dzieci. Dzieci obserwując

agresywnie zachowujący się model w różnych warunkach czy to na żywo, w telewizji

podczas oglądania filmu, ekranizacji komiksu bądź bajki przejawiają wiele naśladowczych

agresywnych reakcji, po zadziałaniu frustracji, jako „zapalnika”. Zadajmy sobie pytanie czy

obserwacje wpływają na uczenie się agresji czy tylko na wykonywanie agresywnych

czynności? Według Badury osobami najbardziej podatnymi na wpływ modeli są te, które

odznaczają się zależnością, są umiarkowanie pobudzone i które poprzednio były nagradzane

za przejawianie naśladowczych reakcji. Osoba dorosła będąca modelem powinna być

opiekuńcza i nagradzać za naśladowanie jej postaw, zachowań i przekonań. Młodzież, której

rodzice „zaprogramowali” agresywną osobę to znaczy była wychowywana przez Wiecznie

Karzącego Ojca i Wiecznie Karcącą Matkę biciem, ograniczaniem przyjemności będzie

hamować agresję w obecności rodziców, a przejawiać ją poza domem. Dzieci takie nie

omawiają swoich problemów z rodzicami, nigdy nie proszą o radę, nie manifestują

pozytywnych uczuć, najczęściej trafiają do grup aspołecznych. Rodzice uczą swoje dzieci

zachowań agresywnych nie tylko poprzez czyny, ale także nieświadomie rozwijając przemoc

słowną.

Agresja u dzieci kształtuje się na bazie czynników wrodzonych, pod wpływem

środowiska (rodzinnego, rówieśniczego) oraz mediów (głównie komputera i telewizji). Jest

ona skutkiem społecznego uczenia się, które następuje w bezpośrednich interakcjach między

dzieckiem a osobami agresywnymi. Nie bez wpływu na rozwój zachowań agresywnych u

dzieci pozostaje trudna sytuacja ekonomiczno-społeczna, wielu rodzin, brak pozytywnych

wzorców do naśladowania oraz ukierunkowanie działań na zdobywanie wartości

materialnych. Atmosfera panująca w domu ma ogromny wpływ na prawidłowy rozwój

społeczny dziecka. Dobry klimat panuje wówczas, gdy członków rodziny łączą pozytywne

więzi emocjonalne takie jak miłość, szacunek, wzajemne zaufanie, a stosunki między nimi

oparte są na współdziałaniu i wzajemnej pomocy. Zaburzenia więzi mają postać jawnej

agresji w postaci bójek, okazywaniu sobie wrogości, kłótni lub postać dystansu, który

powstaje z powodu braku uczuć pozytywnych i obojętności uczuciowej. Często wydaje się

dorosłym, że dziecko nie zauważa złych stosunków panujących między rodzicami. Zmiany w

strukturze rodziny możemy zaliczyć do jednego z czynników zakłócających proces

socjalizacji. Rozbicie rodziny może doprowadzić do utraty bezpieczeństwa, depresji, nerwicy

oraz warunki do aspołecznego zachowania się. Dziecko dąży do rozładowania frustracji, co

może przybierać różne formy nieakceptowanej agresji w stosunku do siebie czy innych. Zła

sytuacja materialna jest kolejnym czynnikiem wpływającym na wzrost agresji u dzieci. Ciągły

brak pieniędzy oraz bieda są przyczyną konfliktów pomiędzy małżonkami. Nie szczędzi się

dziecku pokrzykiwań, kar cielesnych i zakazów. Odtrącenie dziecka rodzi agresję,

nieposłuszeństwo lub lękliwość, co warunkuje trudności zaspokajania potrzeby akceptacji w

środowisku pozarodzinnym. W rodzinach alkoholików możemy się spotkać z postawą ojców

„groźnych”, który pijąc na umór, przekłada swoją agresję na dziecko.

Już od najmłodszych lat dziecko w sytuacji frustracyjnej reaguje gniewem. Dzieje się tak

w wieku od siedmiu miesięcy do dwóch lat. Nie posiada on celu, gdyż jest nieukierunkowany,

wyrażony w postaci płaczu, krzyku lub kopaniu, mający odzwierciedlać rozpacz dziecka z

powodu bezradności. Kiedy dziecko zaobserwuje, że wybuchy gniewu pomagają mu w

rozwiązywaniu problemu i są dla otoczenia nieprzyjemne oraz sprawiają ból, od tego

momentu następują coraz bardziej skierowane przeciwko komuś lub czemuś. Dzieje się tak

około drugiego roku życia i mówimy wtedy o gniewie. U małego dziecka trwa on dość

krótko. Przyczyną dziecięcego gniewu jest rozgoryczenie, brak uwagi, odtrącenie, brak

uznania, przymus zrobienia czegoś na co nie ma ochoty lub brak zgody na niektóre czynności.

Obserwacje następstw agresji w przedszkolu wskazują, że w wyniku aż 80% aktów agresji

dziecko uzyskuje to, czego chce-uwagę nauczyciela, zabawkę, terytorium (Patterson, Littman

i Bricker, 1967).

12

4.2 AGRESJA JAKO ZJAWISKO WSRÓD RÓWIEŚNIKÓW

Najpoważniejszym problemem, jakim w dzisiejszych czasach zagraża ludziom jest

zjawisko narastającej agresji w szkołach, wśród rówieśników. Agresja, jako subkultura, bo

teraz tak można ją nazwać, coraz szybciej przenika do szkół. Agresorami stają się coraz

12

B. Wojciszke „Psychologia społeczna”; Warszawa 2011, s.380

młodsze osoby. Spowodowane jest to przemocą, jaką jesteśmy w stanie oglądać, na co dzień

w telewizji czy w życiu codziennym. Metody i formy agresji wobec rówieśników stają się

coraz bardziej nowoczesne i wyszukane, wszystko to, aby zastraszyć młodszego kolegę lub

koleżankę zdobywając w ten sposób szacunek w stosunku do wyżej położonych w hierarchi

osób. Codziennie w mediach jesteśmy w stanie usłyszeć o agresji w szkołach. Przynajmniej

raz w miesiącu słyszymy informacje, że doszło do okaleczenia słabszej osoby w szkole. Na

naszych oczach tworzy się obraz agresywnego pokolenia nastolatków, którzy próbują

przenieść świat fikcji z gier komputerowych do prawdziwego życia.

Determinacja, jaką kierują się dorośli w walce z agresją wśród młodzieży, bardzo

często zawodzi, ponieważ młode pokolenia odbierają ją, jako jeden z elementów życia

codziennego, na który nie należy zwracać uwagi. Każdy młody człowiek ma prawo do

rozwijania się w spokojnym i bezpiecznym otoczeniu, a my dorośli ludzie jesteśmy

zobowiązani do zapewnienia tego spokoju. Należy działać w momencie, kiedy dotrze do nas

najmniejszy sygnał o przemocy w otoczeniu naszego dziecka.

Przemoc, do jakiej dochodzi w szkołach wobec rówieśników często przyjmuje formy

fizyczne, psychiczne a także i seksualne. Szeregiem negatywnych społecznie zachowań

charakteryzuje się przemoc fizyczna. Jest to bicie, kopanie, umyślne kaleczenie, a w

skrajnych przypadkach topienie, a nawet podtruwanie kolegów lub koleżanek. Przemocą

psychiczną nazwiemy w tym czasie zachowania takie jak wyzwiska, uwłaczanie godności

ludzkiej, obelgi, poniżanie, straszenie, szantażowanie czy też izolowanie.

Od niedawna modnym słowem jest mobbing. Jest to forma szykanowania i

zastraszania dorosłych, ale także i dzieci. Prześladowanie ofiary trwa dłuższy okres czasu, a

ona sama narażona jest na szereg nieprzyjemności, jakie ją spotykają ze strony oprawcy lub

grup. Znajduje, zatem miejsce powtarzalność lub cykliczność wyrządzanej szkody na ofierze.

Od kilku lat mamy do czynienia z coraz to bardziej zakorzenioną agresją w szkołach między

rówieśnikami, jak również młodzieży wobec nauczycieli. Sygnały, jakie do nas docierają, o

pomysłowości nowych jej form często budzą w nas odrazę, jednak nasza bezczynność i

obojętność sprawia, iż pozostają oni bezkarni oraz służy, jako zachęta na coraz to gorsze

metody. Głównym celem szkolnej agresji jest przede wszystkim zdobycie przewagi nad

rówieśnikiem, lub osoba młodszą. Agresorzy wybierają na swoje ofiary najczęściej młodsze,

dużo słabsze od siebie osoby, aby mieć pewność, że nie będą potrafiły się obronić. Kiedy

więc wiadomo, że mamy do czynienia z agresją wśród rówieśników, kiedy i po czym poznać

typowego agresora? Osoba ta charakteryzuje się dużą potrzebą dominacji wobec innych

uczniów, niską tolerancją frustracji, łatwo wpadają w gniew, często nastawione są na słowo

„nie”, potrafią okazywać agresję wobec osób dorosłych, są zadowolone z własnych

zachowań, nie mają poczucia winy czy wstydu, są biegłe w udawaniu. Celem agresji może

stać się również nauczyciel. Młodzi agresorzy próbują przekroczyć granice wyznaczone przez

nauczyciela, chociażby złym zachowaniem na zajęciach. Tego typu zachowania posiadają

jeden cel – wzbudzenie szacunku wśród rówieśników w klasie. Zaatakowani nauczyciele

często nie wiedzą jak mają poradzić sobie z agresją ze strony ich uczniów. Tracą oni wszelki

wypracowany do tej pory autorytet w klasie jak i w szkole oraz przestają być oparciem dla

swoich podopiecznych. Pokonanie nauczyciela powoduje wzrost samooceny agresora i

przekonanie, że światem rządzą osoby o większej sile fizycznej jak i psychicznej.

4.3 WPŁYW ŚRODKÓW MASOWEGO PRZEKAZU

We współczesnym społeczeństwie środki masowego przekazu stały się nieodłącznym

składnikiem życia codziennego. Na ekranach telewizorów, w grach komputerowych, szeroko

dostępnym Internecie dominują przemoc i brutalność. Co tak naprawdę kryje się pod hasłem

film przygodowy lub bajka? Weźmy na ogień pierwszy lepszy opis. „Brat króla pragnie

władzy dla siebie, więc knuje intrygę w wyniku, której brat umiera. Jego syn-dziedzic pragnie

zemsty.” Nie, to nie jest opis Szekspirowskiego dzieła, natomiast bardzo popularnej bajki

Król Lew. Wyjątek jest taki, że u angielskiego dramatopisarza wszyscy giną, a w produkcji

Disneyowskiej wszystko kończy się szczęśliwie. Filmy akcji, thriller’y i horrory przyciągają

więcej odbiorców przed ekrany kin i telewizorów. Dlaczego się tak dzieje, że bardziej

interesuje nas fabuła przedstawiająca wojny, zabójstwa, zbrodnie, nasycona przemocą na

różne sposoby?

Według przedstawicieli teorii agresji opartych na pojęciu instynktu, jak i popędu

oglądanie przemocy spełnia dodatkową funkcję społeczną rozładowując energię agresji. W

opozycji znaleźli się zwolennicy teorii uczenia się społecznego stwierdzając, że środki

masowego przekazu dostarczają wzorców aktów przemocy oraz przyczyniają się do

upowszechniania antyspołecznego zachowania. Badaniami na temat wpływu oglądania w

dzieciństwie aktów przemocy na późniejszą agresywność zajęli się 1971 roku Eron,

Huesmann, Lefkowitz i Walder. Pod uwagę wzięli częstość oglądania przemocy (rzadko,

średnio i często) oraz czas. Stwierdzono, iż ilość przemocy, jaką chłopcy oglądają w telewizji

uaktywnia się w zachowaniu po dziesięciu latach.

13

Wyniki eksperymentu potwierdzają tylko

stanowisko reprezentowane przez zwolenników teorii uczenia się społecznego.

Częste oglądanie przemocy staje się podniecające dla dzieci, powoduje to pobudzenie

emocjonalne i sprawia, że zapamiętują więcej treści agresywnych niż wolnych od niej.

Spędzanie czasu przed telewizorem, mając wielokrotną styczność z scenami przemocy

powoduje w konsekwencji stan znieczulenia na ludzkie cierpienie, stajemy się obojętni i

przybieramy postawę nieludzkiego traktowania innych. Częste stykanie się z przemocą

powoduje zaburzenia w percepcji świata i innych ludzi. Podczas zabawy dzieci naśladują

sceny walki, często posługując się zabawkową bronią albo innymi rekwizytami naśladującymi

środki przemocy, często nie rozumiejąc, jaką krzywdę mogliby wyrządzić w realnym świecie.

Zdarza się również, że dziecko uważa, iż przemoc jest nieunikniona, powszechnie stosowana i

usprawiedliwiona. W życie wchodzi przeświadczenie, że jest ona jedyną metodą

rozwiązywania problemów i nieporozumień, zamiast szukać alternatywnych rozwiązań.

Środki masowego przekazu dostarczają nowych pomysłów i technik agresji, których

wcześniej nie znali oraz stymulują fantazję o nich.

Przemoc w mediach jest elementem wzmacniającym oraz głównym prowokatorem

agresywnych reakcji, ale nie wywołuje ich automatycznie. Nie każdy, kto gra w brutalne gry

komputerowe lub ogląda filmy akcji i grozy będzie przejawiał agresywne zachowanie.

Dopiero połączenie kilku czynników decyduje o tym, czy dziecko będzie agresywne.

4.4 AGRESYWNE WZORCE KULTUROWE

Oprócz jednostki rodzica, nauczyciela bądź rówieśnika wiele agresywnych modeli,

darzących aprobatą i prestiżem akty przemocy dostarcza nam społeczeństwo. Wywierają one

nacisk na jednostki, aby dostosowały się do normy agresywności. Mimo, że normy prawne,

obyczajowe oraz standardy religijne regulują zachowania społeczne i nie dopuszczają do

agresji, nie we wszystkich krajach i kulturach one obowiązują. Nie trzeba daleko szukać

przykładów, gdzie władza nieustannie nawoływała swoich obywateli, aby chwytali za broń

przeciw obcym napastnikom, aby wyruszali na podbój nowych obszarów. Zbiorowa przemoc

będąca aktem nienawiści i gniewu stanowi środek do zrealizowania pewnego celu. Jej

głównym priorytetem może być utrzymanie władzy, zdobycie jej lub zmiana istniejącego

13

P. G. Zimbardo „Psychologia i życie”; Warszawa 1988, s.591

społeczeństwa. Istnieją różne formy przemocy, które tradycyjnie uważa się za legalne, takie

jak stosowanie przemocy przez państwo czy przez służby bezpieczeństwa w celu utrzymania

porządku i zapobiegania przestępstwom. Ta legalność opiera się na zaakceptowaniu przez

ludzi autorytetu ich instytucji. Kiedy jedna ze stron nie uznaje drugiej dochodzi do buntów i

szerzących się aktów przemocy.

Kwestia agresji i przemocy między narodami i grupami etnicznymi zasługuje na

szczególną uwagę. Jest to rodzaj konfliktów, w którym przemoc i agresja stosowana jest w

skali masowej i globalnej mając charakter zorganizowany. Ze względu na skalę i zasięg tego

rodzaju konfliktów podejmuje się próby ich rozwiązania i regulowania, zmierzające do

eliminacji i ograniczania agresji i przemocy. Agresją nazywa się rozpoczęcie walki bez

przestrzegania przyjmowanych w danej kulturze norm i reguł prawnych, moralnych i

obyczajowych: atak bez uprzedzenia, zbrojną napaść bez ostrzeżenia, rozpoczęcie wojny bez

wypowiedzenia.

14

Wizerunek krajów islamskich, świata arabskiego, jaki jest rozpowszechniony w

naszym społeczeństwie jest kontynuacją obrazów, jakie powstały przed wiekami. W świetle

sondażu przeprowadzonego w październiku 2001 roku, na pytanie „Z czym kojarzy się

Polakom słowo islam?”, najwięcej odpowiedzi zawierały słowa terroryzm, przemoc czy

agresja. Dżihad w tradycji europejskiej tłumaczony jest, jako święta wojna. Słusznie czy

niesłusznie? Na to pytanie odpowiedzi przynoszą nam codzienne informację na temat

zamachów bombowych, aktów terrorów, wykorzystywania, egzekucji czy morderstw mające

na celu nawracanie niewiernych. Państwa islamskie poprzez wpływ swojej religii i kultury

szerzą akty agresji. Arabscy rodzice wychowują swoje dzieci w środowisku ukierunkowanym

na nienawiść i zemstę, gdzie przyglądają się zamieszkom, uczą się swojej „jedynej

najlepszej” religii, aż w końcu dostają do ręki pistolet i wykonują swoją pierwszą egzekucję.

Obecnie Europa mierzy się z radykalizacją Islamu. Francję zamieszkuje już 6,5 mln

muzułmanów. Tuż przed świętami Bożego Narodzenia minister spraw wewnętrznych Bernard

Cazeneuve ogłosił, że 1,2 tys. Francuzów wyjechało na Bliski Wschód, aby przyłączyć się do

walki po stronie dżihadystów. Nie da się ukryć wzrostu przestępczości we Francji.

Jaka jest pozycja kobiet w świecie islamskim? Zgodnie z wolą Allacha, gdy mąż

wzywa żonę do łóżka, aby odbyć z nią stosunek płciowy, kobieta nie może mu się sprzeciwić

14

A. Jasińska-Kania „Człowiek i agresja ”Agresja i przemoc w konfliktach narodowych i etnicznych”; Warszawa

2002, s. 116

bez względu na to, w jakim jest stanie. Nie ma znaczenia, czy jest chora, obrażona na męża

czy niedysponowana. Mąż może nieposłuszną żonę wygnać ze wspólnego łoża, a jeśli i to nie

pomoże, ma prawo ją zbić lub wychłostać. Przemoc wobec żon nie jest zdarzeniem

nadzwyczajnym, lecz codzienną praktyką w społecznościach muzułmańskich, pochodzi ze

świętej księgi – Koranu i została wcielona w środowisko, jako coś normalnego.

Zakończenie

Podsumowując swoją pracę na temat gniewu, agresji i przemocy

chciałabym odpowiedzieć na główną tezę postawioną na samym początku „Czy w

czasie kształtowania się osobowości bardziej istotny wpływ ma środowisko czy

geny?”. Moim zdaniem czynniki biologiczne wyjaśniają jedynie 30-40 % naszych

cech, resztę natomiast środowisko obstając przy 60-70%, posiadając zdolność do

modyfikacji.

Geny zawierają informacje będące podstawą do rozwoju jakiejś cechy.

Natomiast to, jak ona się rozwinie, zależy od wpływów środowiskowych i zasobu naszych

indywidualnych doświadczeń. To, co zapisane w genach jest niezmienne, lecz nie jest

przypisana im żadna cecha. Jednak jak się ona rozwinie zależy jedynie od wychowania,

rodziny, kultury oraz innych zewnętrznych bodźców. Co ma większy wpływ – geny czy

środowisko? Odpowiedź na to pytanie próbuje znaleźć genetyka zachowania.

Nasz organizm jest podatny na wpływ środowiska już w momencie połączenia

komórki jajowej z plemnikiem, poprzez organizm matki. Różne bodźce skierowane na

rodzicielkę, leki, promieniowanie, styl życia, a nawet jej nerwowość przekłada się na

zdrowie i zachowanie dziecka po porodzie. Natomiast od chwili urodzenia wpływy

środowiskowe odgrywają coraz większą rolę, nawet mają większe znaczenie niż geny.

Reasumując największy wpływ na kształtowania się osobowości oraz

zachowania agresywne mają czynniki środowiskowe. Wychowanie jest jednym z

najważniejszych celów człowieka. Poprzez przyjęty i oddziaływujący wzorzec osobowy

przekazywane są wartości w celu naśladowania poprzez młodego człowieka. O tym,

jakim będziemy wzorcem – właściwym czy przejawiającym zachowania agresywne

zależy tylko od nas.

Bibliografia:

1. Philip G. Zimbardo, Floyd L. Ruch „Psychologia i życie”; Wydawnictwo Naukowe

PWN Warszawa 1994.

2. E. Aronson, T. D. Wilson, R. Akert “Psychologia społeczna. Serce i umysł.”;

Wydawnictwo Zysk i S-ka Poznań 1997.

3. B. Wojciszke „Psychologia społeczna”; Wydawnictwo Naukowe Scholar Warszawa

2011.

4. J. Ranschburg „ Lęk. Gniew. Agresja”; Warszawa 1980.

5. J. Vetulani „Neurochemia impulsywności i agresji”; Psychiatria Polska 2013, tom

XLVII

6. K. Szymborski „W poszukiwaniu genu agresji”; Wiedza i Życie 1996, numer 10

7. M. Demiański „Skąd w nas tyle zła”; Wiedza i Życie 1999, numer 11

8. M. Fiedorowicz „Bestia w każdym z nas” Focus, kwiecień 2013

9. Film dokumentalny reż. V. Kohli „Źródła gniewu”, 2011